Analiza czynników zwiększających ryzyko upadków wśród osób starszych mieszkających w środowisku domowym

Transkrypt

1 46 Hygeia Public Health 215, 5(2): Analiza czynników zwiększających ryzyko uadków wśród osób starszych mieszkających w środowisku domowym Analysis of factors increasing risk of falls among the elderly living at home Agnieszka Bartoszek 1/, Ewelina Barańska 2/, Katarzyna Kocka 1/, Renata Domżał-Drzewicka 1/, Marta Łuczyk 1/ 1/ Pracownia Pielęgniarstwa Środowiskowego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie 2/ Samodzielny Publiczny Zesół Zakładów Oieki Zdrowotnej w Staszowie Wrowadzenie. Uadki wśród osób starszych są główną rzyczyną urazów, znacznego stonia nieełnosrawności w gruie o 65 r.ż.; związane są także z ryzykiem rzedwczesnej śmierci. Około 4% osób owyżej 8 r.ż., mieszkających w domu, doświadcza uadku. Osoby starsze nie zawsze zgłaszają fakt uadku lub informują doiero wtedy, gdy uadek ma oważniejsze konsekwencje niż złamanie lub zranienie. Cel badań. Próba identyfikacji czynników zwiększających ryzyko uadków wśród osób starszych mieszkających Materiał i metody. Badaniem objęto 17 osób starszych mieszkających W racy zastosowano standaryzowane narzędzia Całościowej Oceny Geriatrycznej: Tinetti POMA, ADL. Wyniki. Ryzyko uadku dotyczy onad 7% seniorów mieszkających w środowisku domowym, ryzyko wzrasta z wiekiem, związane jest z wystęowaniem osteoorozy, olifarmakoteraią, zawrotami głowy, zesołem ouadkowym, zaburzeniami wzroku, niesrawnością funkcjonalną. Zewnętrznymi czynnikami zwiększającymi ryzyko uadku są nierówne owierzchnie, strome schody, rogi. Wnioski. Wystęowanie uadków wśród osób starszych mieszkających w środowisku domowym związane jest z wiekiem oraz wewnętrznymi i zewnętrznymi czynnikami ryzyka. Słowa kluczowe: czynniki ryzyka, ryzyko uadków, Tinetti (POMA), ADL, osoby starsze Hygeia Public Health 215, 5(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Background. Falls are a major cause of injuries among the elderly, as well as severe disability in the grou above 65 years of age, and are associated with the risk of remature death. Aroximately 4% of eole over 8 years of age living at home have exerienced a fall. The elderly do not always admit this fact or reort it only when the fall has more serious consequences than a fracture or a minor injury. Aim. An attemt to identify factors increasing the risk of falls among the elderly living at home. Material & Methods. The research included 17 elderly eole living at home. The Comrehensive Geriatric Assessment tools used in the research were Tinetti POMA and ADL. Results. The risk of falls concerns over 7% of elderly eole living at home and increases with age. It is related to osteoorosis, oliharmacotheray, dizziness, ost-fall syndrome, imaired vision and functional ability. The external factors increasing the risk of falling include uneven surfaces, stee stairs and high doorsills. Conclusions. The occurrence of falls among elderly ersons living at home is associated with age and also external and internal risk factors. Key words: risk factors, risk of falling, Tinetti (POMA), ADL, elderly eole Adres do koresondencji / Address for corresondence dr n. med. Agnieszka Bartoszek Pracownia Pielęgniarstwa Środowiskowego Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie ul. Staszica 4/6, 2-81 Lublin tel , agabartoszek@w.l Wrowadzenie Uadki wśród osób starszych są główną rzyczyną urazów, znacznego stonia nieełnosrawności w gruie o 65 r.ż., związane są one także z ryzykiem rzedwczesnej śmierci [1]. Większość z nich uwarunkowana jest wieloma czynnikami, a wraz ze wzrostem ich liczby zwiększa się zagrożenie uadkiem. Czynniki ryzyka uadków można odzielić na: 1. wewnętrzne związane ze stanem zdrowia (zaburzenia równowagi i chodu, działanie niektórych leków, hiotonia ortostatyczna, zaburzenia wzroku, ograniczenie samodzielności w zakresie czynności życia codziennego, zaburzenia funkcji oznawczych) oraz 2. zewnętrzne związane głównie z domowymi warunkami życia [2]. W ocenie ryzyka uadków szczególny nacisk należy ołożyć także na sarkoenię, zesół słabości, oliragmazję, oliatologię, oziom witaminy D w organizmie osoby starszej [3]. Znaczenie tych czynników zależy od miejsca obytu osoby starszej. Ocenia się, że w ciągu roku uada co trzecia osoba owyżej 65. r.ż. [4], około 4% osób

2 Bartoszek A i ws. Analiza czynników zwiększających ryzyko uadków wśród osób starszych mieszkających owyżej 8. r.ż., mieszkających we własnych domach doświadcza uadku. Wśród seniorów rzebywających w szitalach lub domach omocy sołecznej częstość uadków jest jeszcze wyższa i wynosi onad 6% [5, 6]. Wynika to między innymi z większego uośledzenia srawności fizycznej seniorów oraz z większej zgłaszalności incydentów uadków w szitalach i domach oieki. Osoby starsze mieszkające w środowisku domowym nie zawsze zgłaszają fakt uadku a lekarz rodzinny nie zawsze o to yta lub yta, gdy są widoczne objawy urazu. Seniorzy mieszkający w domu informują o tym fakcie doiero wtedy, gdy uadek ma oważniejsze konsekwencje niż złamania lub zranienia [7]. Cel badań Próba identyfikacji czynników zwiększających ryzyko uadków wśród osób starszych mieszkających Materiał i metody Badaniem objęto 17 osób starszych mieszkających w środowisku domowym w województwie świętokrzyskim w okresie od czerwca do siernia 213 roku. Kryteriami doboru ankietowanych do badań były: ukończony 65 rok życia, stan sychofizyczny umożliwiający rzerowadzenie badań w domu, zgoda na rzerowadzenie badania. Metodą badawczą wykorzystaną w racy był sondaż diagnostyczny z techniką ankiety. W racy zastosowano standaryzowane narzędzia Całościowej Oceny Geriatrycznej: Skala Oceny Równowagi i Chodu (Tinetti POMA), Skala Oceny Podstawowych Czynności w Życiu Codziennym (ADL) oraz kwestionariusz ankiety. Skala Oceny Równowagi i Chodu składa się z dwóch części, ierwszej dotyczącej oceny równowagi, a drugiej chodu. Za każde wykonanie olecenia resondent otrzymuje liczbę unktów: -2 z ierwszej, maksymalnie 16 unktów, z drugiej maksymalnie 12 unktów. Uzyskanie rzez osobę badaną łącznie z obu części testu wyniku owyżej 24 unktów oznacza ryzyka uadku, od 19 do 24 unktów oznacza skłonność do uadków, mniej niż 19 kt. oznacza ryzyko uadku [8]. Skala Oceny Podstawowych Czynności w Życiu Codziennym składa się z 6 ytań dotyczących wykonywania czynności dnia codziennego, takich jak kąanie się, ubieranie lub rozbieranie, korzystanie z WC, rzemieszczanie się z łóżka na fotel, sożywanie osiłków, kontrola zwieraczy. Ankietowani, którzy uzyskali od 5 do 6 unktów, to osoby srawne w zakresie wykonywania czynności życia codziennego, resondenci z liczbą unktów od 3 do 4 są w gruie osób o umiarkowanym uośledzeniu, natomiast badani którzy uzyskali oniżej 2 unktów charakteryzują się uośledzeniem srawności w zakresie ADL [9]. Kwestionariusz ankiety dotyczył cech socjo-demograficznych resondenta, zewnętrznych i wewnętrznych czynników ryzyka uadków. Wystęowanie zależności między rzyjętymi zmiennymi srawdzono za omocą testu zgodności χ 2. Poziom istotności różnic rzyjęto na oziomie =,5. Wyniki Badaną gruę stanowiło 17 osób w wieku geriatrycznym (62% kobiet, 38% mężczyzn), z czego w okresie wczesnej starości 35%, a 65% w okresie starości óźnej. Seniorzy najczęściej deklarowali wykształcenie odstawowe/zawodowe (57%), w większości mieszkali na wsi (67%), wsólnie z rodziną (66%). Najczęstszymi wewnętrznymi czynnikami ryzyka uadków były czynniki chorobowe takie, jak: nadciśnienie tętnicze (68%), oraz rzyjmowanie więcej niż 5 leków (7%). Wśród osób rzyjmujących onad 5 leków, 82% sięga o leki bez recety. Aż 8% badanych uległo uadkowi w ciągu ostatniego roku (w tym 55% więcej niż jeden raz). W zakresie odstawowych czynności życiowych (ADL) 42% seniorów było srawnych (o 29% resondentów wykazuje umiarkowane oraz znaczne uośledzenie srawności funkcjonalnej). Według skali Tinetii u 73% seniorów wystęuje ryzyko uadku, u 17% skłonności do uadków, u 1% takiego ryzyka nie ma. W tabeli I rzedstawiono wływ cech demograficznych na ryzyko uadku wśród osób starszych. Osoby w okresie óźnej starości (75 lat i więcej) mają istotnie wyższe ryzyko uadku w orównaniu do osób w wieku od 65 do 74 lat (<,5), (tab. I). Wśród chorób wsółistniejących jako wewnętrznych czynników ryzyka, ryzyko uadku było związane z wystęowaniem osteoorozy (<,2) w rzyadku ozostałych zmiennych takiej zależności nie stwierdzono (>,5), (tab. II). Tabela I. Ryzyko uadku u osób starszych z uwzględnieniem cech demograficznych Table I. Risk of falls in elderly by demograhic features Cecha demograficzna Wiek Płeć lat 75 lat i więcej kobieta mężczyzna wieś miasto Miejsce zamieszkania Wykształcenie odstawowe/zawodowe średnie wyższe ryzyko 56,76 81,43 73,17 63,93 8,77 9 skłonności do uadku 27,3 11,43 18,18 14,63 2,83 8,57 21,31 11,54 1 ryzyka 16,22 7,14 9,9 12,2 5,71 14,75 7,69 <,5

3 48 Hygeia Public Health 215, 5(2): Tabela III rzedstawia wływ ozostałych wewnętrznych czynników na ryzyko uadku wśród seniorów. Osoby rzyjmujące 5 i więcej lekarstw rzeisanych rzez lekarza mają większe ryzyko uadku w orównaniu do osób rzyjmujących do 4 leków na recetę (<,2). Resondenci skarżący się na zawroty głowy częściej znajdują się w gruie go ryzyka uadku w orównaniu do osób nie osiadających takich objawów (<,2). Wysokie ryzyko uadku dotyczy istotnie częściej osób z zesołem ouadkowym (<,5) oraz z umiarkowanym stoniem uośledzenia srawności w zakresie ADL (<,1). Tabela II. Ryzyko uadku u osób starszych a choroby wsółistniejące Table II. Risk of falls in elderly and coexisting diseases Choroby wsółistniejące Choroba niedokrwienna serca Nadciśnienie tętnicze Cukrzyca Osteooroza Choroba zwyrodnieniowa stawów Deresja Zaćma/jaskra Choroba Parkinsona ryzyko 71,83 77,42 68,97 75,34 71,21 77,78 63,49 89, ,74 74,19 7,73 73,86 71,43 skłonności do uadku 16,9 19,35 24,14 15,7 19,7 13,89 22,22 1,26 23,91 17,2 22,22 18,52 17,5 21,43 ryzyka 11,27 3,23 6,9 9,59 9,9 8,33, 4,35 8,6 9,9 7,14 <,2 Zwiększone ryzyko uadku u osób starszych mieszkających w środowisku domowym było istotnie związane z wystęowaniem nastęujących czynników zewnętrznych: nierówne owierzchnie (<,5), strome schody (<,2) i rogi (<,5 ). Osoby, które są narażone na wystęowanie w swoim otoczeniu wymienionych czynników, mają zwiększone ryzyko uadku w orównaniu do osób, których nie dotyczą wyżej wymienione czynniki ryzyka (tab. IV). Dyskusja Uadki wśród osób starszych są zaliczane do wielkich roblemów geriatrycznych. Ich wystęowanie wśród osób starszych mieszkających w środowisku domowym ma związek z nakładaniem się cech demograficznych oraz wewnętrznych i zewnętrznych czynników ryzyka. Wśród badanej gruy rzeważają osoby z wysokim ryzykiem uadku (73%). W ciągu ostatniego roku 8% badanych uległo uadkowi, z czego 55% więcej niż jeden raz. Szczerbińska zwraca szczególną uwagę na uadki owtarzające się, gdzie rzyczyną częściej niż w rzyadku uadków soradycznych, są zwykłe codzienne czynności: chodzenie, zmiana ozycji. im osobom towarzyszy gorsze wykonywanie testów wstawania z krzesła, chodu, stania stoa za stoą i wychyleń środkowo-bocznych na latformie [2]. Częstość uadków wzrasta z wiekiem, zdarzają się u co drugiej osoby w wieku onad 8 lat, co otwierdzają badanie własne jak i Kwiatkowskiej i ws. badającej wływ wieku na wzrost ryzyka uadków Tabela III. Ryzyko uadku u osób starszych a wewnętrzne czynniki ryzyka Table III. Risk of falls in elderly and external risk factors Wewnętrzne czynniki ryzyka Liczba rzyjmowanych leków na recetę -4 5 i więcej Przyjmowanie leków bez recety Zawroty głowy Zaarcia trzymanie moczu lub stolca Pogorszenie czucia w kończynach dolnych Obawa rzed uadkiem Zaburzenia wzroku Zaburzenia słuchu Ocena srawności w zakresie ADL znaczny stoień uośledzenia umiarkowany stoień uośledzenia brak uośledzenia ryzyko 59,38 78,67 63, ,45 82,14 78,57 78, ,38 63,64 78,8 79, 67 96,77 37,78 skłonności do uadku 17,33 31,58 13,64 54,55 11,9 15,48 27,27 18,18 1,71,64 15,15 17,81 16,98 2 3,23 37,78 ryzyka 4% 5,26 11,36 5,95 5,95 4,76 9,9 3,57 7,69 8,33 21,21 4,11 3, ,44 <,2 <,2 <,5 <,2 <,1

4 Bartoszek A i ws. Analiza czynników zwiększających ryzyko uadków wśród osób starszych mieszkających Tabela IV. Ryzyko uadku u osób starszych a narażenie na zewnętrzne czynniki ryzyka Table IV. Risk of falls in elderly and exosure to external risk factors Zewnętrzne czynniki ryzyka uadku równe owierzchnie Strome schody Dywany Przesuwane chodniki Wysokie rogi wygodne obuwie Noszenie za luźnych ubrań Złe oświetlenie Kable leżące na odłodze Śliskie odłogi Wysoka wanna w łazience bez uchwytów Brak dywaników antyoślizgowych w łazience ryzyko 61,9 81, 6 83,61 67,14 86,11 67,57 87,5 68,57 83,33 71,26 84, ,24 86,36 74,74 63,64 72,22 76,47 68,75 8,95 71,91 82,35 skłonności do uadku 19,5 14,6 2 13,11 18,57 18,92 9,38 15,71 16,9 15,79 2,99 17,86 9,9 16,84 9,9 18,6 17,98 5,88 ryzyka 19,5 4,69 2 3,28 2,78 13,51 3,13 15,71 12,64 12, ,9 4,55 8,42 27,27 9,72 2,38 1,11 <,5 <,2 <,5 u osób w wieku odeszłym z chorobą niedokrwienną serca [1].Jest to naturalne nastęstwo starzenia się organizmu, wraz z wiekiem dochodzi do zmniejszenia możliwości korygowania ostawy ciała. Osoby starsze częściej narażone są na zaburzenia widzenia, słuchu i roriocecji oraz dochodzi u nich do wytworzenia się tzw. chodu starczego. Seniorzy mniej srawnie oceniają swoje ołożenie rzestrzenne i istniejące rzeszkody w otoczeniu, oza tym zwolnione rzewodnictwo nerwowe i sowolnienie, wydłużenie czasu reakcji oóźniają odowiedź motoryczną na zachwianie równowagi. Dodatkowym czynnikiem zwiększającym ryzyko uadku w gruie osób 75+ jest wsółwystęowanie chorób uośledzających chód, n. choroba Parkinsona [7, 11]. Osteooroza jest to choroba metaboliczna kości, która skutkuje zwiększonym ryzykiem złamania rzy niewielkim uadku i urazie, czego nastęstwem może być korzystanie ze srzętu ortoedycznego w celu oruszania się lub założenie gisu. Te dwa czynniki rowadzą do zaburzeń równowagi i chodu, a w konsekwencji do uadku [2]. Niniejsze badania otwierdzają związek ryzyka uadku z wystęowaniem osteoorozy. Choroba częściej wystęuje u kobiet, w okresie wczesnej starości, stosunek kobiet do mężczyzn wynosi 5:1, a owyżej 75. r.ż. stosunek ten wynosi już tylko 2:1. Problem będzie ciągle narastał z coraz częstszymi złamaniami osteoorotycznymi kości udowej, kręgów, nadgarstka. W rofilaktyce osteoorozy i uadków należy zwrócić uwagę także na inne czynniki ryzyka, takie jak: zmiana trybu życia oraz sosób odżywiania seniorów [12]. Związek osteoorozy z ryzykiem uadku otwierdzają badania Choi i ws.[13] w koreańskiej oulacji osób starszych oraz Rodriguesa i ws. [14], gdzie dodatkowymi czynnikami ryzyka były: zawroty głowy oraz stosowanie 5 leków i więcej. Polifarmakoteraia jest skuteczna i bezieczna u osób starszych jeśli jest stosowana rawidłowo, jednak większość osób starszych ingeruje w roces leczenia, w badanej gruie seniorów 82% sięga o leki bez recety. Badania własne oraz Świątek i Urodow [7] otwierdzają związek rzyjmowania 5 i więcej leków ze zwiększonym ryzkiem uadków. Przegląd literatury dokonany rzez Hammonda i Wilsona [15] mówi o tym, że uadek związany jest raczej z rodzajem rzyjmowanych leków, n. hiotensyjnych, a nie rzyjmowaniem na własną rękę. Skutkiem rzyjmowania ww. leków mogą być zawroty głowy, które także związane są z rykiem uadku. Osoby starsze z zesołem ouadkowym mają wyższe ryzyko uadku w orównaniu do osób, które nie mają lęku rzed uadkiem. Senior z zesołem ouadkowym ogranicza swoją aktywność, nie wychodzi z domu czego nastęstwem jest izolacja sołeczna, obniżenie srawności funkcjonalnej, czego konsekwencją jest kolejny uadek jest to mechanizm samonaędzających się błędnych kół w geriatrii [9]. Niniejsza analiza otwierdza istotny wływ wystęowania wad wzroku na ryzyko uadku wśród osób starszych mieszkających w środowisku domowym co otwierdzają także badania innych autorów badający między innymi ww. zależności [2, 7, 16]. Wystęowanie chorób oczu, czy wad wzroku, skutkuje niezauważeniem rzez seniora istnienia barier architektonicznych w środowisku domowym: nierówne owierzchnie, strome schody, czy rogi, które w analizowanym materiale badawczym zwiększały ryzyko uadku, odobnie jak u Edbom-Kolarz i Marcinkowskiego [6] ( rogi, schody) oraz Świątek i Urodow [7] (zbyt rogi, nierówne odłogi, strome schody). Często w rofilaktyce uadku wystarczy motywacja seniora do wizyty u secjalisty; dobór okularów ozwoli mu kontrolować chód za omocą narządu wzroku. Osoby, które wykazują umiarkowany stoień uośledzenia srawności w zakresie ADL, istotnie częściej mają ryzyko uadku w orównaniu do osób ze znacznym uośledzeniem srawności i do osób srawnych w badanej gruie seniorów. Ograniczone umiejętności wykonywania czynności dnia

5 41 Hygeia Public Health 215, 5(2): codziennego jest nastęstwem zmian fizjologicznych w okresie starości oraz wsółistnieniem wielochorobowości; osoba taka wymaga wsarcia i omocy osób trzecich. W rzyadku braku takiej oieki dochodzi u nich częściej do uadków onieważ z owodu stanu zdrowia najczęściej są od całodobową oieką i większość dnia sędzają w łóżku. Niniejsze oracowanie otwierdza, że osoby starsze mieszkające w środowisku domowym są gruą wysoce narażoną na wystęowanie uadków, dlatego istotnym wydaje się odjęcie działań rofilaktycznych na oziomie odstawowej oieki zdrowotnej w ramach Całościowej Oceny Geriatrycznej [17]. Najnowsze wytyczne oracowane rzez American Geriatrics Society i British Geriatrics Society [18] wskazują na konieczność diagnozowania osób starszych rzez zesół teraeutyczny, głównie lekarza, ielęgniarkę, fizjoteraeutę rzynajmniej raz w roku w zakresie częstotliwości uadania, trudności związanych z utrzymaniem równowagi i chodu. Wnioski 1. W badanej gruie osób starszych ryzyko uadku jest duże i dotyczy onad 7% seniorów mieszkających 2. Ryzyko uadku wzrasta istotnie wraz z wiekiem, związane jest z wystęowaniem osteoorozy, olifarmakoteraią, zawrotami głowy, zesołem ouadkowym, zaburzeniami wzroku, niesrawnością funkcjonalną. 3. równe owierzchnie, strome schody i rogi to zewnętrzne czynniki zwiększające istotnie ryzyko uadku wśród seniorów mieszkających Piśmiennictwo / References 1. Gill TM, Murhy TE, Gahbauer EA, et al. Association of injurious falls with disability outcomes and nursing home admissions in community-living older ersons. Am J Eidemiol 213, 178(3): Szczerbińska K. Okoliczności i czynniki ryzyka uadków owtarzających się i wystęujących soradycznie w domach omocy sołecznej. Gerontol Pol 211, 19(3-4): Pfortmueller CA, Lindner G, Exadaktylos AK. Reducing fall risk in the elderly: risk factors and fall revention, a systematic review. Minerva Med 214, 15(4): Kelsey JL, Berry SD, Procter-Gray E, et al. Indoor and outdoor falls in older adults are different: the maintenance of balance, indeendent living, intellect, and Zest in the Elderly of Boston Study. J Am Geriatr Soc 21, 58(11): Borzym A. Uadki osób w odeszłym wieku, rzyczyny, konsekwencje i zaobieganie. Psychogeriatr Pol 29, 6(2): Edbom-Kolarz A, Marcinkowski JT. Uadki osób starszych rzyczyny, nastęstwa, rofilaktyka. Hygeia Public Health 211, 46(3): Świątek J, Urodow W. Profilaktyka uadków u ludzi w odeszłym wieku. Piel Zdr Publ 213, 3(2): Wieczorowska-Tobis K, Kostka T (red). Geriatria i ielęgniarstwo geriatryczne. PZWL, Warszawa Wieczorowska-Tobis K, Kostka T, Borowicz AM (red). Fizjoteraia w geriatrii. PZWL, Warszawa Kwiatkowska M, Porzych K, Porzych M i ws. Analiza częstości i rzyczyn uadków u osób w odeszłym wieku z chorobą niedokrwienną serca. Uadki a choroba niedokrwienna. Pielęg XXI w 211, 1: Deandrea S, Lucenteforte E, Bravi F, et al. Risk factors for falls in community -dwelling older eole: a systematic review and meta-analysis. Eidemiol 21, 21(5): Marcinowska-Suchowierska E, Czerwiński E, Badurski J i ws. Osteooroza diagnostyka i teraia u osób starszych. Post Nauk Med 211, 5: Choi EJ, Kim SA, Kim NR, et al. Risk factors for falls in older Korean adults: the 211 Community Health Survey. J Korean Med Sci 214, 29(11): Rodrigues IG, Fraga GP, Barros MB. Falls among the elderly: risk factors in a oulation-based study. Rev Bras Eidemiol 214, 17(3): Hammond T, Wilson A. Polyharmacy and falls in the elderly: a literature review. Nurs Midwifery Stud 213, 2(2): Borowicz AM, Wieczorowska-Tobis K. Ocena ryzyka uadku u osób starszych rzebywających na oddziale rehabilitacyjnym. Geriatr 211, 5: Demons JL, Duncan PW. The role of rimary care roviders in managing falls. North N C Med J 214, 75(5): Panel on Prevention of Falls in Older Persons, American Geriatrics Society and British Geriatrics Society. Summary of the Udated American Geriatrics Society/British Geriatrics Society clinical ractice guideline for revention of falls in older ersons. J Am Geriatr Soc 211, 59: