ADHD ZESPÓŁ NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ PODSTAWOWE INFORMACJE

Transkrypt

1 ADHD ZESPÓŁ NADPOBUDLIWOŚCI PSYCHORUCHOWEJ PODSTAWOWE INFORMACJE ADHD (jest to skrót od amerykańskiej nazwy tego zespołu Attention Deficyt Hiperactivity Disorder) jest zaburzeniem, które charakteryzuje się obecnością trwałych wzorców zachowań układających się w charakterystyczną triadę objawów: - problemy z utrzymaniem uwagi, - nadmierna impulsywność, - nadruchliwość Definiuje się trzy podtypy ADHD: ADHD podtyp mieszany, gdy obecne są zarówno brak koncentracji uwagi, jak i nadpobudliwość psychoruchowa, ADHD podtyp z dominującym brakiem koncentracji uwagi, ADHD podtyp z dominującą nadpobudliwością psychoruchową. W polskim piśmiennictwie medycznym, na określenie zespołu nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci, używa się obecnie dwóch nazw: amerykańskiej ADHD, czyli zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi, oraz europejskiej Hyperkinetic Disorder, czyli zespół hiperkinetyczny lub zaburzenia hiperkinetyczne. Rozpoznanie ADHD stawia się najczęściej na podstawie kryteriów diagnostycznej klasyfikacji ICD-10 (jako zaburzenia hiperkinetyczne). Aby spełnić kryteria rozpoznania objawy muszą wystąpić przed siódmym rokiem życia dziecka, trwać przez co najmniej 6 miesięcy, utrudniać codzienne funkcjonowanie i pojawiać się przynajmniej w dwóch różnych środowiskach, w których dziecko funkcjonuje (np. w domu i w szkole). Objawy nadpobudliwości nie zależą od woli dziecka ani oddziaływań zewnętrznych, nie są więc wynikiem złego charakteru dziecka ani braku wychowania. Warto pamiętać termin zespołu nadpobudliwości psychoruchowej nie jest synonimem: - niespokojnego dziecka, - żywego temperamentu, - zaburzeń zachowania, - agresji, - celowego łamania norm Często zaburzenia te występują łącznie z zaburzeniami zachowania (kłamstwa, ucieczki, zachowania agresywne, wagary). U około % dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej współwystępują specyficzne opóźnienia w rozwoju umiejętności szkolnych, zaburzenia mowy (wszystkie te zaburzenia należy rozpatrywać oddzielnie). Zespół nadpobudliwości psychoruchowej może także ujawnić się razem z zaburzeniami lękowymi, tikami i tzw. zespołem Tourette (zespół tików ruchowych i głosowych). Wymagają one jednak oddzielnego, specjalistycznego leczenia. 1

2 Rozważania teoretyczne W Polsce o dzieciach z ADHD, szczególnie w kontekście życia szkolnego mówi się coraz więcej. Nadpobudliwość psychoruchowa jest zjawiskiem coraz częściej spotykanym i obserwowanym w różnych okresach rozwoju dziecka. Ze względu na swoją złożoność stanowi przedmiot zainteresowań lekarzy, psychologów, nauczycieli, a szczególnie rodziców i opiekunów dzieci z tego typu objawami. Problem nadpobudliwości psychoruchowej dotyka od 3 % do 5 % dzieci w wieku szkolnym, (co przekłada się na jedno lub dwoje dzieci każdej klasie) ale wielu lekarzy zajmujących się dziećmi z rozpoznanym ADHD podkreśla, że wskaźnik ten jest wyższy (do 6, 2%). Częstotliwość występowania ADHD maleje z wiekiem, ponieważ wielu pacjentów wyrasta z jego objawów w okresie dorastania. Objawy te utrzymują się u około 70 % pacjentów w okresie dorastania i tylko u 5 % w wieku dorosłym. Oprócz cech typowych dla ADHD (wymienionych powyżej) często syndromowi ADHD towarzyszą rozliczne problemy społeczne, emocjonalne i szkolne. ADHD może prowadzić do wielu lat frustracji i nieporozumień, jeżeli dotkniętemu dziecku nie zostanie udzielona w odpowiednim momencie pomoc. Charakterystyka typowych objawów ADHD: Oficjalnie psychiatrzy i psychologowie mówią o trzech grupach objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej, które są konieczne do postawienia diagnozy. Często jednak dostrzega się dużo szersze spektrum problemów związanych z funkcjonowaniem dzieci z ADHD. zaburzenia koncentracji uwagi a. bardzo długo zabiera się do odrabiania lekcji, b. nie potrafi na długo skupić się w czasie pracy, c. wszystkie znajdujące się wokół niego przedmioty rozpraszają go, d. ma kłopoty z zapamiętaniem przyswajanego materiału, e. nie słyszy i nie odpowiada na polecenia, f. nie pamięta co było zadane w szkole, Zaburzenia koncentracji uwagi - DSM IV 1. Dziecko ma trudności z utrzymaniem uwagi na zadaniach i grach. 2. Dziecko nie jest w stanie skoncentrować się na szczegółach podczas zajęć szkolnych, pracy lub w czasie wykonywania innych czynności, popełnia błędy wynikające z niedbałości. 3. Często wydaje się, że dziecko nie słucha tego, co się do niego mówi. 4. Dziecko nie stosuje się do podawanych kolejno instrukcji i ma kłopoty z dokończeniem zadań szkolnych i wypełnianiem codziennych obowiązków, jednak nie z powodu przeciwstawiania się lub niezrozumienia instrukcji. 5. Dziecko często ma trudności z zorganizowaniem sobie pracy lub innych zajęć. 6. Dziecko nie lubi, ociąga się lub unika zajęć wymagających dłuższego wysiłku umysłowego - jak nauka szkolna lub odrabianie zajęć domowych. 2

3 7. Dziecko często gubi rzeczy niezbędne do pracy lub innych zajęć np.: zabawki, przybory szkolne, ołówki, książki, narzędzia. 8. Dziecko łatwo rozprasza się pod wpływem zewnętrznych bodźców. 9. Dziecko często zapomina o różnych codziennych sprawach. nadruchliwość O nadruchliwości mówimy wtedy, kiedy dziecko cechuje nadmierna, niczym nieuzasadniona aktywność ruchowa. Aktywność ta nie jest połączona z wykonywaniem przez dziecko konkretnego zadania, jest więc często irytująca i dokuczliwa dla będących wokół osób: biega w kółko, jest stale w ruchu, nie potrafi wysiedzieć w ławce przez całą lekcję, wspina się na wszystkie meble, ciągle się wierci, woli zabawy ruchowe niż siedzenie w jednym miejscu, nie usiedzi przy stole na imieninach u cioci, je śniadanie biegając po kuchni. W przypadku dzieci starszych i nastolatków może to ograniczyć się do wiercenia, kręcenia na krześle, niepokoju w momencie długiego przebywania w jednym miejscu. g. impulsywność nadmierna impulsywność = brak zdolności do zahamowania reakcji -brak przewidywania konsekwencji swojego działania, -rozpoczynanie zadania bez całkowitego zrozumienia instrukcji, -nie wysłuchiwanie poleceń do końca, -kłopoty z wykonaniem złożonych lub terminowych prac, -trudności w uczeniu się z wcześniejszych doświadczeń oraz ogólnych zasad, -częstsze uleganie wypadkom, -niewolnicy już i zaraz, -kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej, wyrywa się z odpowiedzią zanim padnie pytanie, -często przerywa, przeszkadza innym, ma kłopoty z zaczekaniem na swoją kolej. Należy zaznaczyć, że u dziewczynek przeważają głównie objawy związane z zaburzeniami koncentracji uwagi, zaś u chłopców nadruchliwość i impulsywność. Przyczyny zespołu nadpobudliwości psychoruchowej: Dotychczas nie udało się znaleźć jednoznacznych przyczyn. Mówi się o kilku wzajemnie oddziaływujących i uzupełniających się czynnikach. 3

4 - czynniki neurofizjologiczne zaburzenia w obrębie funkcjonowania ośrodkowego układu nerwowego, szczególnie w przewadze procesów pobudzania nad procesami hamowania, z jednoczesnymi trudnościami w zakresie okazywania uczuć; - czynniki biologiczne np.: uszkodzenia komórek nerwowych w okresie kształtowania się układu nerwowego, choroby zakaźne, zatrucie ciążowe, niewłaściwy tryb życia i odżywiania matki w okresie ciąży, poważne choroby lub urazy mechaniczne czaszki w wieku dziecięcym; - czynniki społeczne np.: nieprawidłowa struktura rodziny, złe warunki bytowe, nieprawidłowe postawy rodzicielskie: nadmiernie wymagająca, nadopiekuńcza, zła atmosfera w rodzinie, odrzucenie emocjonalne dziecka, jawne konflikty, brak zaspokojenia podstawowych potrzeb psychicznych, osobowość matki o cechach nerwicowych, ale również pewne nieprawidłowości w otoczeniu dziecka (żłobek, przedszkole, szkoła), np.: stawianie zbyt wysokich wymagań, zwracanie uwagi na dziecko głównie w sytuacjach przejawiania przez nie nieaprobowanych zachowań; - innym czynnikiem mogącym stanowić przyczynę nadpobudliwości są różnego rodzaju sytuacje traumatyczne, np.: utrata bliskiej osoby, przeżycie silnego zagrożenia, nagła, ciężka choroba dziecka; - Czynniki genetyczne mogą odgrywać kluczową rolę jako podłoże podatności i predyspozycji do wystąpienia zaburzenia, czynniki środowiskowe odgrywają zasadniczą rolę w ostatecznym wyrażeniu się symptomu (Brodski, Lamboroso, 1998) - istotnym czynnikiem patogennym jest gwałtowny rozwój techniki (z czym wiąże się nieprawidłowy sposób spędzania wolnego czasu), wzrost tempa życia, narastanie przemocy i patologii społecznych. Konsekwencje ADHD: Problemy w nauce: 25-35% kontynuuje naukę 60% zostaje zawieszonych 14% zostaje wyrzuconych 30-40% przerywa szkołę na zawsze 20% wstępuje na studia wyższe 5% kończy studia Ważne informacje dla rodziców i nauczycieli. Nie ma metod psychoterapeutycznych, które doprowadzą do zniknięcia objawów, można natomiast poprawić funkcjonowanie dziecka, mimo ich obecności. Według współczesnego stanu wiedzy profilaktyka i bardzo wczesne rozpoczęcie terapii indywidualnej dziecka oraz terapii rodzinnej znacząco się zwiększa szansę na zmianę zachowania dziecka i może zapobiec rozwinięciu się pełnego obrazu zaburzeń zachowania prowadzącego do kłopotów prawem. W literaturze poruszającej problematykę nadpobudliwości psychoruchowej wyróżnia się kilka kierunków oddziaływań, a zatem istnieje kilka metod, których zastosowanie wydaje się konieczne, ponieważ udowodniono ich skuteczność w łagodzeniu objawów ADHD oraz jego najczęstszego powikłania czyli zaburzeń opozycyjno-buntowniczych. 4

5 Praca z dzieckiem z ADHD polega na rozwiązywaniu problemów,, tu i teraz. To, że poradzono sobie z objawem dzisiaj, nie oznacza, że jutro on nie wystąpi. Wymaga to stałego, wieloletniego stosowania określonych metod i strategii. Z zastosowania danej strategii można zrezygnować dopiero wtedy, gdy dziecko jest w stanie samodzielnie poradzić sobie z czynnością (zadaniem). Strategie postępowania z dziećmi z ADHD szczegółowo opisane są w literaturze m.in. w zespołowej pracy A. Kołakowskiego, T. Wolańczyka i inni ADHD zespół nadpobudliwości psychoruchowej przewodnik dla rodziców i wychowawców (wydawnictwo GWP). W modelu pracy z dzieckiem z ADHD konieczna jest codzienna i trwająca latami praca, która ma na celu nie tyle,,pozbycie się objawów ADHD, ile niedopuszczanie do zaistnienia powikłań, z których się już nie wyrasta. Proponowane formy terapii: I. Psychoedukacja rodziców. Rodzice mogą nauczyć się nowego sposobu postępowania uczestnicząc w grupach terapeutycznych dla rodziców. Można w czasie tych spotkań nauczyć się jak formułować skuteczne polecenia, które kierowane są do dziecka, jak radzić sobie z różnymi problemami, jakie sprawia dziecko w domu i jak wprowadzić czas wyłączony (,, time out ) wtedy, gdy dziecko zachowuje się niewłaściwie. Ważna jest praca na pozytywach stosowanie pozytywnych wzmocnień. Szczególnie ważne jest też to, aby nauczyć się odpowiedniego sposobu przekazywania poleceń dziecku. II. Psychoterapia dziecka. W zależności od wieku, np. u dzieci w wieku przedszkolnym, stosuje się terapię zabawą, u dzieci starszych i młodzieży treningi samokontroli, w czasie których mogą nauczyć się samosterowania i kontroli swoich działań. Pomocne mogą być również treningi uczenia się. Można stosować terapie grupowe, np. trening grupowy korygujący zachowania społeczne, trening grupowy u dzieci młodzieży z zachowaniami agresywnymi, specjalną gimnastykę korekcyjną przy zaburzeniach percepcji, terapię zajęciową i uzupełniającą także techniki relaksacyjne. W terapii dziecka powinni zawsze uczestniczyć jego rodzice, wychowawcy i nauczyciele. III. Specyficzne strategie radzenia sobie z objawami ADHD, czyli,, okulary. IV. Dostosowanie metod nauczania do możliwości dziecka. Zasady i konsekwencje. V. Farmakoterapia w przypadkach skomplikowanych stosowanie leków pod kontrolą lekarza. Dość często po leczeniu farmakologicznym, dziecko może być poddane innej terapii. Ważna jest systematyczna, cierpliwa, kompleksowa terapia ukierunkowana jednocześnie na dziecko i jego otoczenie. 5

6 Zalecenia dla nauczycieli: W przypadku rozpoznania ADHD nauczanie indywidualne jest przeciwwskazane. W pracy z dziećmi z ADHD stosuje się, między innymi następujące zasady: 1. Proszę posadzić dziecko blisko nauczyciela (najlepiej w pierwszej ławce) ze spokojnym uczniem, lecz nie najlepszym przyjacielem. 2. Proszę zadbać, by dziecko siedziało z dala od rozpraszających elementów okna, akwarium, kolorowej tablicy, drzwi. 3. Ławka nadpobudliwego dziecka powinna być usytuowana: W pobliżu nauczyciela (blisko jego biurka lub tablicy). Plecami do reszty kolegów. W towarzystwie dobrych uczniów (ale nie najlepszych przyjaciół). Z daleka od łatwo rozpraszających elementów środowiska (okno, drzwi, ruchome elementy). Niektóre dzieci potrzebują dużo przestrzeni, dla nich może być odpowiednie posadzenie z tyłu klasy. W takiej sytuacji jednak nauczyciel, co 5 minut podchodzi do ucznia i sprawdza jak idą postępy w pracy. 4. Proszę zadbać, by na ławce dziecka były tylko potrzebne przedmioty. Im więcej rzeczy leży na ławce, tym dziecko z ADHD łatwiej się rozproszy. Najlepiej by na ławce pozostały jedynie zeszyt, podręcznik i długopis. W razie potrzeby można nawet postawić jego teczkę z dala od ławki. 5. Proszę zadbać by, (jeśli będzie taka potrzeba) powtórzyć dziecku z ADHD polecenie wydane do całej klasy. 6. Proszę, co kilka minut monitorować postępy pracy ucznia i ewentualnie przywoływać jego uwagę, tak by pracował dalej. 7. Dziecko z zaburzeniami uwagi potrzebuję przerw w pracy i dzielenia jej na etapy. Proszę zadbaj o to, by zadania dla dziecka z ADHD nie były dłuższe niż jego możliwości skupienia się. 8. Dziecko z ADHD może albo siedzieć nieruchomo, albo skoncentrować się nad tym, co mówi do niego nauczyciel. Proszę pozwolić dziecku na niewielki niepokój ruchowy w czasie odrabiania lekcji, uczenia się do klasówki lub czytania trudnej dla niego książki (na przykład lektury). 9. Część uczniów z ADHD będzie wymagała zagospodarowywania ich nadruchliwości poprzez zaplanowane wstawanie z ławki. 10. Dziecko z ADHD nie może mieć obniżanej oceny przedmiotowej ani oceny ze sprawowania za objawy nadruchliwości, nadmiernej impulsywności i zaburzeń uwagi. (Zasada nie karania za objawy). Dlatego ważne jest odróżnianie zachowań wynikających z objawów od innych trudnych zachowań. 11. Proszę podzielić sprawdzian na mniejsze partie, a pomiędzy nimi dać chwilę wytchnienia. Proszę zawsze dopilnować, by uczeń z ADHD sprawdził swoją pracę. 6

7 12. Wyjście dziecka z ADHD Z klasy ( Złoty standard ). W przypadku dzieci z trudnymi zachowaniami, a zwłaszcza z ADHD do podstawowych zadań nauczyciela jest uzyskanie dwóch celów (dopilnowuje ich nauczyciel): Dziecko wychodzi z klasy z całą notatką (jeśli nie jest w stanie jej zapisać może być ona skrócona z założenia). Wyraźnie zapisaną pracą domową zarówno ustną, jak i pisemną. Jeśli nic nie jest zadane zapisana informacja brzmi nic nie jest zadane. Informacjami, co trzeba przynieść następnego dnia do szkoły. Informacjami, kiedy jest sprawdzian pisemny lub planowe pytanie ustne. Wpisaną pochwałą. Sześć etapów skutecznego wydawania poleceń: 1. Podejdź do dziecka, 2. Zdobądź jego uwagę (dotknij go, spójrz w oczy, zawołaj po imieniu), 3. Wydaj jednoznaczne polecenie w 2 3 słowach, 4. Poproś dziecko, by powtórzyło polecenie, 5. Powtórz polecenie tyle razy, ile założyłeś, poproś by dziecko je powtórzyło, 6. Dopilnuj jego wykonania (nie odchodź od dziecka, aż nie skończy!). Zalecenia dla rodziców: INSTRUKCJA ODRABIANIA LEKCJI Z MŁODSZYM DZIECKIEM Strategie postępowania: 1.Tworzenie harmonogramu pracy: wyznaczenie stałej pory rozpoczęcia odrabiania lekcji (stała pora nie oznacza zawsze tej samej godziny, może to być stały element w planie dnia), a także ustalenie konsekwencji na wypadek jej nieprzestrzegania (osoba dorosła jest odpowiedzialna za wyegzekwowanie umowy). Zawsze: - pół godziny po powrocie ze szkoły, - po obiedzie, -20 min po powrocie mamy do domu, dorosły pamięta i pilnuje czasu odrabiania lekcji - należy dziecku przypomnieć kilkakrotnie (np. 30 min. wcześniej, 15 min. wcześniej, 5 min. wcześniej) Dodatkowo wszystkie dla dziecka ważne przyjemności powinny być przełożone,,na czas po odrobieniu lekcji (np.,, Po szkole możesz odpocząć godzinę, ale nie wolno włączyć Ci telewizora czy komputera ani pójść grać w piłkę ). Stworzyć dziecku perspektywę zakończenia pracy. - wyznaczyć przedział czasu przeznaczony na odrabianie lekcji (początek i koniec). 7

8 Ważne, by ustalić co mogą robić dzieci, które już odrobiły lekcje i nauczyły się zadanego materiału (np. obejrzeć telewizję, wyjść na podwórko, włączyć komputer). Gdy dziecku jest trudno przestrzegać godziny siadania do lekcji, należy wprowadzać nagrodę za przyjście o czasie i,,konsekwencję cykającą. tzw.,,puste biurko oraz ograniczenie do minimum ilości bodźców docierających do dziecka. Miejsce pracy powinno być uporządkowane, niepotrzebne rzeczy schowane. Przed rozpoczęciem pracy pusty blat. Najlepsze jest własne biurko (jeśli nie ma takiej możliwości to stół kuchenny) lub inne wydzielone miejsce. Dla części dzieci dobrym miejscem jest podłoga (pozwala na większą swobodę ruchów). Biurko lub stół powinny być ustawione przodem, najlepiej do gładkiej, pustej ściany. W czasie odrabiania lekcji powinny leżeć tylko potrzebne rzeczy (np. zeszyt, książka i długopis). Cześć dzieci z ADHD potrzebuje podczas pracy wymagającej skupienia dopływu bodźców, czyli,, tła informacyjnego. Może nim być muzyka (należy określić jej rodzaj i natężenie), ale nie audycje mówione. Zapewnić pomoc ze zorganizowaniem pracy. Należy przypomnieć dziecku co ma położyć na biurku. W przypadku dzieci zupełnie sobie z tym nieradzących, np. klasa I, rodzice mogą sami przygotowywać rzeczy potrzebne do lekcji. Pomoc rodzica w odrabianiu lekcji. - Jeden z rodziców powinien być w pobliżu i uczestniczyć w odrabianiu lekcji z powodu trudności dziecka ze względu na: łatwe rozpraszanie, dużą męczliwość uwagi, co przekłada się na przerywanie, powolne wykonywanie zadań oraz trudności w rozpoczęciu i zakończeniu. Pracę należy rozpocząć od zadań łatwiejszych, by stworzyć dziecku możliwość osiągania sukcesu. Należy ustalić kolejność wykonywania zadań Pracę należy podzielić na etapy, które powinny trwać tak długo, jak długo dziecko potrafi się skoncentrować. - po każdym etapie należy pochwalić dziecko - należy stosować przerwy np. co 15 min. (czas skupienia u każdego dziecka może być inny). Przerwa powinna trwać nie dłużej niż kilka minut, a w jej trakcie dziecko może np. zjeść owoc, napić się soku, pobiegać wokół pokoju. Nie może oglądać telewizji, grać w grę komputerową, wyjść na podwórko itp. - przy instrukcjach zbyt długich lub zbyt ogólnych należy kilkakrotnie przeczytać polecenie i wyjaśnić, co w jakiej kolejności dziecko ma zrobić. Podczas pracy z młodszymi dziećmi należy omawiać pojedyncze czynności. Stosować pochwały za każde wykonane zadanie. Odrabianie lekcji kończy się spakowaniem rzeczy do tornistra. 8

9 Instrukcja pakowania tornistra. 1. Razem z dzieckiem bierzemy plan lekcji na następny dzien. 2. Prosimy, by dziecko pakowało każdy przedmiot po kolei, pokazując nam wkładane do tornistra zeszyty i podręczniki. 3. Sprawdzamy zawartość piórnika. 4. Sprawdzamy czy potrzebne są jakieś nietypowe rzeczy (kostium, przybory na plastykę, pieniądze na wycieczkę itp.). 5. Dopilnowujemy, by odrobione zadanie domowe trafiło na swoje miejsce w tornistrze. 6. Po spakowaniu dziecko nie powinno otwierać ani wyjmować z tornistra żadnych przedmiotów. Jeden dzień w tygodniu nie pracujemy, jest czasem wolnym. Ponadto można pracować nad: Wydłużaniem czasu. -Można z dzieckiem pracować nad wydłużaniem czasu, w którym potrafi się ono zajmować jednym zadaniem, na przykład przekazując komunikat,,zobacz, zwykle pracujemy około 15 minut, zobaczymy czy wytrzymasz 2-3 minuty dłużej.... Czas pracy z dzieckiem = zdolność skupienia + minuta - sposobem na zapobieganie rozpraszaniu się jest przyciąganie uwagi dziecka poprzez stosownie dodatkowych sygnałów np. Pokazanie ołówkiem tego, nad czym dziecko pracuje i zaakcentowanie,,zobacz, to jest szczególnie ważne - innym pomysł na wykonanie zadania,,jeśli zakończysz to zadanie w 5 minut lub wcześniej i zrobisz je dobrze, to resztę czasu masz dla siebie - wszystko co nowe lub nietypowe, pomaga się skupić. Literatura: 1. Kajka N., Szymona K. (2014) Terapia ADHD. Trening sukcesu w pracy z dzieckiem nadpobudliwym. Wydawnictwo CZELEJ. Lublin, 2. Kate E. Spohrer,,Pomóż dziecku z ADHD, 3.Kołakowski, A. Pisula, M. Skotnicka, T. Wolańczyk,,Dziecko nadpobudliwe w szkole. Objawy i system pomocy, 4.Kołakowski, T. Wolańczyk, A Pisula, M. Skotnicka, A. Bryńska,,ADHD zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Przewodnik dla rodziców i wychowawców, 5.Napiontek, Pietrasik, Szaniawska -,,Prawa dziecka z ADHD w szkole, 6.U.Schafe,,Dlaczego dzieci się wiercą zespół nadpobudliwości psychoruchowej. Poradnik. 7. Linda J. Pfiffner,,Wszystko o ADHD. Opracowała: Anna Kurzępa - pedagog 9