ISBN Recenzent prof. dr hab. JÓZEF ORCZYK, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Pracy i Polityki Społecznej

Transkrypt

1

2 Recenzent prof. dr hab. JÓZEF ORCZYK, Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu, Katedra Pracy i Polityki Społecznej Redakcja naukowa dr hab. inż. MAGDALENA K. WYRWICKA, prof. nadzw. PP Redakcja językowa MAŁGORZATA SZKUDLARSKA Projekt okładki MAREK DERBICH Opracowanie komputerowe EMILIA KOZŁOWSKA Utwór w całości ani we fragmentach nie może być powielany ani rozpowszechniany za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody posiadacza praw autorskich. Monografia stanowi raport podsumowujący zadanie trzecie (pt. Analiza megatrendów) projektu Foresight»Sieci gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka (UDA POIG /09). Publikacja współfinansowana przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka. ISBN Copyright by Politechnika Poznańska, Poznań 2010 WYDAWNICTWO POLITECHNIKI POZNAŃSKIEJ Poznań, pl. M. Skłodowskiej-Curie 2 tel. (061) , faks (061) office_ed@put.poznan.pl, Wydanie I Nakład 800 egzemplarzy Egzemplarz bezpłatny Druk i oprawa: ESUS Agencja Reklamowo-Wydawnicza Tomasz Przybylak

3 SPIS TREŚCI Wstęp Magdalena K. Wyrwicka... 5 I. Sytuacja Wielkopolski opracowanie Katarzyna Ragin-Skorecka Diagnoza tożsamości Wielkopolski Katarzyna Ragin-Skorecka Tożsamość Wielkopolan Rafał Janowicz Współzależność zjawisk w percepcji kultury technicznej w Wielkopolsce Magdalena K. Wyrwicka, Karolina Werner II. Tendencje gospodarcze opracowanie Arkadiusz Borowiec Perspektywy rozwoju gospodarczego Wielkopolski Tomasz Brzęczek Wybrane problemy rynku finansowego. Tendencje w zakresie finansowania przedsiębiorstw w Polsce i Wielkopolsce Przemysław Bartkiewicz, Teresa Łuczka, Paweł Przepióra Tendencje rozwojowe rynku zamówień publicznych oraz partnerstwa publiczno-prywatnego w Wielkopolsce Arkadiusz Borowiec Tendencje na rynku młodych konsumentów Ewa Badzińska Rozwój gospodarki opartej na wiedzy w świetle dokumentów narodowy program Foresight Polska 2020 i Polska 2030 Paulina Golińska III. Sieci gospodarcze opracowanie Paulina Golińska Tendencje w kształtowaniu relacji w sieciach gospodarczych Magdalena K. Wyrwicka, Karolina Werner Wdrażanie innowacji i tworzenie postaw proinnowacyjnych czynniki sukcesu i bariery Rafał Janowicz, Paulina Golińska Badanie zapotrzebowania na usługi w zakresie innowacyjności organizacyjnej Leszek Pacholski, Bartosz Malinowski, Szymon Niedźwiedź

4 4 Spis treści 12. Ośrodki wspierania innowacji w Wielkopolsce. Raport z badań stanu istniejącego Agnieszka Grzelczak World Class Manufacturing (WCM) jako model doskonałości przedsiębiorstwa Waldemar Prussak, Ewa Tomalka Internacjonalizacja przedsiębiorstw w Wielkopolsce Małgorzata Rembiasz IV. Kształcenie i doskonalenie zawodowe opracowanie Agnieszka Grzelczak Tendencje w transformacji wiedzy Marek Goliński, Maciej Szafrański Tendencje w zarządzaniu kompetencjami Stefan Trzcieliński, Paweł Królas, Hannu Vanharanta, Jussi Kantola Lifelong Learning Programme, czyli o uczeniu się przez całe życie Agnieszka Grzelczak Propozycja zmian formalnoprawnych na rynku usług szkoleniowych Hubert Paluch Doradztwo zawodowe w Wielkopolsce Małgorzata Pater Tendencje w kształtowaniu treści standardów zarządzania Małgorzata Jasiulewicz-Kaczmarek, Waldemar Prussak Podsumowanie Magdalena K. Wyrwicka O projekcie Magdalena K. Wyrwicka

5 WSTĘP Rozwój to proces pozytywnych zmian jakościowych, strukturalnych i ilościowych. Dla regionu oznacza to całokształt przemian w strukturze gospodarki, przeobrażeń jednostek gospodarczych, poziomu życia, powstawania nowych wartości intelektualnych, ewolucji zjawisk kulturowych odczuwanych pozytywnie zarówno przez przedstawicieli władzy i przedsiębiorców, jak i przez mieszkańców regionu. Aby stymulować rozwój konkretnego obszaru, warto przyjąć założenia dotyczące rozwoju, bazując bądź to na koncepcji konwergencji 1 rozwoju, bądź polaryzacji. Ta ostatnia, przedstawiona przez G. Myrdala w 1957, roku eksponuje złożoność determinant i wskazuje, że poziom rozwoju regionu jest wypadkową długotrwałego procesu zmian, które kształtują się pod wpływem czynników ekonomicznych, społecznych i kulturowych. Współcześnie koncepcja ta, po dopracowaniu przez F. Perrouxa (koncepcja biegunów wzrostu), O. Hirschmana (procesy filtracji i infiltracji) i J. Friedmana oraz W. Alonso (koncepcja rdzeni i peryferii), znana jest pod nazwą modelu kumulatywnej przyczynowości N. Kaldora. Proces rozwoju regionalnego polega na tworzeniu się biegunów wzrostu i różnicowaniu struktur poprzez polaryzację układu ekonomicznego. Bieguny wzrostu tworzą się, ewoluują i zanikają pod wpływem rozprzestrzeniania się innowacji oraz oddziaływania bodźców rozwojowych. Pogłębianie zróżnicowania poziomu rozwoju regionu następuje, w miarę upływu czasu, w związku z istnieniem w funkcjonujących strukturach systemowych mechanizmów przyczynowo-skutkowych. Oddziaływania na zasadzie sprzężeń zwrotnych uruchamiają proces wzmacniania pozytywnego (rozwój) lub w kierunku negatywnym (recesję). Rozpoznanie tych relacji oraz działań lub bodźców stymulujących lub hamujących zarówno procesy rozwoju, jak i recesji stanowi podstawę kształtowania polityki regionalnej i podejmowania interwencji przez decydentów lub władzę lokalną. W badaniach realizowanych w Politechnice Poznańskiej w ramach projektu Foresight»Sieci gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę przyjęto założenie, że możliwe jest rozpoznanie (przynajmniej częściowo) uprzednio wspomnianych mechanizmów systemowych oraz determinant transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych. 1 Konwergencja polega na tym, że w miejscach, gdzie wartość kapitału jest niska, dodatkowy nakład przyniesie większy efekt w postaci wzrostu produktu na mieszkańca, niż taki sam dodatkowy nakład w kraju rozwiniętym, o większej wartości kapitału. Oznacza to, że proces początkowo szybszego rozwoju obszarów zapóźnionych w stosunku do silnych prowadzi do wyrównania dochodów na osobę.

6 6 Magdalena K. Wyrwicka W pracach nad projektem przyjęto klasyczny scenariusz działań, przewidując następujące etapy prac: 1) analizy (ilościowe, jakościowe); 2) budowa modelu (sieć zależności, model procesu); 3) weryfikacja drogą konsultacji społecznych; 4) opracowanie założeń dotyczących implementacji (scenariusze). Prezentowana książka dotyczy części analitycznej prac nad projektem i stanowi w znacznej mierze kontynuację opracowania pt.: Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych wydanej w Politechnice Poznańskiej wiosną 2010 roku. Zawarte w niniejszym opracowaniu syntezy raportów badawczych są efektem prac realizowanych w projekcie na rzecz zadania trzeciego dotyczącego tendencji i megatrendów. Opisano tu także zjawiska występujące w gospodarce narodowej, europejskiej i światowej, oddziałujące na potencjał Wielkopolski oraz procesy przekazu, dyfuzji i transformacji wiedzy, a dotyczące tożsamości lokalnej, modelowych rozwiązań i standardów zarządzania, czy aktualnych potrzeb przedsiębiorców. Określenie tendencji, rozumianej jako ukierunkowywanie procesów, dążność do czegoś, dyspozycja do działania lub skłonność, wymaga obserwacji w długim okresie czasu, a także w miarę możliwości wynikających z dostępności danych analiz statystycznych, pozwalających na wyznaczenie trendu. Ponieważ teraźniejszość traktować należy jako przesłankę dla przyszłości, potrzebna jest również diagnoza stanu rzeczy oraz przebiegu wybranych procesów w regionie. Inaczej trudno jest wnioskować zarówno o oczekiwaniach, jak i o istniejącym potencjale rozwojowym, które należałoby uwzględnić podczas budowania scenariuszy zmian wspomagających kreowanie Innowacyjnej Wielkopolski. Przedstawiane tu badania podjęto w celu zidentyfikowania czynników (ich stanu i tam gdzie to możliwe tendencji zmian lub kierunków ewolucji) istotnych dla przekazu, rozpowszechniania i transformowania wiedzy na potrzeby funkcjonowania w realiach sieci gospodarczych w Wielkopolsce. W przyszłości zaprezentowane tu wyniki prac, łącznie z wynikami badań prowadzonych metodą Delphi oraz wynikami konsultacji społecznych, powinny wspomóc modelowanie procesów transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych regionu oraz tworzenie scenariuszy na przyszłość z perspektywą do roku Niniejsza książka została podzielona na cztery zasadnicze części: Sytuacja Wielkopolski, Tendencje gospodarcze, Sieci gospodarcze, Kształcenie i doskonalenie zawodowe. Odrębną wypowiedź stanowi podsumowanie, w którym pokazano szerszy kontekst rozwoju regionu wynikający z teorii długich cykli gospodarczych, z potrzeby modyfikacji koncepcji zarządzania w związku ze zmianami pokoleniowych oraz globalnych kierunków rozwoju. Odwołano się także do problemów i tendencji

7 Wstęp 7 zdiagnozowanych w regionie mazowieckim, które uznano za typowe w skali całego kraju. Układ treści prezentowanej tu książki wynika z chęci opisania stanu istniejącego, rozpoznania potencjału i tendencji ujawniających się w czterech systemach: środowiska lokalnego, finansowania, biznesu (szczególnie w sieciach gospodarczych) i kształcenia. Pierwsza część, zredagowana przez Katarzynę Ragin-Skorecką, bazuje na założeniach, że region jest organizacją uczącą się, wiedza jest transferowana intersubiektywnie, a główną ideą zarządzania wiedzą jest dążenie do skupienia jej na poziomie całej organizacji. Wiedza powstaje i jest rozpowszechniana w oparciu o sieci wartości, w interakcjach między ludźmi podczas przepływów informacji w strukturach organizacyjnych. Jednak, poza strukturą, determinantami dla przepływów wiedzy są: kultura organizacyjna, styl przywództwa, system motywacyjny i technologia przekazu informacji. Dlatego na początku, w rozdziale pierwszym, zaprezentowano problematykę tożsamości organizacyjnej i jej składowych. Traktując region jako organizację, zdiagnozowano tożsamość Wielkopolski i wskazano ranking wartości, zwracając uwagę na fakt, że w kształtowaniu tożsamości regionu szczególnie ważne są te cechy, którymi można sterować. Kolejny rozdział (drugi) poświęcono tożsamości Wielkopolan. Okazuje się, że w Wielkopolsce można zaobserwować słabnięcie tradycyjnie rozumianej tożsamości regionalnej i upowszechnianie się tzw. wielotożsamości, zależnej od środowiska, miejsca i czasu, w którym w danej chwili funkcjonuje dana jednostka czy grupa. Następuje także powolna reorientacja ku przyszłości kosztem dominującego do niedawna myślenia historycznego. Widoczna jest także zmiana roli grupy i uczestnictwa społecznego w konstytuowaniu tożsamości więzi są mniej stabilne, raczej krótkotrwałe. Badania dotyczące postrzegania zjawiska kultury technicznej w Wielkopolsce (rozdział trzeci) ujawniły dominującą opinię, że kultury technicznej można nauczyć, co traktować należy jako pozytywny sygnał dotyczący możliwości kreowania innowacyjnego regionu oraz jako sugestię dla przedsiębiorców, by nie zaniedbywać procesów wprowadzania do pracy, dopilnować tam gdzie to możliwe standaryzacji i normowania. Część druga opracowania, zredagowana przez Arkadiusza Borowca, jest poświęcona tendencjom gospodarczym. Rozważane są tutaj zarówno perspektywy gospodarcze Wielkopolski, jak i typowe zjawiska na rynku finansowym czy rynku zamówień publicznych i partnerstwa publiczno-prywatnego. Analizowane są też zachowania młodych konsumentów, których gusta i preferencje zdominują rynek w przyszłości. Założenia dotyczące gospodarki opartej na wiedzy zawarte w dokumentach Foresight Polska 2020 i Polska 2030 stanowią także istotny kontekst dla funkcjonowania sieci gospodarczych i transformacji wiedzy między różnymi instytucjami. Sytuacja w gospodarce i tendencje zarysowujące się w skali Wielkopolski, Polski, Unii Europejskiej i globalnie stanowić będą istotną przesłankę podczas budo-

8 8 Magdalena K. Wyrwicka wania scenariuszy w dalszej części realizacji projektu. Zamiarem autorów było pokazanie w tej części książki przede wszystkim uwarunkowań i tendencji widocznych w regionie i w kraju. Rozdział czwarty, na temat perspektyw rozwoju gospodarczego Wielkopolski, zawiera m.in. prognozy produkcji przemysłowej i bezrobocia oraz scenariusze rozwoju naszego regionu. W kolejnym, piątym, rozdziale podjęto próby charakterystyki głównych źródeł finansowania przedsiębiorstw w Wielkopolsce, a w następnym (szóstym) przedstawiono tendencje rozwojowe rynku zamówień publicznych oraz partnerstwa publiczno-prywatnego. Wskazano tu również najważniejsze bariery rozwoju rynku zamówień publicznych w regionie, które hamują jego wzrost i stwarzają problemy przedsiębiorcom, głównie sektora MSP. Autor analizuje też niezadowalający stan korzystania z partnerstwa publiczno-prywatnego. Najnowsze tendencje i wzorce zachowań rynkowych młodzieży to temat kolejnego (siódmego) rozdziału. Pokazano tu trendy konsumenckie charakterystyczne dla młodych uczestników rynku oraz formy zdobywania wiedzy o nowych produktach i usługach, a także skuteczne metody promocji. Zauważyć i uwzględnić należy narastającą potrzebę współtworzenia unikatowej wartości produktu przez klienta. Drugą część opracowania zamyka rozdział ósmy, zawierający syntetyczny opis koncepcji rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej w oparciu o wiedzę. Koncepcję tę opisano w Strategii Lizbońskiej. Podkreśla ona wiodącą rolę nauki, a zwłaszcza technologii informatycznych i telekomunikacyjnych w rozwoju gospodarczym i przyspieszaniu zmian strukturalnych oraz szybkim upowszechnianiu rezultatów badań naukowych. Taka polityka UE znalazła odzwierciedlenie w dokumentach strategicznych poszczególnych państw członkowskich. Dlatego w rozdziale ósmym opracowania przedstawiono tendencje rozwojowe na bazie koncepcji gospodarki opartej na wiedzy (GOW) zawarte w dokumentach strategicznych. Autorka rozdziału położyła szczególny nacisk na ukazanie głównych wyzwań, barier oraz czynników sukcesu rozwoju GOW w Polsce zawartych w analizach i rekomendacjach sporządzonych w opracowaniach: Foresight Polska 2020 i Polska Trzecia część opracowania, zredagowana przez Paulinę Golińską, dotyczy sieci gospodarczych. Ma tu miejsce zarówno prezentacja nowych badań, jak i kontynuacja analiz danych zgromadzonych w początkowej fazie realizacji projektu, a częściowo już prezentowanych w poprzedniej publikacji. Taki jest rozdział dziewiąty, który dotyczy nie tylko zmian zachodzących w relacjach sieciowych o charakterze kooperacji oraz istotnych tendencji w kształtowaniu się sieci gospodarczych, ale odniesiony jest także do realiów Wielkopolski. Na podstawie danych pochodzących z badań ankietowych przeprowadzonych w 522 przedsiębiorstwach województwa wielkopolskiego wykonano 35 różnych analiz korelacji w kontekście zdolności lub gotowości przedsiębiorstw do łączenia się w sieci gospodarcze. Rozdział dziesiąty pokazuje wyniki innych badań sprawdzano gotowość, zarówno firm, jak i osób w Wielkopolsce, do wdrażania innowacji oraz kreowania zmian. Na podstawie analizy psychograficznej, prowadzonej od 2000 roku przez

9 Wstęp 9 Pentora RI, dokonano charakterystyki Wielkopolski z perspektywy występowania klimatu dla innowacyjności, pokazując ją w kontekście sytuacji w Polsce. Rozdział jedenasty to relacja z badań stanowiących potwierdzenie istnienia zapotrzebowania na innowacje organizacyjne. Przedstawiono w nim również podstawowe oczekiwania badanych podmiotów gospodarczych co do form, zakresu oraz metod pozyskiwania wsparcia w kontekście rozwiązań innowacyjnych. Kolejny, dwunasty, rozdział poświęcono ośrodkom innowacji i przedsiębiorczości w Wielkopolsce. W gromadzenie danych o instytucjach otoczenia biznesu w Wielkopolsce włączone zostały studenckie koła naukowe funkcjonujące na Politechnice Poznańskiej: Centrum Promocji Inżynierów, Koło Naukowe Logistyka, Koło Doskonalenia Procesów oraz Studenci dla Przedsiębiorczości SIFE. Rozdział trzynasty traktuje o dobrych praktykach, a konkretnie o uznawanym na świecie modelu doskonalenia przedsiębiorstw, zwanym World Class Manufacturing (WCM) opartym na konsekwentnym eliminowaniu marnotrawstwa we wszystkich obszarach przedsiębiorstwa przy pełnym zaangażowaniu kierownictwa i pracowników. Prezentowane badania przeprowadzono w dwóch dużych przedsiębiorstwach produkcyjnych, z których jedno funkcjonuje w Wielkopolsce. Proponowana przez autorów lista pytań kontrolnych ułatwia sprawdzenie, czy i w jakim zakresie przedsiębiorstwo stosuje model WCM, który stanowić może także punkt odniesienia dla funkcjonowania w wystandaryzowanych sieciach gospodarczych, które mają współcześnie także zasięg międzynarodowy. Internacjonalizacji, traktowanej jako ważny czynnik wzrostu gospodarczego regionu, dotyczy rozdział czternasty, zamykający część opracowania poświęconą sieciom gospodarczym. Wynika z niego, że wielkopolskie przedsiębiorstwa są zaangażowane w ekspansję poza granicę, ale na ogół w prostych jej formach, czyli częściej eksportują, niż dokonują inwestycji zagranicznych. Ostatnią, czwartą część opracowania, zredagowaną przez Agnieszkę Grzelczak, zdominowały tematy związane z kształceniem i doskonaleniem zawodowym. Ideą wiodącą jest identyfikacja instytucji generujących wiedzę, odpowiedzialnych za jej transfer i transformację, oraz stanu i kierunków przemian w systemie kształcenia. Rozpoczynający te rozważania rozdział piętnasty jest próbą wskazania najistotniejszych czynników i tendencji w transformacji wiedzy oraz prezentacją podmiotów uczestniczących w procesach przekazu wiedzy. Analizując możliwe scenariusze w procesach transformacji, wiedzę ujęto tu jako produkt posiadający określoną użyteczność i ze względu na swoją wartość poszukiwany przez różne segmenty nabywców. Następny rozdział, szesnasty, opisuje tendencje w zarządzaniu kompetencjami. Zaprezentowano tu aplikację internetową służącą do badania kompetencji kierowniczych w przedsiębiorstwie. Przedstawiono też mapę przedsiębiorczości, umożliwiającą dokonanie porównania Wielkopolski z dwoma najbardziej konkurencyjnymi regionami Polski.

10 10 Magdalena K. Wyrwicka Dalej, w rozdziale siedemnastym, przypomniano istotę i zakres programu Uczenie się przez całe życie. Podjęto także próbę określenia kierunków zmian i wymagań w zakresie kształcenia ustawicznego w przyszłości. Rozdział osiemnasty prezentuje koncepcje rozwiązań formalnoprawnych, których realizacja mogłaby zapewnić prawidłowe funkcjonowanie i rozwój rynku usług szkoleniowych w Polsce. Dotyczą one zrównania działalności szkoleniowej wobec prawa, niezależnie od sektora działania (publicznego lub niepublicznego), a na poziomie regionalnym wypracowania dobrych praktyk (standardów) i norm etycznych obowiązujących w działalności szkoleniowej. Warto nadmienić, że opracowanie to jest kontynuacją przemyśleń na temat wielkopolskiego rynku usług szkoleniowych na tle rynku krajowego zawartych w rozdziale szesnastym wspominanej uprzednio książki Analiza sytuacji Wielkopolski w kontekście transformacji wiedzy w sieciach gospodarczych i pokazuje potencjalne możliwości podniesienia profesjonalizmu na rynku szkoleń. W następnym rozdziale (dziewiętnastym) zwrócono uwagę na kwestie doradztwa zawodowego. Zadaniem takiego doradztwa jest pomoc jednostkom w budowaniu ścieżek edukacyjnych i zawodowych nie tylko w okresie przejścia z systemu edukacji na rynek pracy, lecz przez całe życie. Zatem doradztwo zawodowe jest zarówno częścią systemu oświaty, jak i zatrudnienia. Tendencja do instytucjonalizacji usług doradztwa zawodowego objawia się poprzez budowanie powiązań między systemem edukacji a rynkiem pracy. Misja doradztwa zawodowego w kontekście dostępu do europejskiego systemu edukacji i wspólnotowego rynku pracy rozszerza się i staje się częścią kształcenia ustawicznego. Autorka rozdziału przedstawia regulacje prawne funkcjonowania doradztwa zawodowego w Polsce, opisuje stan faktyczny realizowanych w tym zakresie usług w Wielkopolsce i prezentuje argumenty, które wskazują na duże znaczenie poradnictwa dla rozwoju zasobów ludzkich w regionie. Ostatni rozdział, dwudziesty, przypomina o istnieniu norm, które powinny być znane współczesnym przedsiębiorcom, gdyż pomagają ukierunkowywać rozwój przedsiębiorstw zwłaszcza tych działających w sieciach i zdobywać kolejne atuty na wymagającym rynku. W podsumowaniu, szerzej i komplementarnie do wcześniejszych rozważań, przedstawiono megatrendy wynikające z długich cykli gospodarczych i zwrócono uwagę na potrzebę adaptacji do nowych wymagań, które mogą przebiegać odmiennie ze względu na zmiany pokoleniowe. Przywołano także wyniki ostatnich badań z regionu Mazowsza sugerujące podobnie jak dotychczasowe wyniki badań realizowanych przez autorów niniejszego opracowania, realizatorów Projektu potrzebę budowania kapitału społecznego. W tym miejscu warto jeszcze przypomnieć, że projekt Foresight»Sieci gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę adresowany jest do społeczności Wielkopolski i ma wspierać rozwój regionu poprzez włączenie możliwie szerokiego grona Wielkopolan w proces myślenia o wspólnej przyszłości regionu oraz w jej kreowanie.

11 Wstęp 11 Wyniki badań typu foresight mają pokazać alternatywy przyszłości, ułatwić tworzenie wspólnych wizji. Aby stało się to możliwe, trzeba prowadzić wieloaspektowe obserwacje i analizy, których intencją jest odkrywanie logicznych współzależności oraz mechanizmów zmian oddziałujących w różnym horyzoncie czasu. Istotne jest również poszukiwanie czynników sprawczych, wspomagających kreowanie nowej, pożądanej rzeczywistości. Niniejsza książka skierowana jest przede wszystkim do przedsiębiorców, ale być może stanowić też będzie interesującą lekturę dla wszystkich, którym zależy na rozwoju Wielkopolski. Magdalena K. Wyrwicka

12 12 Magdalena K. Wyrwicka

13 I SYTUACJA WIELKOPOLSKI Opracowanie: Katarzyna RAGIN- SKORECKA

14 14 Magdalena Wyrwicka

15 Katarzyna RAGIN-SKORECKA * 1. DIAGNOZA TOŻSAMOŚCI WIELKOPOLSKI 1.1. WPROWADZENIE W Wielkopolsce prowadzony jest projekt Innowacyjna Wielkopolska. Jego celem jest budowa strategii dla regionu, opierającej się na oddolnym procesie współpracy między różnymi podmiotami systemu innowacji: przedsiębiorstwami, uczelniami, instytucjami badawczymi, dostawcami usług finansowych i doradczych, władzami samorządowymi oraz instytucjami użyteczności publicznej. Jednym ze szczegółowych celów projektu jest zbudowanie otoczenia sprzyjającego innowacjom, analiza systemu podaży innowacji oraz jego zdolność odpowiedzi na potrzeby przedsiębiorstw [38]. Jednym z zadań, które mają być zrealizowane w ramach Regionalnej Strategii Innowacji dla Wielkopolski, jest przygotowanie foresightu regionalnego. Tematyka ta jest ujęta w projekcie prowadzonym na Wydziale Inżynierii Zarządzania Politechniki Poznańskiej Foresight»Sieci gospodarcze Wielkopolski«scenariusze transformacji wiedzy wspierające innowacyjną gospodarkę. Jedną z przesłanek tworzenia scenariuszy jest tożsamość województwa (regionu) wielkopolskiego, traktowana jako tożsamość organizacyjna. Tożsamość organizacyjna województwa może stać się elementem sukcesu decydującym o pozyskiwaniu regionalnych inwestorów. Jej wysoki poziom powinien umożliwić tworzenie sieci gospodarczych między partnerami oraz przyczynić się do realizacji efektu synergii i zaszczepienia nowej kultury współpracy [12] TOŻSAMOŚĆ ORGANIZACYJNA I JEJ STRUKTURA Problem wyróżnialności i indywidualności organizacji pojawił się w pracach naukowych w latach dwudziestych XX wieku [30, 34]. Jednak niesprzyjające okoliczności spowodowały, że problematyka ta została uznana za nieistotną. Pod koniec lat 70. XX wieku ponownie zauważono, że specyficzne cechy organizacji stanowią o jej * Politechnika Poznańska, Wydział Inżynierii Zarządzania.

16 16 Katarzyna Ragin-Skorecka wartości. Zdecydowany rozwój badań w tym obszarze nastąpił na przełomie lat 80. i 90. XX wieku. Pojawiło się wtedy pojęcie tożsamości organizacyjnej [9]. Opracowania naukowe podają różne definicje tożsamości organizacyjnej w zależności od przyjętej perspektywy badawczej [2, 4, 8, 9, 25, 30]. Zarębska [34] określa tożsamość organizacyjną jako etos, który wyraża cele i wartości istotne dla organizacji oraz przedstawia sens indywidualności, bo to pomaga wyróżnić się na konkurencyjnym rynku. Tożsamość pozwala prezentować organizację grupom docelowym i jest zaplanowaną autoprezentacją, która ma swoją strategię. Pacholski i Wyrwicka [18] przyrównują tożsamość organizacyjną do kodu genetycznego, który przesądza o predyspozycjach i cechach charakterystycznych wykazywanych przez organizm, które w trakcie życia mogą być doskonalone lub pozostać nieujawnione i niewykorzystane. Autorzy określają tożsamość nadrzędna ideą, sposobem pojmowania własnej działalności opartej na pewnych zasadach oraz sposobem, w jaki organizacja chce być identyfikowana przez otoczenie. Według Wyrwickiej [32] tożsamość wyraża w jednoznaczny sposób filozofię (kulturę, wartości, priorytety) organizacji w zakresie sposobu podejmowania decyzji wewnętrznych i zewnętrznych. W celu ujednolicenia stosowanej terminologii zostało przyjęte, że tożsamość organizacyjna jest to system zawierający wzajemnie komplementarne cechy organizacji, które nadają jej indywidualny, stabilny i spójny charakter oraz decydują o zewnętrznej i wewnętrznej reputacji organizacji. Przyjęto, że tożsamość przejawia się poprzez reputację organizacji, ponieważ reputacja jest pojęciem szerszym niż wizerunek i pozwala na pełniejsze ujęcie złożoności problematyki tożsamości [20]. Tożsamość organizacyjna zależy od wielu czynników. Autorzy wymieniają następujące determinujące jej kształt czynniki[3, 14]: charakter otoczenia biznesowego lub rodzaj działalności oraz wspólne wartości: kultura narodowa, system wartości społeczeństwa, system wartości społeczności regionu, lokalny system wartości, typ organizacji sytuacja rynkowa, produkty i technologia, branża, cechy organizacji wytyczne założycieli podmiotu lub jej dominujących liderów, historia, wielkość, przywództwo, system administracji, struktura, cechy uczestników wartości, postawy, wykształcenie, płeć, wiek, doświadczenie w pracy, doświadczenie życiowe, więzi emocjonalne. Tożsamość organizacyjna może być postrzegana i badana w pięciu następujących wymiarach [18]: siła napędowa popycha lub ciągnie organizację ku coraz doskonalszym wynikom, tradycja opiera się na wartościach wywołujących uczucie dumy u pracowników, kompetencje mają umożliwić ogniskowanie różnych umiejętności kluczowych na zasobach oraz łańcuchów wartości na ofertach rynkowych ukazujących wartość produktu dla klienta, zalety dotyczące określonych cech produktów,

17 1. Diagnoza tożsamości Wielkopolski 17 spójność eksponowane zalety są wynikiem działań w łańcuchu wartości i są charakterystyczne dla danej organizacji. Kompleksowe podejście do tożsamości organizacyjnej pozwala na klasyfikację cech organizacji, które nadają jej indywidualny, stabilny i spójny charakter oraz decydują o zewnętrznej i wewnętrznej reputacji. Wyróżniono następujące grupy cech (rys. 1.1): uwarunkowania formalne struktura organizacyjna, systemy i procedury zarządzania, forma działalności, rodzaj działalności, branża, technika, technologia, kultura organizacyjna artefakty, normy i wartości, założenia, zasoby niematerialne tożsamość jednostkowa pracowników, umiejętności, wiedza, kompetencje, know-how, władza przywództwo, rozkład władzy, założenia podstawowe właścicieli lub kierownictwa, zachowania organizacji relacje z otoczeniem zewnętrznym i wewnętrznym, komunikacja formalna i nieformalna, misja w sposób pośredni ujawnia wizję i strategię organizacji, nieformalna struktura społeczna. uwarunkowania formalne kultura organizacyjna nieformalna struktura społeczna zasoby niematerialne TOŻSAMOŚĆ ORGANIZACYJNA misja władza komunikacja zachowania Rys Struktura tożsamości organizacji. Źródło: [20] Większość z metod stosowanych w analizie tożsamości organizacyjnej początkowo służyła do badań zachowań konsumentów w odniesieniu do wizerunku organizacji [34]. W badaniach tożsamości organizacyjnej stosuje się metody badawcze takie, jak: wywiady, obserwacje, analiza dokumentacji oraz techniki zbierania danych kwestionariusze wywiadu, kwestionariusze ankiet, różnego rodzaju testy [35]. W literaturze można znaleźć następujące metody badawcze: audyt podobieństwa Balmer s Affinity Audit BAA [25], technika drabinowa [24], Rotterdamski Test Identyfikacji Organizacyjnej ROIT [27], metoda Kellera [11],

18 18 Katarzyna Ragin-Skorecka metody pozwalające na cząstkowe rozpoznanie tożsamości organizacyjnej badanie w obszarze komunikowania się kwestionariusz satysfakcji z komunikowania się wewnątrz organizacji, kwestionariusz badania komunikacji wewnętrznej, kwestionariusz audytu komunikowania się wewnątrz organizacji [31], badanie klimatu społecznego SOCIPO [26], badanie wizerunku badanie poziomu świadomości ludzi, analiza wartości konsumentów, analiza postaw wobec organizacji i produktów [1], barometr wizerunku [35]. Przedstawione metody dotyczą oceny poszczególnych elementów tożsamości organizacyjnej i nie pozwalają na określenie siły związku pomiędzy jej poszczególnymi elementami oraz na określenie poziomu tożsamości wyrażonego w języku naturalnym. Jest to przyczyną przedstawienia trzech metod, nowatorskich w obszarze tożsamości organizacyjnej. Pierwsza z nich to analiza czynnikowa. Umożliwia ona grupowanie badanych cech organizacji i klasyfikowanie ich ze względu na siłę związku między nimi. Metoda ta daje rozwiązanie następującego problemu: jak zredukować jednorodny zbiór zmiennych wejściowych i zastąpić go jedną nową zmienną. Analiza czynnikowa pozwala na badanie struktury wewnętrznych zależności obserwacji wielowymiarowych, na wyróżnienie czynników głównych oraz na eliminację informacji mało istotnych dla badanego zjawiska [19, 20]. Drugie narzędzie badania tożsamości organizacyjnej wykorzystuje logikę rozmytą. Cechy organizacji decydujące o tożsamości w dużej części są miękkimi czynnikami zarządzania i dlatego trudno ocenia się je, stosując jednoznaczne miary. Wykorzystanie ocen wyrażanych w języku naturalnym wymaga wykorzystania metod proponowanych przez logikę rozmytą. Dlatego zaproponowano narzędzie badania tożsamości organizacyjnej, które pozwala oceniać cechy w języku naturalnym i poprzez zastosowanie odpowiednich algorytmów uzyskać ocenę tożsamości wyrażoną w języku naturalnym. Stworzono dwa wskaźniki. Pierwszy z nich Rozmyty Wskaźnik Tożsamości Zewnętrznej umożliwia ocenę tożsamości, drugi Rozmyty Wskaźnik Ważności pozwala określić cechy organizacji, które powinny być w pierwszej kolejności poprawiane WOJEWÓDZTWO I JEGO TOŻSAMOŚĆ Województwo w Polsce jest to jednostka podziału administracyjnego wyższego stopnia oraz jednostka samorządu terytorialnego [1]. Województwo wielkopolskie zajmuje drugie miejsce w kraju pod względem powierzchni i trzecie pod względem liczby ludności. Jest w nim 109 miast, w tym 4 miasta na prawach powiatu [28, 38]. Województwo ma dość duży zakres autonomii i można przyrównać je do organizacji. Przyjmując to założenie można rozważać problem tożsamości województwa i istnienie jego interesariuszy.

19 1. Diagnoza tożsamości Wielkopolski 19 Interesariusze (ang. stakeholders) są to grupy (społeczności, instytucje, organizacje, urzędy) lub osoby pośrednio lub bezpośrednio zainteresowane funkcjonowaniem organizacji, pośrednio lub bezpośrednio włączone w procesy realizowane przez nią [29]. Interesariusze są zaangażowani na wejściu (oferując pracę, kapitał, technologie i informacje), jak i na wyjściu (korzystają z produktów i usług przedsiębiorstwa, z osiąganych przez organizację celów) [5]. Można wyróżnić następujące zależności występujące pomiędzy organizacją a interesariuszem [17]: interesariusz wysuwa żądania, uwzględniając interes organizacji, organizacja jest zależna od interesariusza, interesariusz ma władzę nad organizacją, interesariusz jest zależny od organizacji, organizacja ma władzę nad interesariuszem, organizacja i interesariusz są wzajemnie uzależnieni, organizacja i interesariusz pozostają w związku kontraktowym, interesariusz może wysuwać żądania natury moralnej wobec organizacji, interesariusz jest zagrożony ryzykiem, interesariusz jest zainteresowany działalnością organizacji. Możemy wyróżnić dwie główne grupy interesariuszy: wewnętrzni i zewnętrzni. W odniesieniu do województwa interesariuszami wewnętrznymi będą: mieszkańcy województwa, jednostki samorządu terytorialnego, władze województwa, przedsiębiorcy prowadzący działalność w województwie, media regionalne, regionalne instytucje naukowo-badawcze. Interesariuszami zewnętrznymi województwa są: przedsiębiorcy, potencjalni inwestorzy, pracownicy firm, potencjalni mieszkańcy, samorządy gospodarcze i zawodowe, instytucje rynku pracy, organizacje pozarządowe, związki zawodowe, stowarzyszenia, władze państwowe, międzynarodowe organizacje gospodarcze, media i opinia publiczna, instytucje naukowo-badawcze, inne województwa, inne regiony na świecie. W prezentowanej publikacji region został potraktowany jako organizacja. Uzasadnienie takiego podejścia można znaleźć w literaturze, np. [12], [15]. W odniesieniu do województwa tożsamość będzie to system wzajemnie komplementarnych cech regionu, które nadają mu indywidualny, stabilny i spójny charakter oraz decydują o zewnętrznej i wewnętrznej reputacji. Na tożsamość województwa składają się następujące elementy: uwarunkowania formalne, kultura organizacyjna, zasoby niematerialne, władza, zachowania, komunikacja formalna i nieformalna, misja oraz przyjęte założenia strategiczne, nieformalna struktura społeczna.

20 20 Katarzyna Ragin-Skorecka Rys Schemat cech tożsamości regionu. Źródło: opracowanie własne