Zmiany motywów podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce

Transkrypt

1 Wyzwania gospodarki globalnej Prace i Materia³y Instytutu Handlu Zagranicznego Uniwersytetu Gdañskiego 2012, nr 31 Challenges of the global economy Working Papers Institute of International Business University of Gdañsk 2012, no. 31 Wies³awa Liziñska Uniwersytet Warmiñsko-Mazurski w Olsztynie Zmiany motywów podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce Celem pracy jest identyfikacja zmieniaj¹cych siê motywów podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce. Badania z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety przeprowadzono w okresie wœród 115 przedsiêbiorstw z udzia³em kapita³u zagranicznego z trzech województw: dolnoœl¹skiego, warmiñsko-mazurskiego oraz wielkopolskiego. Wœród najwa niejszych trzech motywów podejmowania BIZ w Polsce przez badane przedsiêbiorstwa w poszczególnych okresach (przed 1990 r., , , , , ) dominuj¹ te same motywy, ze zmieniaj¹c¹ siê tylko relacj¹ miêdzy nimi. Tylko przedsiêbiorcy, którzy podjêli dzia³alnoœæ bezpoœredni¹ w latach stosunkowo wysoko ocenili motyw pe³niejszego wykorzystania w³asnych zasobów. W szeœciu wyodrêbnionych okresach motyw zdobycia nowego rynku dominuje w przypadku trzech okresów: , oraz Natomiast wœród przedsiêbiorstw, które swoj¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ rozpoczê³y w Polsce przed 1990 r. motyw ten by³ równie wa ny jak dostêp i niskie koszty si³y roboczej. Changing motives of foreign direct investment in Poland The aim of this study is to identify changing motives of foreign direct investment in Poland. Research is based on a questionnaire survey conducted between among 115 companies with foreign capital in three regions: Silesia, Warmia and Mazury and Wielkopolska. Among the three most important motives of FDI in Poland by the surveyed companies in each period (before 1990, , , , , ) dominated the same ones. Only the relation between them was changing. Only entrepreneurs who started up in relatively highly appreciated the motive of exploiting their own resources to a greater extent. Motive of getting a new market dominated in three periods (from six separated): , and However, among the companies that started its business activity in Poland before 1990, this motive was just as important as access and low labor costs. Keywords: international factor movements, foreign direct investment, motives Wprowadzenie Lokowanie kapita³u przez inwestorów za granic¹ kraju macierzystego w postaci inwestycji bezpoœrednich zale y od wielu zró nicowanych pod wzglêdem istotnoœci i Ÿród³a czynników determinuj¹cych ryzyko inwestycyjne [Batra i in.,

2 674 Wies³awa Liziñska 2003; Blomström, 2006; Dollar i in., 2006;., 2006;Kikeri i in., 2006;2006;Oziewicz, 1998; ,;Przybylska, 2001; Witkowska, 1996; Zorska, 2000]. Zmieniaj¹ca siê struktura lokalizacji bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w poszczególnych uk³adach terytorialnych jest efektem zmian okreœlonych czynników ekonomicznych, organizacyjnych i politycznych [Cieœlik, 2005]. Teoretycy bezpoœrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) od samego pocz¹tku ich pojawienia siê próbuj¹ okreœliæ przyczyny podejmowania tych inwestycji, a tak e wyjaœniæ ich geograficzn¹ lokalizacjê. Na pocz¹tku XX w. BIZ uwa ano jedynie za formê miêdzynarodowych obrotów kapita³owych. Nie bez powodu, poniewa w 1914 r. oko³o 90% miêdzynarodowego ruchu kapita³owego mia³o postaæ inwestycji poœrednich, które przemieszcza³y siê miêdzy granicami wskutek ró nic stóp procentowych. Spowodowa³o to przep³yw kapita³u z krajów lepiej rozwiniêtych do krajów, gdzie by³o go znacznie mniej. Teoria ta zosta³a zakwestionowana po II wojnie œwiatowej, poniewa jedynie 26% ogó³u inwestycji zagranicznych by³o zlokalizowanych w krajach s³abiej rozwiniêtych. W latach 60. XX w. uwa ano, e korzyœci dla inwestuj¹cych za granic¹ nie pochodz¹ jedynie z transferu kapita³u, ale z transferu np. technologii, które umo liwiaj¹ wzmocnienie pozycji przedsiêbiorstwa [Sitek, 1997]. Zwiêkszaj¹ca siê wartoœæ strumieni œrodków finansowych przep³ywaj¹cych pomiêdzy granicami na ca³ym œwiecie w postaci bezpoœrednich inwestycji zagranicznych wynikaj¹ z jednej strony z poszukiwania najefektywniejszych lokat kapita³u, ale tak e jest efekt reakcji na zaostrzaj¹c¹ siê konkurencjê i liberalizacjê miêdzynarodow¹ [Karaszewski, 2004]. G³ównym celem pracy jest identyfikacja zmieniaj¹cych siê motywów podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce. Pierwszym etapem analizy motywów podejmowanych przez przedsiêbiorstwa BIZ by³a ich identyfikacja na podstawie literatury przedmiotu oraz wyodrêbnienie wœród nich okreœlonych grup motywów. Kolejny etap analizy koncentrowa³ siê na okreœleniu zmieniaj¹cych siê motywów przedsiêbiorstw zagranicznych inwestuj¹cych w Polsce w wybranych przedzia³ach czasowych na podstawie badañ empirycznych prowadzonych przez innych autorów. W pracy zaprezentowano równie wyniki badañ w³asnych przeprowadzonych wœród przedsiêbiorstw z udzia³em kapita³u zagranicznego funkcjonuj¹cych w Polsce. Badania z wykorzystaniem kwestionariusza ankiety przeprowadzono w okresie wœród 115 przedsiêbiorstw z udzia³em kapita³u zagranicznego z trzech województw: dolnoœl¹skiego, warmiñsko-mazurskiego oraz wielkopolskiego. W analizie danych uzyskanych w wyniku przeprowadzenia badañ bezpoœrednich wœród 115 przedsiêbiorstw z udzia³em kapita³u zagranicznego zlokalizowanych w trzech wybranych województwach wyodrêbniono 5 przedzia³ów czasowych nap³ywu tego kapita³u. By³y to lata: przed 1990 r., , ,

3 Zmiany motywów podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce , , Okresy te wyodrêbniono ze wzglêdu na zmieniaj¹ce siê uwarunkowania prawne nap³ywu kapita³u zagranicznego do Polski, a tak e zmieniaj¹cej siê sytuacji gospodarczej w kraju i na œwiecie, czego efektem by³y równie charakterystyczne okresy obrazuj¹ce zmiany wartoœci nap³ywu BIZ do Polski. Analiza zmian wartoœci bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w latach na podstawie danych NBP wskazuje na istotne ich wahania. W ca³ym analizowanym okresie wyró niæ mo na te, które charakteryzowa³y siê okreœlon¹ tendencj¹ wzrostow¹ ( , oraz ) b¹dÿ spadkow¹ ( oraz ) w zakresie nap³ywaj¹cego do Polski kapita³u zagranicznego w formie BIZ. Tendencje w zakresie zmian wartoœci nap³ywaj¹cych do Polski BIZ by³y podobne (choæ nie we wszystkich okresach) do kszta³tuj¹cych siê w tym samym okresie tendencji na ca³ym œwiecie. Na podstawie danych zamieszczonych w World Investment Report (dane dla poszczególnych lat) mo na obserwowaæ bowiem na œwiecie cztery zasadnicze etapy nap³ywu BIZ w latach Lata to okres sukcesywnego wzrostu wartoœci nap³ywaj¹cych na œwiecie BIZ, z poziomu 200 mld USD w 1994 r. do mld w 2000 r. W kolejnych latach ( ) wartoœæ BIZ uleg³a obni eniu do wartoœci 633 mld USD (spadek o ponad 45% w stosunku do 2000 r.). Kolejny okres (lata ) charakteryzowa³ siê bardzo dynamicznym wzrostem wartoœci nap³ywaj¹cych œwiatowych BIZ do blisko 2 bln USD. Na kszta³towanie siê tendencji rozwojowej podejmowanych inwestycji zagranicznych od 2008 r. bardzo znacz¹cy wp³yw mia³ kryzys finansowy, który w kolejnym roku rozprzestrzeni³ siê na rzeczywist¹ (realn¹) gospodarkê. By³ on jedn¹ z przyczyn znacz¹cego spadku wartoœci bezpoœrednich inwestycji zagranicznych na œwiecie w 2009 r. do poziomu 1185 mld USD i niewielkiego wzrostu wartoœci w 2010 r. (choæ nale y zaznaczyæ, i s¹ to dane jeszcze niezweryfikowane). 1. Motywy przedsiêbiorstw jako determinanty podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych Motywy internacjonalizacji mo na rozpatrywaæ na p³aszczyÿnie teoretycznej oraz empirycznej poszukuj¹cej g³ównych przyczyn ekspansji przedsiêbiorstw na rynki zagraniczne [Oczkowska, 2005]. Motywy podejmowania inwestycji bez- 1 Wyj¹tek w tym okresie stanowi 2005 r. ze wzglêdu na spadek wartoœci BIZ w stosunku do 2004 r., jednak ta specyficzna sytuacja mo e byæ efektem bardzo du ego wzrostu wartoœci BIZ podjêtych w Polsce w 2004 r. (wzrost o 262% wobec wartoœci podjêtych BIZ w 2003 r.). 2 W tym wypadku trudno jednoznacznie okreœliæ d³ugoœæ tego okresu ze wzglêdu na fakt, i dane za 2009 r. i 2010 r. s¹ jeszcze niezweryfikowane, a zatem mo e okazaæ siê, e podobnie jak w przypadku tendencji ogólnoœwiatowych w 2009 r. nast¹pi³ spadek wartoœci nap³ywaj¹cych BIZ do Polski, tym bardziej e ró nica pomiêdzy latami 2008 i 2009 jest stosunkowo niewielka.

4 676 Wies³awa Liziñska poœrednich przez inwestorów zagranicznych poza swoim krajem macierzystym mo na uj¹æ w czterech grupach. Pierwsza z nich to grupa motywów odnosz¹ca siê do inwestycji ukierunkowanych na rynek wewnêtrzny (market seeking), a ich g³ównym celem jest zdobycie dostêpu do rynku oraz utrzymanie i rozszerzenie udzia³u w nim. Druga grupa motywów wystêpuje w przypadku inwestycji ukierunkowanych na poszukiwanie tañszych czynników produkcji ni w kraju macierzystym inwestora (resource seeking). Cel tego rodzaju inwestycji to przede wszystkim zmniejszenie kosztów dzia³alnoœci przedsiêbiorstwa. Trzecia grupa motywów koncentruje siê wokó³ poprawy efektywnoœci (efficiency seeking), a celem tego rodzaju inwestycji jest poprawa konkurencyjnoœci firm z udzia³em kapita³u zagranicznego. Inwestycje dotycz¹ce d³ugoterminowych Ÿróde³ przewagi (strategic assets seeking) maj¹ na celu pozyskiwanie strategicznych aktywów [Jaworek, 2006; Oczkowska, 2005; Przybylska, 2001; Zorska, 2000]. Rymarczyk [2004] proponuje natomiast podzia³ na motywy: rynkowe, kosztowe, zaopatrzeniowe i polityczne. Oziewicz [1998] motywy podejmowania inwestycji zagranicznych dzieli na dwie zasadnicze grupy: kosztowe i zyskowe. Rymarczyk [2004] motywy umiêdzynarodowienia dzieli równie wg innych kryteriów, np. na motywy subiektywne i obiektywne, wystêpuj¹ce po stronie krajów inwestuj¹cych i goszcz¹cych, czy te jako motywy mierzalne i niemierzalne. Oczkowska [2005] natomiast wskazuje na motywy ofensywne (aktywne) i defensywne (reaktywne). Rosn¹ca konkurencja równie na rynku polskim spowodowa³a, e polskie przedsiêbiorstwa zaczê³y poszukiwaæ nowych mo liwoœci rozwoju poprzez obni- anie kosztów, zwiêkszanie rynków zbytu oraz wykorzystywanie przewag w wyniku podejmowania inwestycji bezpoœrednich za granic¹. Analiza motywów podejmowania przez polskie przedsiêbiorstwa BIZ wskaza³a na ich zró nicowanie ze wzglêdu na specyfikê bran y oraz kraj lokalizacji [Liziñska, róbek, Ró añska, 2007]. Notowane od 1994 r. przez NBP wartoœci polskich inwestycji zagranicznych wskazuj¹ na tendencjê wzrostow¹ (5 486 mln USD w 2010 r.). Inwestycje te koncentruj¹ siê g³ównie w krajach Unii Europejskiej oraz Europy Œrodkowej i Wschodniej (g³ównie Rosja, Ukraina, Litwa). 2. Identyfikacja motywów podejmowania BIZ w Polsce w œwietle badañ Blomström [2006], analizuj¹c motywy podejmowania przez przedsiêbiorstwa inwestycji bezpoœrednich za granic¹ w latach w grupie krajów Europy Wschodniej, Europy Zachodniej oraz w Stanach Zjednoczonych stwierdzi³, e najwa niejszymi by³y: wielkoœæ rynku i jego rozwój, a tak e dostêpnoœæ do wykwalifikowanej si³y roboczej.

5 Zmiany motywów podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce 677 Przeprowadzone przez Przybylsk¹ [2001] analizy maj¹ce na celu okreœlenie determinant lokalizacyjnych wynikaj¹cych z motywów podejmowania BIZ w Polsce, Czechach i na Wêgrzech w latach wskaza³y na dominuj¹c¹ pozycjê Polski pod wzglêdem rynkowej przewagi lokalizacyjnej. Na dominuj¹ce motywy rynkowe przy lokalizacji BIZ w Europie Œrodkowo-Wschodniej w pocz¹tkowym okresie transformacji wskaza³y równie Pakulska i Poniatowska- Jaksch [2004]. Wœród tych motywów du e znaczenie mia³y równie klastry przemys³owe oraz klimat biznesu. Pomiêdzy poszczególnymi potencjalnymi miejscami lokalizacji BIZ istnia³y ponadto ró nice w znaczeniu okreœlonych motywów. W Europie Wschodniej dominowa³y niskie koszty, natomiast w Europie Zachodniej i USA bliskoœæ rynku zbytu oraz wsparcie ze strony instytucji i rz¹du. Przybylska [2001] wœród czynników kosztowych wyodrêbni³a tradycyjne i nowoczesne determinanty. Na korzyœæ Polski w stosunku do Czech i Wêgier w latach wœród tradycyjnych czynników kosztowych przemawia³y g³ównie koszty si³y roboczej (uwzglêdniaj¹ce stawkê godzinow¹, przeciêtne miesiêczne wynagrodzenie, zdrowotne i socjalne obci¹ enia ubezpieczeniowe oraz wzrost wydajnoœci i p³ac w przemyœle). Natomiast na niekorzyœæ Polski jako potencjalnego miejsca lokalizacji BIZ przemawia³y obci¹ enia podatkowe dochodów przedsiêbiorstw oraz wysokie stopy procentowe (stymulanta dla BIZ ujmowanych w teorii jako zjawisko finansowe, ale destymulanta dla BIZ koncentruj¹cych siê na przemieszczaniu czynników wytwórczych). Nowoczesne czynniki kosztowe (dostêp do technologii, wykwalifikowanych pracowników, oœrodków naukowo-badawczych i patentów) w badanych przez Przybylsk¹ latach nie odgrywa³y jeszcze istotnej roli w podejmowaniu decyzji lokalizacyjnej przez inwestorów zagranicznych, jednak wskaza³a ona, e znaczenie tych czynników bêdzie sukcesywnie wzrastaæ. Szersze strumienie bezpoœrednich inwestycji zagranicznych zaczê³y nap³ywaæ do Polski dopiero w latach 90. XX w., co zwi¹zane by³o ze zmian¹ systemu polityczno-gospodarczego w 1989 r. Od tego okresu zainteresowanie inwestorów zagranicznych znacznie siê zwiêkszy³o. Podstawowym celem podejmowania BIZ by³ rozwój przedsiêbiorstwa [Kuzel, 2007]. Prowadzone badania bezpoœrednie maj¹ce na celu identyfikacjê motywów, a tak e ich weryfikacjê w stosunku do za³o eñ teoretycznych wskazywa³y jednak równie na istotne znaczenie przes³anek o charakterze rynkowym. W badaniach przeprowadzonych przez B³uszkowskiego i Garlickiego [2000] dominuj¹cym motywem podejmowania BIZ w Polsce w po³owie lat 90. by³y motywy kosztowe (g³ównie ukierunkowane na pozyskanie taniej si³y roboczej). Koniec lat 90. i pocz¹tek okresu to przeorientowanie motywów w kierunku rynkowych (perspektywy wzrostu gospodarczego, wielkoœæ polskiego rynku) [Kola, Kuzel, 2007], a tak e z inwestycji ukierunkowanych na pozyskanie zasobów na inwestycje zorientowane na aktywa i transfer technologii [Umiñski, 2002]. Karasze-

6 678 Wies³awa Liziñska wski [2004] na podstawie analizy motywów podejmowania BIZ w Polsce w latach stwierdzi³, i wœród nich dominuj¹ 2 grupy motywów: rynkowe i kosztowe, równie z przewag¹ w poziomie znaczenia motywów rynkowych. Stawicka [2007] na podstawie badañ przeprowadzonych w 2004 r. wœród przedsiêbiorstw z udzia³em kapita³u zagranicznego stwierdzi³a, i najwa niejszymi czynnikami, które wp³ynê³y na podjêcie dzia³alnoœci w Polsce by³y: wielkoœæ i ch³onnoœæ rynku, perspektywa wzrostu oraz dostêpnoœæ i cena si³y roboczej. 3. Motywy podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w wybranych okresach nap³ywu kapita³u Jak podkreœla Karaszewski [2004] wraz ze zmian¹ wartoœci nap³ywaj¹cych do Polski BIZ zmienia³y siê równie motywy, jakimi kierowali siê inwestorzy podejmuj¹cy decyzjê o rozpoczêciu dzia³alnoœci w danej lokalizacji. W pierwszych latach transformacji Polska, podobnie jak i inne kraje Europy Œrodkowo-Wschodniej, jako miejsce lokalizacji inwestycji postrzegana by³a przez inwestorów zagranicznych g³ównie pod k¹tem spodziewanych mo liwoœci obni enia kosztów dzia³alnoœci (g³ownie wskutek ni szych kosztów robocizny, cen surowców czy te polityki niskich kursów przeliczeniowych). Jednak wykorzystanie tych przewag przez podmioty zagraniczne na rynku krajowym ogranicza³a z regu³y niska produktywnoœæ przestarza³ego maj¹tku, niski poziom rozwoju infrastruktury, brak dostosowañ instytucjonalno-prawnych czy te bariery mentalnoœciowe. Z danych zamieszczonych na rysunku 1 wynika, e wœród najwa niejszych trzech motywów podejmowania BIZ w Polsce przez badane przedsiêbiorstwa w poszczególnych okresach dominuj¹ te same cele, ze zmieniaj¹c¹ siê tylko relacj¹ miêdzy nimi (wyj¹tek stanowi okres , w którym przedsiêbiorcy wysoko ocenili motyw pe³niejszego wykorzystania w³asnych zasobów jako motyw podjêcia BIZ w Polsce). W szeœciu wyodrêbnionych okresach motyw zdobycia nowego rynku dominuje w przypadku trzech okresów: , oraz Natomiast wœród przedsiêbiorstw (8), które swoj¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ rozpoczê³y w Polsce przed 1990 r. motyw ten by³ równie wa ny jak dostêp i niskie koszty si³y roboczej. Wœród przedsiêbiorstw, które zdecydowa³y siê na zlokalizowanie BIZ w Polsce w latach jako czynniki takiej lokalizacji dominowa³y natomiast zdecydowanie perspektywy rozwoju gospodarczego (25% wskazañ). W badanej grupie przedsiêbiorstw zindentyfikowano równie te same najwa niejsze motywy podjêcia dzialalnoœci gospodarczej w Polsce, co wœród przesiêbiorstw z pozosta³ych grup wyodrêbnionych na podstawie okresu, w którym podjêli dzia³alnoœæ bezpoœredni¹ w Polsce.

7 Zmiany motywów podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce 679 Charakterystycznym okresem w nap³ywie bezpoœrendich inwestycji zagranicznych do Polski by³ pocz¹tek transformacji ustrojowo-gospodarczej. Wkraczaj¹c w system rynkowy, po wielu latach funkcjonowania w innym systemie, stworzono swobodniejsze warunki dla inwestorów zagranicznych. Specyfika tego okresu wynika³a z tego, e rozwój zwi¹zany z przejmowaniem regu³ gospodarki rynkowej by³ bardzo szybki, a przechodzenie do kolejnych faz rozwoju gospodarczego odbywa³o siê w bardzo krótkim czasie. Istotne regulacje prawne w kontekœcie nap³ywu BIZ nast¹pi³y z pocz¹tkiem lat 90. Pierwsz¹ z nich by³a ustawa o prywatyzacji przedsiêbiorstw pañstwowych z 13 lipca 1990 r. (Dz.U. z 1990 r. nr 51, poz. 298). Natomiast na mocy ustawy o spó³kach z udzia³em zagranicznym z 14 czerwca 1991 r. (Dz.U. 1991, nr 60, poz. 253) okreœlono zasady, które zmierza³y do stworzenia inwestorom zagranicznym wiêkszej swobody w prowadzeniu dzia³alnoœci gospodarczej. Oprócz regulacji krajowych wa nymi by³y równie porozumienia i umowy miêdzynarodowe oraz kolejna ustawa reguluj¹ca zasady podejmowania dzia³alnoœci gospodarczej przez spó³ki z udzia³em kapita³u zagranicznego w Polsce (Ustawa o zmianie ustawy o spó³kach z udzia³em zagranicznym oraz zmianie niektórych ustaw z 26 marca 1996 r. Dz.U. z 1996 r., nr 45, poz. 199). Dla przedsiêbiorstw, które rozpoczê³y dzia³alnoœæ bezpoœredni¹ w Polsce w latach najczêœciej wskazywanymi motywami by³a chêæ zdobycia ryn przed % zdobycie nowych rynków perspektywy rozwoju gospodarczego kraju dostêp i niskie koszty si³y roboczej pe³niejsze wykorzystanie w³asnych zasobów Rys. 1. Struktura najwa niejszych motywów podjêcia BIZ w Polsce przez badane przedsiêbiorstwa ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie badañ.

8 680 Wies³awa Liziñska ków zbytu (26,9%), ponadto dostêp i niskie koszty si³y roboczej (16,4%), perspektywy rozwoju gospodarczego kraju (13,4%) oraz dostêp i ceny surowców i pó³produktów (11,9%) (rys. 2). Wœród wszystkich motywów dominuj¹ zatem te, które dotycz¹ aspektów zaopatrzeniowo-kosztowych (³¹cznie 38,8%) oraz rynkowych (³¹cznie 31,4%). inne dostêp do lepszej technologii pe³niejsze wykorzystanie w³asnych zasobów korzystne regulacje prawne i stabilne przepisy przyjazny stosunek do inwestorów zmniejszenie ryzyka inwestycyjnego perspektywy rozwoju gospodarczego kraju ominiêcie barier handlowych dostêp i ceny zasobów energetycznych dostêp i ceny surowców i pó³produktów dostêp i niskie koszty si³y roboczej niska konkurencyjnoœæ firm lokalnych zdobycie nowych rynków utrzymanie pozycji na rynku % Rys. 2. Motywy podjêcia przez przedsiêbiorstwa BIZ w Polsce w latach ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie badañ. Wielkoœæ i ch³onnoœæ rynku to g³ówne czynniki brane pod uwagê przez inwestorów zagranicznych w œwietle teorii wolumenu produkcji zagranicznej i ch³onnoœci rynku 3. Zgodnie z t¹ teori¹ pomiêdzy wielkoœci¹ produkcji w filiach zagranicznych i wielkoœci¹ rynku zagranicznego a skal¹ BIZ podejmowanych przez przedsiêbiorstwa macierzyste istnieje œcis³a, dodatnia korelacja. Poda taniej si³y roboczej w krajach rozwijaj¹cych siê zawsze uznawana by³a jako jedna z ich przewag komparatywnych w handlu miêdzynarodowym niektórych produktów. Ale uznanie tego czynnika za mo liwe wyjaœnienie BIZ wystêpuje stosunkowo niedawno, poniewa dowody z badañ weryfikuj¹cych zale noœæ tej zmiennej z nap³ywem BIZ na pocz¹tku lat 70. by³y raczej w¹tpliwe, 3 S¹ to w³aœciwie dwie hipotezy, w mniejszym lub wiêkszym stopniu wzajemnie siê uzupe³niaj¹ [Misala, 2005]. Hipoteza wyjœciowa jest stosowana na poziomie mikro i zak³ada pozytywny zwi¹zek miêdzy BIZ firmy i jej sprzeda ¹ w kraju przyjmuj¹cym. Hipoteza wielkoœci rynku jest stosowana na poziomie makro. BIZ s¹ uwa ane tutaj równie jako funkcja produkcji lub sprzeda y, okreœlane w przybli eniu przez wielkoœæ rynku - zazwyczaj PKB i PNB - w kraju przyjmuj¹cym. Uzasadnienie obu tych hipotez wynika z doœwiadczenia krajowych firm, które chc¹ zwiêkszyæ swoje inwestycje w odpowiedzi na ich sprzeda i e krajowe inwestycje w danym kraju rosn¹ wraz ze wzrostem PKB. Wiele badañ nad t¹ hipotez¹ koncentruje siê g³ównie na ustaleniu zwi¹zków miêdzy BIZ i wielkoœci¹ rynku krajów przyjmuj¹cych ni na teoretycznych podstawach tego zwi¹zku [Agarwal, 1980].

9 Zmiany motywów podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce 681 dopiero wyniki z badañ na niektórych szeregach czasowych i badañ miêdzynarodowych zdecydowanie potwierdzi³y pozytywn¹ zale noœæ pomiêdzy nimi. Znaczenie czynnika si³y roboczej w procesie podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych analizowane by³o na gruncie teorii wzglêdnych przesuniêæ kosztów si³y roboczej i kapita³u Kojimy, a tak e teorii lokalizacji 4. W kolejnych analizowanych latach ( ), w których badani inwestorzy zagraniczni podejmowali swoj¹ dzia³alnoœæ w Polsce mo na zwróciæ uwagê, i wœród motywów determinuj¹cych lokalizacjê BIZ wskazano na poszczególne motywy w podobnym stopniu jak w okresie poprzednim (rys. 3). Jednak mo na równie zauwa yæ, i wskazano na motyw odnosz¹cy siê do chêci utrzymania pozycji na rynku oraz na zdecydowanie wy szym poziomie wskazañ znalaz³ siê motyw chêci lepszego wykorzystania w³asnych zasobów przez inwestorów zagranicznych (9,8% wskazañ wobec 3,0% w latach ). inne dostêp do lepszej technologii pe³niejsze wykorzystanie w³asnych zasobów korzystne regulacje prawne i stabilne przepisy przyjazny stosunek do inwestorów zmniejszenie ryzyka inwestycyjnego perspektywy rozwoju gospodarczego kraju ominiêcie barier handlowych dostêp i ceny zasobów energetycznych dostêp i ceny surowców i pó³produktów dostêp i niskie koszty si³y roboczej niska konkurencyjnoœæ firm lokalnych zdobycie nowych rynków utrzymanie pozycji na rynku % Rys. 3. Motywy podjêcia przez przedsiêbiorstwa BIZ w Polsce w latach ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie badañ. Charakterystycznym okresem pod wzglêdem okreœlonych przez badanych przedsiêbiorców motywów podjêcia dzia³alnoœci bezpoœredniej w Polsce s¹ lata (rys. 4). Wœród wskazywanych motywów zdecydowanie dominowa³ ten, który odnosi³ siê do perspektywy rozwoju gospodarczego w Polsce (25% wskazañ). Choæ w literaturze przedmiotu, w której analizowane s¹ uwarunkowania przep³ywów bezpoœrednich inwestycji zagranicznych mo na znaleÿæ pogl¹dy dotycz¹ce zwi¹zku tego przep³ywu z procesem integracji gospodarczej, to jednak 4 Istotê wielkoœci i kosztów zasobów si³y roboczej jako czynnika lokalizacji BIZ podkreœlali m.in. Agarwal [1980], Geldner [1986].

10 682 Wies³awa Liziñska inne dostêp do lepszej technologii pe³niejsze wykorzystanie w³asnych zasobów korzystne regulacje prawne i stabilne przepisy przyjazny stosunek do inwestorów zmniejszenie ryzyka inwestycyjnego perspektywy rozwoju gospodarczego kraju ominiêcie barier handlowych dostêp i ceny zasobów energetycznych dostêp i ceny surowców i pó³produktów dostêp i niskie koszty si³y roboczej niska konkurencyjnoœæ firm lokalnych zdobycie nowych rynków utrzymanie pozycji na rynku % Rys. 4. Motywy podjêcia przez przedsiêbiorstwa BIZ w Polsce w latach ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie badañ. dok³adne okreœlenie tych zwi¹zków jest trudne. Jak wskazuje Czerwieniec [1990] powstanie np. unii celnej w ramach EWG przyczyni³o siê z jednej strony do spowolnienia ruchu kapita³u wewn¹trz ugrupowania, gdy liberalizacja wymiany towarowej ze wzglêdu na brak granic celnych w pewnym stopniu mo e zastêpowaæ eksport kapita³u, a z drugiej strony sprzyja³a nap³ywowi kapita³u zagranicznego z krajów tzw. trzecich, poniewa zniesienie tych barier handlowych zachêca do zastêpowania eksportu towarowego eksportem kapita³u. Bevan i Estrin [2000] na podstawie przeprowadzonych badañ wskazuj¹, e ju sama perspektywa wejœcia danego kraju do Unii Europejskiej jest istotnym czynnikiem determinuj¹cym nap³yw BIZ. Podobnie Egger i Pfaffermayr [2002] stwierdzaj¹, i bardziej znacz¹ca dla nap³ywu bezpoœrednich inwestycji zagranicznych jest perspektywa zmian w ugrupowaniu integracyjnym, czy to pod wzglêdem zmian jakoœciowych (np. intensyfikacja procesów integracyjnych), czy te pod wzglêdem iloœciowym (rozszerzenie ugrupowania poprzez przyjêcie nowych krajów). Wed³ug Witkowskiej [2003] z dyskusji na temat zwi¹zków pomiêdzy BIZ i procesem integracji wynika, e proces integracji generuje i wzmaga przewagi lokalizacyjne. Studia porównawcze w obrêbie rozwiniêtych krajów unijnych i pozaunijnych prowadzone przez Pitelego [Eleni, Piteli, 2009] wskazuj¹ na zdecydowane ró nice pomiêdzy tymi grupami krajów, w których oceniano determinanty BIZ. Badania przeprowadzone przez Duran Herrerê [1992] dla Hiszpanii oraz przez Simoesa [1992] dla Portugalii potwierdzaj¹, i w zwi¹zku z procesami integracyjnymi zwiêkszaj¹ siê przewagi lokalizacyjne, co w konsekwencji prowadzi do poprawy ich atrakcyjnoœci inwestycyjnej, g³ównie w aspekcie BIZ wewn¹trzintegracyjnych.

11 Zmiany motywów podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce 683 W przedsiêbiorstwach, które podjê³y BIZ w Polsce w latach nadal jako jedne z g³ównych motywów podjêcia tej dzia³alnoœci wskazywano motywy rynkowe i kosztowo-zaopatrzeniowe (rys. 5), chocia pierwszy raz tak wysoko oceniono znaczenie motywu uwarunkowanego przyjaznym stosunkiem do inwestorów zagranicznych (10,5% wskazañ). inne dostêp do lepszej technologii pe³niejsze wykorzystanie w³asnych zasobów korzystne regulacje prawne i stabilne przepisy przyjazny stosunek do inwestorów zmniejszenie ryzyka inwestycyjnego perspektywy rozwoju gospodarczego kraju ominiêcie barier handlowych dostêp i ceny zasobów energetycznych dostêp i ceny surowców i pó³produktów dostêp i niskie koszty si³y roboczej niska konkurencyjnoœæ firm lokalnych zdobycie nowych rynków utrzymanie pozycji na rynku 0,0 1,3 1,3 0,0 2,6 2,6 3,9 5,3 6,6 9,2 10,5 13,2 18,4 25, % Rys. 5. Motywy podjêcia przez przedsiêbiorstwa BIZ w Polsce w latach ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie badañ. Wœród najwa niejszych motywów podjêcia przez inwestorów zagranicznych inwestycji bezpoœrednich w Polsce w latach (okresu wyodrêbnionego g³ównie ze wzglêdu na kryzys gospodarczy na œwiecie i spowolnienie tempa nap³ywu BIZ) dominowa³y dwa motywy: dostêp i niskie koszty si³y roboczej (20% wskazañ) oraz mo liwoœæ pe³niejszego wykorzystania w³asnych zasobów (20% wskazañ). Nadal silnymi motywami by³y perspektywy rozwoju gospodarczego oraz chêæ zdobywania nowych rynków (po 16% wskazañ). Mo na zatem stwierdziæ, i w tych specyficznych latach okresu kryzysu gospodarczego inwestorzy zagraniczni pozytywnie ocenili Polskê jako miejsce lokalizacji swoich inwestycji, nie tylko pod wzglêdem rynkowo-kosztowym, ale równie z punktu widzenia perspektyw rozwojowych, które umo liwiaj¹ wykorzystanie przez nich posiadanych zasobów. Potwierdzeniem tych motywów mog¹ byæ dane obrazuj¹ce wartoœæ nap³ywu BIZ do Polski w latach Co prawda dane za 2010 r. s¹ jeszcze niezweryfikowane, ale na podstawie danych NBP mo na stwierdziæ, i po bardzo du ym spadku wartoœci BIZ podjêtych w Polsce w 2008 r. (12,7 mld USD) w stosunku do 2007 r. (23,5 mld USD), w 2009 r. wartoœæ BIZ wynios³a 14,9 mld USD.

12 684 Wies³awa Liziñska inne dostêp do lepszej technologii pe³niejsze wykorzystanie w³asnych zasobów korzystne regulacje prawne i stabilne przepisy przyjazny stosunek do inwestorów zmniejszenie ryzyka inwestycyjnego 0 4 perspektywy rozwoju gospodarczego kraju ominiêcie barier handlowych dostêp i ceny zasobów energetycznych dostêp i ceny surowców i pó³produktów dostêp i niskie koszty si³y roboczej niska konkurencyjnoœæ firm lokalnych zdobycie nowych rynków 0 16 utrzymanie pozycji na rynku % Rys. 6. Motywy podjêcia przez przedsiêbiorstwa BIZ w Polsce w latach ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie badañ. Podsumowanie Wyniki przeprowadzonych badañ wskazuj¹, e wœród inwestorów zagranicznych w poszczególnych wyodrêbnionych okresach dominuj¹ motywy rynkowe i kosztowo-zaopatrzeniowe. Wœród najwa niejszych 3 motywów podejmowania BIZ w Polsce przez badane przedsiêbiorstwa w poszczególnych okresach dominuj¹ te same motywy, ze zmieniaj¹c¹ siê tylko relacj¹ miêdzy nimi. Jedynie przedsiêbiorcy, którzy podjêli inwestycje bezpoœrednie w Polsce w latach wysoko ocenili równie motyw pe³niejszego wykorzystania w³asnych zasobów jako jeden z najwa niejszych. W szeœciu wyodrêbnionych okresach motyw zdobycia nowego rynku dominuje w przypadku 3 okresów: , oraz Natomiast wœród przedsiêbiorstw, które swoj¹ dzia³alnoœæ gospodarcz¹ rozpoczê³y w Polsce przed 1990 r. motyw ten by³ równie wa ny jak dostêp i niskie koszty si³y roboczej. Jednak, analizuj¹c poszczególne okresy i zidentyfikowane motywy przedsiêbiorstw, jakimi kierowano siê przy podejmowaniu inwestycji bezpoœrednich, mo - na stwierdziæ charakterystyczne zmiany w ich hierarchii. Wynikaæ to mo e ze specyficznych uwarunkowañ podejmowania tych inwestycji w Polsce determinowanych m.in. przez proces transformacji ustrojowo-gospodarczej, zmiany uwarunkowañ prawnych, rozwój procesu integracji gospodarczej, czy ostatnio skutki kryzysu gospodarczego na œwiecie oraz w Polsce. Zmiany motywów in-

13 Zmiany motywów podejmowania bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w Polsce 685 westorów zagranicznych s¹ zatem uwarunkowane nie tylko sytuacj¹ w kraju potencjalnej lokaty, ale determinuje je równie sytuacja w krajach konkuruj¹cych miêdzy sob¹ o pozyskanie inwestora zagranicznego, czy te ogólna sytuacja gospodarcza na œwiecie. Praca naukowa finansowana ze œrodków bud etowych na naukê Ministerstwa Nauki Szkolnictwa Wy szego w latach jako projekt badawczy Nr N N Bibliografia Agarval J., 1980, Determinants of foreign direct investment: A survey, Weltwirtschafltiches Archive, no. 4. Batra G., Kaufmann D., Stone A.H.W., 2003, Investment Climate Around the World. Voices of the Firms from the World Business Environment Survey, The World Bank, Washington. Bevan A., Estrin S., 2000, The Determinants of Foreign Direct Investments In Transition Economies, London Business School Centre For New And Emerging Markets London, Working Paper, no Blomström M., 2006, Study on FDI and regional development (final report), European Commission, Directorate-General for Regional Policy, EC. B³uszkowski J., Garlicki J., 2000, Opinia inwestorów zagranicznych o spo³ecznych i ekonomicznych warunkach dzia³alnoœci w Polsce, Pañstwowa Agencja Inwestycji Zagranicznych/Centrum Badañ Marketingowych Indicator, Warszawa. Cieœlik A., 2005, Geografia inwestycji zagranicznych. Przyczyny i skutki lokalizacji spó³ek z udzia³em kapita³u zagranicznego w Polsce. Badania ekonomiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa. Czerwieniec E., 1990, Zagraniczne inwestycje bezpoœrednie w gospodarce krajów wysoko rozwiniêtych, Akademia Ekonomiczna w Poznaniu, Zeszyty Naukowe, Poznañ. Dollar D., Hallward-Driemeier M., Mengistae T., 2006, Investment Climate and International Integration, World Development, vol. 34, no. 9. Duran Herrera J.J., 1992, Cross-Direct Investment and Technological Capability of Spanish Domestic Firms, [in:] J. Cantwell (ed.), Multinational Investment in Modern Europe, Edwar Elgar Publisher. Egger P., Pfaffermayr M., 2002, Foreign Direct Investment and European Integration in the 90 s.,working Papers in Economics, University of Innsbruck, vol. 2, pp Eleni E., Piteli N., 2009, Foreign Direct Investment in Developed Economies: A Comparison between European and non-european countries, DYNREG, Working Papers, no. 44, pp Geldner M., 1986, Przyczynek do teorii zagranicznych inwestycji bezpoœrednich. Monografie i Opracowania 193, Warszawa Jaworek M., 2006, Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne w prywatyzacji polskiej gospodarki, Wydawnictwo TNOiK, Toruñ. Karaszewski W., 2004, Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle œwiata. Wydawnictwo TNOiK, Toruñ. Kikeri S., Kenyon T., Palmade V., 2006, Reforming the Investment Climate. Lessons for Practitioners, International Finance Corporation, The World Bank Group, Washington. Kola M., Kuzel M., 2007, Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiêbiorstw na gruncie teorii œcie ki inwestycyjno-rozwojowej, [w:] W. Karaszewski (red.), Bezpoœrednie inwesty-

14 686 Wies³awa Liziñska cje zagraniczne w budowaniu potencja³u konkurencyjnoœci przedsiêbiorstw i regionów, Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Wydzia³ Nauk Ekonomicznych i Zarz¹dzania, Toruñ. Kuzel M., 2007, Rola bezpoœrednich inwestycji zagranicznych w dyfuzji wiedzy i umiejêtnoœci (na przyk³adzie gospodarki Polski), Wydawnictwo TNOiK, Toruñ. Liziñska W., róbek-ró añska A., 2007, Polskie bezpoœrednie inwestycje zagraniczne nowy etap rozwoju inwestycji (na przyk³adzie Litwy i Ukrainy, [w:] Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne w budowaniu potencja³u konkurencyjnoœci przedsiêbiorstw i regionów, red. W. Karaszewski, Uniwersytet Miko³aja Kopernika, Wydzia³ Nauk Ekonomicznych i Zarz¹dzania, Toruñ. Misala J., 2005, Wymiana miêdzynarodowa i gospodarka œwiatowa. Teoria i mechanizmy funkcjonowania, Oficyna Wydawnicza SGH, Warszawa. Oczkowska R., 2005, Joint Venture jako strategia wejœcia przedsiêbiorstw zagranicznych na polski rynek, Koncepcja marketingowa, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. Oziewicz E., 1998, Zagraniczne inwestycje bezpoœrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji Po³udniowo-Wschodniej (ASEAN), Wydawnictwo Uniwersytetu Gdañskiego, Gdañsk. Pakulska T., Poniatowska-Jaksch M., 2004, Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne w Europie Œrodkowo-Wschodniej. Koncentracja kapita³u zagranicznego w Polsce, Oficyna Wydawnicza SGH, Monografie i Opracowania 519, Warszawa. Przybylska K., 2001, Determinanty zagranicznych inwestycji bezpoœrednich w teorii ekonomii, AE, Kraków. Rymarczyk J., 2004, Internacjonalizacja i globalizacja przedsiêbiorstwa, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa. Simões V.C., 1992, European integration and the pattern of FDI inflow in Portugal, [in.:] J. Cantwell (eds.), Multinational Investment in Modern Europe, Edwar Elgar Publisher, pp Sitek E., 1997, Determinanty bezpoœrednich inwestycji zagranicznych, Monografie, Wydawnictwo Politechniki Czêstochowskiej, Czêstochowa, nr 46. Stawicka M., 2007, Atrakcyjnoœæ inwestycyjna Polski, CeDeWu, Warszawa. Umiñski S., 2002, Znaczenie zagranicznych inwestycji bezpoœrednich dla transferu technologii do Polski, Uniwersytet Gdañski, Gdañsk. Witkowska J., 1996, Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne w Europie Œrodkowo-Wschodniej, Próba interpretacji na gruncie teorii bezpoœrednich inwestycji zagranicznych i teorii integracji, Wydawnictwo Uniwersytetu ódzkiego, ódÿ. Witkowska J., 2003, Nap³yw bezpoœrednich inwestycji zagranicznych do Polski w perspektywie rozszerzenia Unii Europejskiej, [w:] Bezpoœrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, UMK, Toruñ, s Zorska A., 2000, Ku globalizacji? Przemiany w korporacjach transnarodowych i gospodarce œwiatowej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa.