Wojciech Wybieralski. Elementy wzornictwa w projektowaniu technicznym

Transkrypt

1 Wojciech Wybieralski Elementy wzornictwa w projektowaniu technicznym Warszawa 2012

2 Politechnika Warszawska Wydział Samochodów i Maszyn Roboczych Kierunek "Edukacja techniczno informatyczna" Warszawa, ul. Narbutta 84, tel , sto@simr.pw.edu.pl Projekt okładki: Norbert SKUMIAŁ, Stefan TOMASZEK Projekt układu graficznego tekstu: Grzegorz LINKIEWICZ Skład tekstu: Janusz BONAROWSKI Publikacja bezpłatna, przeznaczona dla studentów kierunku studiów Edukacja techniczno informatyczna. Copyright 2012 Politechnika Warszawska Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich. ISBN Druk i oprawa: STUDIO MULTIGRAF SP. Z O.O., ul. Ołowiana 10, Bydgoszcz

3 Spis treści 1. Podstawowe pojęcia i zagadnienia wzornictwa 5 Wzornictwo jako jedno z projektowań Wybrane zagadnienia wzornictwa w Europie i USA, od czasu rewolucji przemysłowej od końca XIX w. do początku XXI w Wstęp Korzenie i początki wzornictwa, wiek XVIII i XIX Kształtowanie się współczesnych koncepcji i praktyki wzorniczej w pierwszej połowie XX wieku Wzornictwo w drugiej połowie XX wieku Zakończenie Przegląd historii sztuki użytkowej oraz wzornictwa w Polsce do roku (współpraca Michał Stefanowski) 3.1 Przełom wieków XIX- XX (w przededniu odzyskania niepodległości) Polska niepodległa II RP Druga wojna światowa Polska w pierwszych latach powojennych, Polska Rzeczpospolita Ludowa (PRL), lata Lata (odwilż, siermiężny socjalizm, kryzys) Lata (pozory rozwoju lata 70-75, kryzys lat 75-80) Ostateczny kryzys PRL lat Lata , drugie odzyskanie niepodległości- (III RP) Literatura Miejsce i rola wzornictwa w procesie projektowania wyrobu Obszary praktyki zawodowej wzornictwa, jego interdyscyplinarny charakter

4 6. Rodzaje działań projektowych oraz ich etapowanie w projektowaniu wzorniczym Wstęp do opracowywania założeń projektu wzorniczego Wzornictwo w systemie marketingu oraz marketing wzornictwa Wybrane zagadnienia etyczne i prawne projektowania, w tym wzornictwa Strona 4

5 1 Podstawowe pojęcia i zagadnienia wzornictwa W tym rozdziale: o Związki wzornictwa z techniką, zagadnieniami użytkowymi oraz ekonomicznymi o Różne idee i koncepcje wzornictwa o Wzornictwo a sztuka

6 ROZDZIAŁ 1 Wzornictwo jako jedno z projektowań Zagadnienie nadawania formy przedmiotu jest prawie tak stare jak historia człowieka- człowieka rozumnego. Jest rzeczą niewątpliwą, że kształtowanie środowiska naturalnego rozpoczął nasz przodek od zabezpieczenia sobie schronienia oraz wytwarzania najprostszych narzędzi lub nadawania funkcji narzędzi przedmiotom pozyskanym z natury (jak gałęzie, kamienie, kości). Można przypuszczać, że na tym wczesnym etapie naszego rozwoju forma, a w konsekwencji rozumiany współcześnie jej odbiór estetyczny nie były sprawą pierwszoplanową, aczkolwiek jakiś rodzaj oceny efektu kształtowania ( podoba mi się, nie podoba ) był niewątpliwie obecny wraz z nim zaczęło się pojawiać rozumienie symbolicznego znaczenia przedmiotu. Na początku jednak decydowała, jak się wydaje przede wszystkim użyteczność i skuteczność działania. Użyteczność tę nazwano dużo później w języku architektury i sztuk projektowych oraz podobnych rodzajów projektowania funkcją użytkową, a niekiedy po prostu funkcją. W miarę rozwoju cywilizacyjno-kulturowego na funkcje użytkowe nałożyły się silniej funkcje znaczeniowo- symboliczne wyrażające np. status posiadacza, jego wyobrażenie o pięknie i wiele innych cech, oczywiście w kontekście społeczeństwa w którym funkcjonował. Spowodowało to konieczność zwrócenia większej uwagi na kształtowanie, ogólną strukturę wyrobu i jej wyraz plastyczny, układ linii i kierunków całości, proporcje, relacje całość -detal, zagadnienia dekoracji, koloru, rysunku, faktury, ogólną ekspresję plastyczną użytych materiałów i wykończeń. Strona 6 Współczesne generowanie i kształtowanie produktu przez różnego rodzaju działania wynalazcze i inżynierskie oraz nadawanie im kształtu mają swoje bezpośrednie korzenie w kolejnych rewolucjach społeczno-przemysłowych,szczególnie tych jakie miały miejsce w Europie od końca wieku XVII przez wiek XVIII oraz wiek XIX i XX, czyli cały trwający nieprzerwanie proces zmian i przekształceń wszystkich elementów naszego otoczenia. Największą intensywność i dynamikę osiągają te zmiany na przełomie XVIII i XIX wieku w Anglii wraz z narodzinami współczesnego przemysłu, struktur społecznopolitycznych, prawnych, a właściwie całej gospodarki o modelu

7 PODSTAWOWE POJĘCIA I ZAGADNIENIA WZORNICTWA rynkowym zbliżonym do tego który funkcjonuje obecnie. Wtedy też, choć jeszcze nie tak nazwane zrodziło się projektowanie plastyczne dla potrzeb przemysłu, a w konsekwencji handlu i rynku konsumentów. Zawód ten uprawiali (do zawodu tego przychodzili ) w tym czasie artyści malarze, rysownicy, ilustratorzy, rzemieślnicy rożnego rodzaju, architekci czyli wszyscy dla wszyscy ci dla których jednym ze środków ekspresji i narzędzi pracy był rysunek projektowy (design), których zadaniem było nadanie przedmiotom formy. Daleko później w pierwszej połowie XX-ego wieku określenia tego zaczęto używać dla nazwania rodzącego się wtedy we współczesnej nam postaci zawodu. Wzornictwo-wzornictwo przemysłowe, design-industrial design, tak jak ten zawód teraz nazywamy doczekało się swoich definicji dopiero po drugiej wojnie światowej w latach ubiegłego wieku. Poniżej podano kilka z nich: Wzornictwo przemysłowe jest działalnością twórczą, której celem jest określenie formalnych wartości przedmiotów wytwarzanych przez przemysł. Do tych wartości formalnych zalicza się cech zewnętrzne produktów, ale przede wszystkim te strukturalne, funkcjonalne relacje, które przekształcają produkt jako system w spójną całość z punktu widzenia wytwórcy i nabywcy. Wzornictwo przemysłowe zmusza do objęcia wszystkich aspektów otoczenia człowieka uwarunkowanych przez i ukierunkowanych na produkcję przemysłową. Thomas Maldonado (definicja stosowana przez Międzynarodową Radę Stowarzyszeń Wzornictwa Przemysłowego ICSID od ca. 1960). Wzornictwo przemysłowe jest dziedziną twórczości, której celem jest ustanowienie wielo-aspektowych własności obiektu, procesu, usługi lub systemu w całym cyklu ich życia. design jest najważniejszym czynnikiem twórczej humanizacji technologii, decyduje o obliczu kultury i o zmianach ekonomicznych Definicja ISID z 1999 r. Wzornictwo w najszerszym znaczeniu to całokształt działalności prowadzącej do określenia tych cech wyrobów przemysłowych, które odpowiadają rozwojowi kulturalnemu społeczeństwa i warunkom Strona 7

8 ROZDZIAŁ 1 użytkowania wyrobów, uwzględniając przy tym możliwości ekonomiczne i postęp techniczny. W węższym znaczeniu używa się często terminu wzornictwo, mając na myśli jedynie czynność projektowania wzorów (np. specjalizować się we wzornictwie, zajmować się wzornictwem), albo w odniesieniu do kolekcji wzorów (np. wystawa wzornictwa, wzornictwo danego kraju, poziom wzornictwa). Wanda Telakowska i Tadeusz Reindl (IWP 1966) Wzornictwo przemysłowe to metoda działania czyniąca z pomysłu przedmiot, który można wyprodukować i z którego, dzięki jego atrakcyjności wizualnej i walorom użytkowym można uczynić towar, czyli sprzedać. Andrzej Przedpełski (IWP 1986). Wzornictwo przemysłowe to skóra oblekająca technologie, technika jest na tyle niezrozumiała, że wymaga interpretacji Derrick de Kerckhove (1993) Wzornictwo, a szczególnie wzornictwo przemysłowe może być rozumiane jako aktywność zawodowa o charakterze projektowyminterdyscyplinarna, lecz najsilniej uwarunkowana zagadnieniami użytkowymi, technicznymi i ekonomicznymi, a skoncentrowana na nadawaniu formy produktom. Można ją nazwać inżynierią formy wyrobu Wojciech Wybieralski (1999). Wzornictwo przemysłowe - działanie twórcze uwzględniające czynniki technologiczne, marketingowe, społeczne, kulturowe ergonomiczne i ekologiczne, polegające na projektowaniu formy powielanych w produkcji przedmiotów. Michał Stefanowski (2005) Strona 8

9 PODSTAWOWE POJĘCIA I ZAGADNIENIA WZORNICTWA Z tego przeglądu, wynika, że wzornictwo jest dziedziną rozpiętą pomiędzy sztuką (plastyką), a rozmaitymi naukami o człowieku,humanistyką, naukami biologicznymi, oraz techniką. W swym głównym wątku jest wiedzą i działalnością praktyczną, o ograniczonej ilości reguł, dopuszczającą stosowanie intuicji, dlatego też wymyka się klasyfikacji, co nota bene stanowi o jej atrakcyjności. Widać również wyraźnie, że jedne definicje mają charakter wyraźnie zawężający, inne - szerokie bardziej zwracają uwagę na interdyscyplinarny charakter tej działalności, zbliżając ten zawód do tzw. projektowania ogólnego zajmującego się podejmowaniem strategicznych decyzji o egzystencji wyrobu. Wszystkie zaprezentowane powyżej definicje zwracają uwagę na to że wzornictwo egzystuje dzięki specyficznej zależności wielu różnorodnych czynników mających wpływ na powstanie i egzystencje wyrobu. Widać również, że differentia specifica wzornictwa polega na nadawaniu formy wyrobom oczywiście formy uwarunkowanej wyprowadzonej z wielu różnych często przeciwstawnych czynników, mówimy wtedy o interdyscyplinarności wzornictwa i jego roli katalitycznej polegającej na spajaniu tych czynników za pomocą działań formalnych. Wielkie znaczenie dla odbioru formy ma zmysł wzroku, który dostarcza nam ok.90% informacji. odbieramy informacje wizualne kształty i ich układy, barwy, całości i detale obiektów dwu i trójwymiarowych, statycznie i w ruchu, w różnych warunkach oświetlenia i kontekstach przestrzennych, stanowi to o złożoności i subiektywizmie tego procesu. Trzeba jednocześnie dodać, że percepcja nasza jest silnie uwarunkowana psychologicznie, społecznie, kulturowo a także historycznie. Słowa-pojęcia kształt proponuję używać do opisu geometrycznego rzeczywistości - wytworów człowieka i tworów natury przy pomocy wymiarów, i innych cech geometrycznych. Słowa forma używam dla kształtu poddanego planowanej obróbce plastycznej zgodnie z jakimś planem czyli projektowanej, uwarunkowanej także innymi czynnikami estetycznie-kulturowymi. Kształt można więc uważać za pojęcie neutralne, pojęcie formy natomiast zawiera treść-znaczenie oraz ekspresję. Formowanie polega na świadomej estetycznej obróbce produktu, używa liter alfabetu kształtów, lecz tworzy wyrazy i zdania, spójne, logiczne całości o pożądanej ekspresji- wyrazie, stanowi niewątpliwie krok dalej. Strona 9

10 ROZDZIAŁ 1 Strona 10 Bardzo użytecznym w rozumieniu roli jaką odgrywa forma we wzornictwie i wszelkim Kształtowaniu rzeczy i otoczenia przez człowieka jest pojęcie gestalt (niem. postać) zaczerpnięte z Psychologii. Oznacza ono że rozpatrywany obiekt interpretujemy jako koherentną całość, która nie jest mniej lub bardziej przypadkowym zbiorem elementów, a spójnym zamkniętym tworem, w którym widoczny jest zamiar projektowy : użytkowy techniczny, ekonomiczny oraz kompozycyjno - plastyczny, oraz znaczeniowy. Naczelną cechą prawidłowej według klasycznych reguł budowy formy jest podporządkowanie detalu całej strukturze oraz łatwość zrozumienia sensu użytkowego przedmiotu od jednego rzutu oka tzw. komunikatywność kształtu. Poza komunikatywnością bezpośrednią niejako pragmatyczną forma, ma (może nieść) wielowarstwowe znaczenia symboliczne - kulturowe oraz wyrażać subiektywne przekonania estetyczne projektanta. Szczególnie w przypadku przedmiotów-wytworów złożonych, realizowanych przez większe struktury projektowanie wzornicze jest jedynie jednym z rodzajów projektowań stanowiąc ogniwo w łańcuchu różnych współpracujących ze sobą specjalizacji, mianowicie: planowania ogólnego przedsięwzięcia projektowania ogólnego produktu lub linii produktów (także koordynacji projektowej i realizacyjnej) różnych rodzajów projektowań technicznych planowanie i projektowanie ekonomiczne projektowanie zagadnień użytkowych projektowanie wzornicze W przypadku działań projektowo realizacyjnych w większej skali jednoczącym wszystkie w/wym. specjalizacje projektowe ważna jest komplementarność. W sytuacji działań projektowych w zakresie produktów prostych użytkowo i technicznie wytwarzanych małoseryjnie często na wpół rzemieślniczo, gdzie projektant wzornictwa sam jest właścicielem i producentem, subiektywne decyzje plastyczne mogą pełnić rolę wiodącą. W przypadku przedmiotów złożonych adresowanych na duże często globalne rynki gdzie udział wielu specjalistów jest konieczny projektant (projektanci) wzornictwa stają się jednymi z partnerów, zamieniając treści użytkowe, techniczne

11 PODSTAWOWE POJĘCIA I ZAGADNIENIA WZORNICTWA i ekonomiczne wyrobu na komunikatywną formę. Decyzje w tym zakresie, tak zresztą jak i wiele innych podporządkowane są ogólnym najczęściej rynkowym wytycznym sprecyzowanym dla danego wyrobu lub grupy wyrobów w założeniach wyjściowych. Po omówieniu podstawowych zagadnień związanych z pojęciem formy we wzornictwie warto zastanowić się nad tym co stanowi treść-istotę produktu formowanego. Wiele wskazuje na to, że tą istotę stanowią rozmaite funkcje użytkowe. Dotyczy to ergonomii rozumianej szeroko, jak również całościowych procesów użytkowania w różnej skali przestrzennej i czasowej. Do użytkowania zaliczamy również zagadnienia ergonomiczne związane z eksploatacją, konserwacją i naprawami, niektórzy również zaliczają zagadnienia odbioru estetycznego - komfortu wizualnego do tej grupy zagadnień. Forma rzeczy-produktów choć wynika z koncepcji twórczej (także emocji) projektanta wzornictwa, siłą rzeczy subiektywnej, jest jednocześnie upostaciowaniem w poważnym stopniu zobiektywizowanych zagadnień użytkowych, fizycznie egzystuje poprzez techniczną obróbkę materiałów technikę (różne konstrukcje i technologie). Wzornictwo w zakresie zagadnień technicznych zainteresowane jest nie tylko kształtowaniem zewnętrznym obudów, lecz również podstawowymi cechami strukturalno-konstrukcyjnymi wyrobów, stosowanymi materiałami, sposobami ich obróbki, wykończeniem elementów, rozlokowaniem podzespołów wewnętrznych (w tym napędów), technologiami produkcji, organizacją produkcji, magazynowaniem, składowaniem, opakowaniami, transportem, że wyliczę jedynie sprawy podstawowe. Nie oznacza to w żadnym wypadku chęci ingerowania w istotę spraw technicznych, oraz innych specjalizacji, a jedynie postulat dopuszczenia projektanta do informacji i dialogu dotyczącego ogólnej struktury wyrobu, także rozmieszczenia podzespołów, mają one bowiem silny- znaczący ( czasem wręcz decydujący) wpływ na formę. Forma we wzornictwie nie może być nadawana arbitralnie, znamy wiele krajowych i zagranicznych pozytywnych przykładów rozwiązań projektowych realizowanych w omówiony sposób. Do klasycznej triady designu Funkcja Forma Technika trzeba po długich, bo już blisko kilkudziesięcioletnich doświadczeniach światowych gospodarek (licząc od zakończenia II ej wojny światowej) dołączyć czwarty element Ekonomię (bardzo szeroko rozumianą). Nie oznacza to,że czynnik ekonomiczny nie był brany pod uwagę wcześniej, lecz niewątpliwie zwiększyła się jego siła zakres i bezwzględność obowiązywania, jeśli będziemy rozpatrywać produkty głównego nurtu Strona 11

12 ROZDZIAŁ 1 Strona 12 służące mieszkaniu, pracy, odpoczynkowi, transportowi itd. itd. tzw. produkty dla codzienności. Oczywiście inaczej sprawa ma się z produktami luksusowymi oraz adresowanymi dla innych odbiorców niszowych, nie mówiąc już o przedmiotach koncepcyjnych lub manifestach artystyczno-projektowych. Ekonomia pozwala mierzyć wysiłek jaki należy ponieść aby wytworzyć produkt oraz zainicjować jego cykl życia łącznie z likwidacją, utylizacją i recyklingiem. W sytuacji uruchomienia w XIX wieku masowej produkcji wyrobów, masowego rynku towarów, powszechnej ciągle wzrastającej konsumpcji kontrolowanej i napędzanej przez rynek (handel) metodami informacji, promocji i reklamy, obszar myślenia o ekonomii przedsięwzięcia związanego z uruchomieniem produkcji nowego wyrobu znacznie się jeszcze powiększył. W niektórych przypadkach dominujące znaczenie dla decyzji wzorniczych ma ekonomia produkcji, w innych użytkowania, a w innych handlu danym wyrobem. Szczególnie ten ostatni czynnik rynkowy sformatowany marketingowo od drugiej połowy XX-ego wieku aż do chwili obecnej głównie w dziedzinie artykułów powszechnej konsumpcji (produkowanych masowo i sprzedawanych globalnie) zaczął odgrywać decydującą rolę na dobre i na złe dla wzornictwa. W życiu zawodowym, publicystyce różnego rodzaju, także, a może przede wszystkim w powszechnym odczuciu spotykamy się z różnymi rozumieniami wzornictwa. Nadal dominujące jest utożsamianie wzornictwa ze sztuką, jest bowiem tak, że gdy mówimy o formie i jej odbiorze estetycznym myślimy głównie o sztuce szczególnie w jej klasycznym XIX i XX wiecznym rozumieniu. Dlatego też wzornictwo w naszym myśleniu i języku jest również bardzo często łączone ze zjawiskiem twórczości artystycznej- sztuką. Stanowi to przedmiot - genezę wielu nieporozumień w kontaktach wzornictwo-technika, wzornictwo-handel, wzornictwo- klient, nabywca, użytkownik. Samo pojęcie sztuki w sensie ogólnym nie jest jednak (jak dotąd) w pełni zdefiniowane i pewnie być nie może przy aktualnych zdolnościach poznawczych i analitycznych człowieka. Zawiera bowiem (może zawierać) silny element subiektywizmu, potrzebę ekspresji własnej, odrzucenie w części lub całości, powszechnej racjonalności, może mieć (i ma) często charakter wiary (mistyczno-metafizyczny). Wiemy dość dokładnie czym jest w sensie przedmiotowym malarstwo, rzeźba, rysunek, także muzyka, taniec i teatr, nie potrafimy jednak w pełni zdefiniować co jest istotą twórczości, szczególnie twórczości

13 PODSTAWOWE POJĘCIA I ZAGADNIENIA WZORNICTWA artystycznej, jaki ma ona zakres. Czy jest on ograniczony czy też nie? Czy wszystko wolno, w projektowaniu wydaje się, że nie przynajmniej nie zawsze, a w sztuce? W dziedzinie rzemiosła malarskiego, rzeźbiarskiego, rysunkowego teatralnego, umiejętności muzycznych wiemy jeśli nie wszystko to wiele. Wydaje się, jak to już wspomniałem, że sprawa rozgrywa się zawsze na przynajmniej dwóch poziomach: jednym zawodowym polegającym na umiejętności wytworzenia obiektu o cechach plastycznych i intencjonalnie artystycznego dążącego do mistrzostwa i finezji wykonania, adresowanego dla określonego odbiorcy wychowanego na tradycji określonej dziedziny sztuki, oraz drugim artystycznym- przekraczającą reguły i przyzwyczajenia twórczością artystyczną. Zrywa ona lub stara się zerwać z tradycją poszukując nowych rozwiązań, stawiając nowe zadania-innowacyjne, kreacyjne, nie licząc się z szerokim gronem odbiorców oraz klasycznymi - powszechnie panującymi rozumieniami i przyzwyczajeniami co do piękna. Zjawisko to komplikuje się, a może tylko potęguje nawet relacji do tzw. nowoczesnej sztuki drugiej połowy wieku XX oraz najnowszej, ponieważ sztuka dzisiejsza chce sięgać jeszcze dalej przekraczając granice nie tylko piękna, lecz także funkcjonowania społecznego ludzi, moralności, obalając lub dyskutując z podstawowymi tabu naszej egzystencji. Pojawiają się i zmieniają obszar sztuki nowe techniki przekazu, wkracza umasowienie, popularyzacja, prawa rynku, globalizacja. Paradoksem jest, (lub tak się wydaje), że piękno (dążenie do niego, wyobrażenia o nim) wypracowane przez poprzednie pokolenia w sztuce i życiu, a przez sztukę współczesną często kontestowane, wręcz odrzucane, jest jednym z celów wzornictwa. Może nie piękno w sensie bezwzględnym, jest to raczej ładność i podobanie się, określonym zróżnicowanym grupom odbiorców. Dzieje się tak chyba dlatego, że wzornictwo w swym głównym rynkowym nurcie nie utraciło, ponieważ nie mogło z nimi kontaktu. Wzornictwo będąc częścią łańcucha generowania produktu na określony rynek (nawet w swym wątku propozycyjnym) jest bowiem usługą. Strona 13

14 ROZDZIAŁ 1 Strona 14

15 2 Wybrane zagadnienia wzornictwa w Europie i USA, od czasu rewolucji przemysłowej XVII / XIX w. do końca wieku XX-ego

16 ROZDZIAŁ Wstęp Strona 16 Nasz świat podlega jak wiemy nieustannym zmianom. Prawie od zarania swych dziejów człowiek kreuje swoje otoczenie oraz wytwarza przedmioty. Ich koncepcje użytkowe i formy nieustannie przekształcane i ulepszane osiągając postać nam współczesną. Wiele koncepcji użytkowych i technicznych zanika wraz ze zmianami cywilizacyjno kulturowymi, wiele nowych powstaje. Niektóre z tych zmian mają charakter naturalny, inne są rezultatem działań ludzkich. Naturalne przekształcenia mają częściej charakter ewolucyjny. Działania człowieka mają też niekiedy podobny charakter, lecz zachodzą również w sposób nagły-widoczny, nawet w trakcie życia jednej generacji. Dotyczy to pojawienia się i wejścia w życie wynalazków, a w ślad za nimi nowych produktów. W ciągu ostatnich 50 lat zjawisko takie możemy zaobserwować na przykładzie różnorodnych urządzeń i systemów elektroniczno informacyjnych, których rozwój tak w zakresie sprzętu, oprogramowania oraz zastosowań ciągle przyspiesza. Podobne przyspieszenia, wręcz rewolucje miały między innymi miejsce w XIX wieku gdy skonstruowano maszynę parową, generator prądu, żarówkę, silnik elektryczny, telegraf, silnik spalinowy, samochód. Umożliwiły ten rozwój dokonane w tym czasie liczne wynalazki z zakresu fizyki i chemii oraz udoskonalenia z zakresu technologii materiałów oraz organizacji produkcji. Nie jest oczywiście możliwe aby w tym szkicu wyliczyć wszystkie zmiany w dziedzinie techniki uruchamiające ciągu zmian cywilizacyjno kulturowych, a dalej architektury, sztuki użytkowej i wzornictwa. Można jedynie wspomnieć, że czynniki, które obecnie mają wpływ na kształt kultury materialnej, a co za tym idzie wzornictwa występowały być może w innej postaci, nazwie i w rozmaitym nasileniu również uprzednio. Jest to szczególnie widoczne od przełomu XVIII i XIX wieku jak również w okresie dojrzałości drugiej rewolucji przemysłowej ( ) szczególnie w Anglii, a dalej Europie zachodniej i Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej. Jeśli by za jedną z cech charakterystycznych wzornictwa uznać między innymi seryjną produkcję, powtarzalność, ścisłe związki z techniką i rynkiem, orientację na użytkownika oraz oczywiście dążenie do osiągnięcia przez niego satysfakcji estetycznej, to zauważymy, że w czasach historycznych cechy te w różnych konfiguracjach i z różną

17 WYBRANE ZAGADNIENIA WZORNICTWA W EUROPIE I USA, OD CZASU REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ XVII / XIX W. DO KOŃCA WIEKU XX-EGO intensywnością występowały. Dotyczy to np. produkcji narzędzi sprzętu gospodarstwa domowego, ceramiki, ubrań biżuterii, mebli oraz broni. Były one przez wiele wieków wytwarzane indywidualnie, następnie w warsztatach rzemieślniczych a później manufakturach w poważnym stopniu ręcznie, w coraz bardziej ujednolicony sposób podług określonego wzoru w większych ilościach, przeznaczone do wymiany lub handlu. Jeszcze przed okresem omawianym w tym szkicu bardziej szczegółowo, w XVII wieku obserwujemy w krajach i miastach Europy rozwój powtarzalnej produkcji rozmaitych urządzeń, artykułów codziennego użytku, mebli, wyposażenia statków, broni i wielu innych przedmiotów. Były one wytwarzane w warsztatach rzemieślniczych, ręcznie, lecz w ujednolicony sposób (określonego wzoru) w większych ilościach, przeznaczone do handlu. Do podstawowych czynników jakie miały i mają nadal wpływ na kształt kultury materialnej należą wg mnie głównie: położenie geograficzne, ukształtowanie terenu, bogactwa naturalne idee, religie, ustrój polityczno - społeczny, systemy prawne społeczeństwo, jego zamożność, wykształcenie, podział na klasy, grupy społeczne, itd. rozwój nauk (humanistycznych i technicznych) oraz umiejętności techniczno cywilizacyjnych rozwój kultury (w tym też kultury materialnej oraz wszystkich dziedzin sztuki) Nie tylko architektura monumentalna Krety, Grecji, Egiptu, Rzymu i okresów późniejszych zachowana do dnia dzisiejszego stanowi zapis tych czasów, lecz również drobne przedmioty dnia codziennego, których niestety z racji ich kruchej materialności niewiele się zachowało. Zobaczyć je możemy obecnie w kolekcjach muzealnych kultury materialnej (także sztuki użytkowej), oraz na różnego rodzaju rysunkach, grafikach i obrazach z epoki. Wiele informacji możemy uzyskać z opisów i dokumentów pochodzących z danego okresu historycznego. Przedmioty te należą jednak do najdelikatniejszych rekwizytów codzienności i szybko znikają razem ze swoimi jednostkowymi użytkownikami oraz w trakcie przemian cywilizacyjnych w skali całych społeczeństw. Były one i są nadal tak codzienne oczywiste, że często Strona 17

18 ROZDZIAŁ 2 Strona 18 one same oraz ich cechy są często nie zauważane i respektowane. Zawsze ginęły na śmietnikach, schowkach, skąd niekiedy trafiają na targi staroci, do antykwariatów i kolekcji muzealnych. To o czym mówimy jest to w dalszym ciągu nowe zjawisko cywilizacyjne o tradycji ok.200 letniej podlegające jak wszystko poważanym zmianom i coraz większym przyspieszeniom. Kolejne rewolucje techniczno-przemysłowe (cywilizacyjne) zachodziły ewolucyjnie, a niekiedy też rewolucyjnie- skokowo. Zawsze ( choć nie bezpośrednio) w trakcie tych procesów nowym rozwiązaniom techniczno użytkowym towarzyszyło powstawanie nowych form, co z oczywistych powodów zależy od kontekstu kulturowego, a w konsekwencji artystyczno - estetycznego. Anielski historyk w swojej książce zatytułowanej Ludzie maszyny i historia wyróżnia następujące fazy rozwoju naszej cywilizacji: I Faza - pierwsza rewolucja przemysłowa do r.3000 p.n.e. II Faza - pierwsza cywilizacja (lata ca p.n.e.) III Faza - cywilizacja żelaza (lata 1100 pne.-500 n.e.) IV Faza - druga rewolucja przemysłowa 1. Okres I - zarodek, (lata ) 2. Okres II - dzieciństwo, (lata ) 3. Okres III - młodość (lata ) 4. Okres IV - dojrzałość (lata ) 5. Okres V - rozwój techniczny w okresie ( międzywojnie ) 6. Okres VI- druga wojna światowa (lata ) 7. Okres VII- odbudowa powojenna, intensywny rozwój techniczny i ekonomiczny ( ) (w tym miejscu kończą się rozważania S.Lilleya) V Faza trzecia rewolucja przemysłowa, lata ca.1970 do chwili obecnej. Korzenie współczesnego wzornictwa sięgają pierwszej połowy wieku XVIII młodości drugiej rewolucji przemysłowej, a rozwija się ono intensywnie w okresie dojrzałości od połowy wieku XIX. Na początku

19 WYBRANE ZAGADNIENIA WZORNICTWA W EUROPIE I USA, OD CZASU REWOLUCJI PRZEMYSŁOWEJ XVII / XIX W. DO KOŃCA WIEKU XX-EGO wieku XX-ego działający w firmie AEG architekt, designer i grafik Peter Behrens swoją wszechstronną, nowoczesną, realistyczną i jednocześnie wizjonerską pod każdym względem działalnością wyznaczył kierunek rozwoju współczesnego wzornictwa. Od lat 30 tych ubiegłego wieku zaczyna się kształtowanie wzornictwa (design, industrial design) merytorycznie jako zawodu i różnorodnych form praktyki projektowej. Współczesne wzornictwo ma wiele odmian branżowych, kulturowych, rynkowych, stylistycznych, różnorodność form uprawiania i koncepcji jest duża i trudna do sklasyfikowania bez odrębnych studiów. Nie da się obecnie sformułować jednej definicji i opracować jednego modelu jego uprawiania. Występującym obecnie bardzo wyraźnie jest podział według wielkości produkcji, skali przedsięwzięcia z punktu widzenia nakładów, technologii, stopnia organizacji wielkości rynku np. na: indywidualne projektowanie i wytwórczość z naturalnych materiałów projektowanie dla produkcji małoseryjnej projektowanie dla produkcji seryjnej na rynki lokalne projektowanie dla potrzeb produkcji masowej na rynki globalne Wymienione wyżej podziały mają znaczenie nie tylko ekonomiczno - techniczne, w praktyce projektowej w istotny sposób wpływają na formę wyrobu. W chwili obecnej w swym głównym nurcie design jest to zawód postrzegany jako: 1. odpowiedzialny za ostateczną postać formę produktu 2. silnie powiązany z całością zagadnień użytkowych i eksploatacyjnych- (funkcjami produktu) 3. integralnie związany z rynkiem, marketingiem i reklamą 4. integralnie powiązany z techniką zagadnieniami konstrukcji, technologii organizacji i zarządzania 5. uwzględniający problematykę ekologiczną Strona 19

20 ROZDZIAŁ 2 Ostateczna forma (p.1) wyrobu powinna wynikać w klasycznym ujęciu z pozostałych punktów, aczkolwiek niekiedy może odegrać rolę wiodącą. Jak wynika z powyższego istotą designu jest działanie interdyscyplinarne polegające na interpretacji formalnej (plastycznej) pozostałych czynników tworzących produkt. Ma ono charakter specyficzny często nie podlega regułom, bywa także oparte na intuicji i wrażeniach i emocjach projektanta w czym zbliża się niekiedy do działalności artystycznej nie będąc nią w istocie. Adresatem wszystkich działań projektowych design powinien być docelowy klient użytkownik, konsument. Najpoważniejszym partnerem projektanta szczególnie w trakcie procesu generowania założeń oraz ogólnej koncepcji produktu powinien być (jest) przedstawiciel wytwórcy (właściciela) oraz generalny projektant produktu, natomiast na poziomie realizacyjnym projektant techniczny oraz przedstawiciel marketingu. W przypadku współpracy inwestora z zewnętrzna firmą designerską może ona w zależności od umowy realizować część zadań polegających na określeniu założeń produktu, opracowania koncepcji technicznej a niekiedy marketingowej. Zaprezentowany powyżej sposób rozumienia wzornictwa (choć nie jedyny) ukształtował się w rezultacie praktyki uprawiania zawodu w ciągu ostatnich stu lat od czasu działalności P. Behrensa do chwili obecnej, co omówię dalej na wybranych przykładach Korzenie i początki wzornictwa, wiek XVIII i XIX Przemiany techniczne oraz gwałtowny rozwój technik wytwarzania w okresach rewolucji przemysłowej w Europie i Stanach zjednoczonych Ameryki Północnej XVIII, XIX i początków wieku XX (wg. klasyfikacji Lilleya) połączone ze wzrostem ludności, rozwojem miast o współczesnym charakterze, funkcjonowaniem handlu tak w skali kraju oraz wymiany międzynarodowej i eksploatacją surowcową tzw. krajów kolonialnych spowodowały wielkie zapotrzebowanie na produkty dostępne dla większych grup użytkowników. Strona 20