Ocena. dr hab. Tadeusz Zając, prof. IOP PAN

Transkrypt

1 Tadeusz Zając Instytut Ochrony Przyrody Polska Akademia Nauk Kraków, Kraków, al. A. Mickiewicza 33 tel Ocena stanu zachowania wartości przyrodniczych, dla których powołano faunistyczny rezerwat przyrody pn. Wisła pod Zawichostem w 2012 roku, w kontekście art. 13 ust. 3 ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody oraz wniosku Starosty Stalowowolskiego w sprawie likwidacji w/w rezerwatu dr hab. Tadeusz Zając, prof. IOP PAN Opracowanie wykonano na podstawie umowy z REGIONALNĄ DYREKCJĄ OCHRONY ŚRODOWISKA w Rzeszowie, Umowa o dzieło Nr WPN MC. z uwzględnieniem następujących dokumentów: 1. Pismo Wicestarosty Stalowowolskiego Mariusza Sołtysa (pismo OZK VII) w sprawie anulowania lub wycofania rozporządzenia dotyczącego utworzenia w/w rezerwatu z dn do RDOŚ Rzeszów w sprawie likwidacji w/w rezerwatu, z powołaniem na opinię Komisji Rolnictwa, Leśnictwa i Ochrony Środowiska Powiatu Stalowowolskiego. 2. Odpowiedź Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, Lecha Kotkowskiego (WPN GR) na pismo w/w pod nr 1. a także: 3. Pismo wójta gminy Dwikozy mgr inż. Marka Łukaszka (znak: OŚR.0717/04/11) z dn do RDOŚ Kielce w sprawie likwidacji w/w rezerwatu, z odnośną dokumentacją fotograficzną. 4. Pismo burmistrza miasta i gminy Zawichost mgr Tomasza Siwka (GKiMZNiI.II ) z dn br. do RDOŚ Kielce w sprawie zasadności utworzenia w/w rezerwatu. 5. Odpowiedź Zastępcy Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska, mgr inż. Jarosława Pajdaka (WPN.I PM) na pismo w/w pod nr Opinia dr Tadeusza Zająca z IOP PAN w w/w sprawie. 1

2 Omówienie problemu We wniosku Starosty Stalowolskiego wniosek dot. likwidacji rezerwatu uzasadnia się głównie obowiązującym na terenie rezerwatu zakazami, które skutkują wzrostem zagrożenia powodziowego, spowodowanego: 1. brakiem możliwości wycinki drzew i krzewów z międzywala, co powoduje obniżenie przepływu i piętrzenie wód w czasie stanów wysokich 2. zmniejszeniem przepustowości koryta spowodowanym brakiem możliwości usuwania osadów rzecznych. Podobna argumentacja podejmowana była w w/w pismach samorządowców z Woj. Świętokrzyskiego. Ocena W mojej ocenie brak merytorycznych przesłanek usprawiedliwiających likwidację rezerwatu Wisła pod Zawichostem. Uzasadnienie Według art. 13. pnt. 1. Ustawy o ochronie przyrody z 2004 r. 1. Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Według punktu 3 art. 13.: Regionalny dyrektor ochrony środowiska, w drodze aktu prawa miejscowego w formie zarządzenia, po zasięgnięciu opinii regionalnej rady ochrony przyrody, może zwiększyć obszar rezerwatu przyrody, zmienić cele ochrony, a w razie bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, dla których rezerwat został powołany zmniejszyć obszar rezerwatu przyrody albo zlikwidować rezerwat przyrody. (podkreśl. TZ) Rezerwat, w części podległej RDOŚ Rzeszów, został powołany Rozporządzeniem nr 43/08 wojewody podkarpackiego z dnia 10 października 2008 r. w sprawie uznania za rezerwat przyrody (Dz. Urz. Woj. Podka. Nr 80, poz. 1862). Rozporządzenie o powołaniu rezerwatu definiuje cel ochrony rezerwatu jako: 2. Rezerwat tworzy się celem zachowania ze względów społecznych, naukowych i dydaktycznych ostoi lęgowych, miejsc żerowania i odpoczynku podczas wędrówek rzadkich, charakterystycznych dla doliny Wisły gatunków ptaków, w szczególności z rzędu siewkowych Charadriiformes. 3. Określa się rodzaj, typy i podtypy Rezerwatu: - rodzaj - faunistyczny; ze względu na dominujący przedmiot ochrony: 1) typ - faunistyczny; 2) podtyp - ptaków; ze względu na główny typ ekosystemu: 3) typ - wodny; 4) podtyp - rzek i ich dolin, potoków i źródeł. Zatem wg powyższych aktów prawnych rezerwat mógłby zostać zlikwidowany w przypadku bezpowrotnej utraty wartości przyrodniczych, dla których rezerwat został powołany, czyli miejsc lęgowych, miejsc żerowania i odpoczynku podczas wędrówek rzadkich, charakterystycznych dla doliny Wisły gatunków ptaków, w szczególności z rzędu siewkowych Charadriiformes. Rzadkie i charakterystyczne dla doliny gatunki ptaków z rzędu Chradriiformes to w przypadku omawianego rezerwatu głównie gatunki rybitw i mew, głównie rzadka rybitwa rzeczna Sterna hirundo i bardzo rzadka, typowa prawie wyłącznie dla doliny Wisły, Bugu i niektórych partii Wybrzeża Bałtyku rybitwa białoczelna Sterna albifrons, stanowią one najcenniejsze elementy fauny, chronione w granicach rezerwatu. Nieodwracalna utrata wartości przyrodniczych, dla których rezerwat został powołany wiązałaby się z zanikiem siedlisk, w których występują rybitwy rzeczna i białoczelna i w konsekwencji zanikiem występowania w/w gatunków. W związku z powyższym na podstawie umowy zawartej z RDOŚ Rzeszów wykonałem w dniu 25 maja br. wizję lokalną na terenie rezerwatu, w celu stwierdzenia, czy utracił nieodwracalnie walory, dla których został powołany. W opinii uwzględniono również wyniki podobnej oceny wykonywanej w poprzednim roku dla RDOŚ Kielce. 2

3 W czasie wizji stwierdzono co następuje: 1. Na terenie rezerwatu nie nastąpiła nieodwracalna utrata siedlisk. W korycie Wisły, zwłaszcza w górnej części biegu rzeki na terenie rezerwatu, zachowały się liczne łachy piaszczyste, o dużej powierzchni i przewyższające poziom wody w sposób uprawdopodabniający wyprowadzenie młodych przez rybitwy i mewy. Łachy takie stanowią typowe siedlisko tych gatunków. 2. Na terenie górnego biegu Wisły na terenie rezerwatu obserwowano gnieżdżenie się gatunków będących przedmiotem ochrony rezerwatu na łachach: - łacha 282 najbogatsza w rezerwacie - kolonia rybitw. (4 gniazda rybitw białoczelnych, 5 gniazd rybitwy zwyczajnej, 2 gniazda sieweczki rzecznej i jedno gniazdo czajki). Należy podkreślić, że wówczas rybitwy znajdowały się jeszcze w wczesnych stadiach rozrodu i wiele spośród nich nie założyło jeszcze gniazd, podobnie sieweczki rzeczne. Na terenie całego rezerwatu obserwowano zarówno tokujące osobniki rybitwy białoczelnej, mniej licznie rybitwy zwyczajnej (zaloty z rybką ), jak również toki sieweczki rzecznej. - podobnie na wyspie powyżej promu w Zawichoście obserwowano jedno ukończone zniesienie rybitwy rzecznej i rozpoczęte zniesienie rybitwy białoczelnej oraz 4 tokujące pary rybitwy białoczelnej. 3. Na terenie koryta rzeki i starorzeczy w górnej części rezerwatu oraz szczególnie licznie w sąsiedztwie promu w Zawichoście, obserwowano od kilku do kilkudziesięciu żerujących bardzo rzadkich rybitw czarnych, które są dodatkowym elementem wzbogacającym rezerwat. 4. Na terenie starorzeczy stwierdzono dość liczne występowanie 3 gatunków małży z rodziny Unionidae, w tym chronionej prawnie szczeżui wielkiej Anodonta cygnea. Stwierdzono również występowanie chronionego gatunku ślimaka Helix lutescens. 5. Na łasze pod Zawichostem stwierdzono występowanie muszli chronionego i ginącego w skali świata gatunku małża skójki gruboskorupowej Unio crassus; jest jednak możliwe, że muszle te zostały naniesione w czasie wezbrania z rzeki San, gdzie gatunek ten występuje obficie (dr K. Zając z IOP PAN inf. ustn.). 6. W rejonie Zawichostu stwierdzono bardzo liczne kolonie setek par jaskółek brzegówek Riparia riparia, gatunku chronionego w ostatnich latach drastycznie zmniejszającego swoją liczebność 7. Potwierdzam, że na terenie całego międzywala spotyka się ślady żerowania bobra Castor fiber, wyraźnie liczniej w rejonach starorzeczy. 8. Międzywale pokryte jest wtórną roślinnością o charakterze jedynie nawiązującym do łęgów, z bujnie rozwiniętymi terofitami porastającymi świeże osady piaszczyste. Roślinność drzewiasta ma miejscami wyraźnie antropogeniczny charakter i jest na ogół młoda. Generalnie na obecnym etapie rozwoju roślinność łęgowa międzywala nie przedstawia szczególnie wysokiej wartości przyrodniczej. Występują tutaj co prawda typowe gatunki ptaków związanych z łęgami, jednak nie przedstawiają one wybitnych walorów przyrodniczych. PODSUMOWUJĄC: Na podstawie powyższej wizji oceniam, że nie można w żaden sposób dowodzić, że nastąpiła nieodwracalną utrata przedmiotów ochrony rezerwatu (głównie rybitwy), gdyż zarówno siedliska, jak i gatunki będące przedmiotem ochrony wciąż licznie występują na terenie rezerwatu. Wręcz przeciwnie, w stosunku do wiedzy z poprzedniego roku stwierdzono bardzo wysokie walory faunistyczne rezerwatu w odniesieniu do chronionych gatunków Charadriiformes, będące celem ochrony. Uwagi uzupełniające Teren rezerwatu znam z lat 80-tych, kiedy to w tym rejonie jako przewodniczący Sekcji Ornitologicznej Koła Przyrodników Studentów Uniwersytetu Jagiellońskiego, organizowałem tutaj obozy poświęcone badaniom wędrówek ptaków. Jest faktem, że stan międzywala odbiegał wtedy daleko od stanu obecnego, gdyż było ono w znacznie większym stopniu zagospodarowane rolniczo (łąki, lokalnie małe pola uprawne, niewielkie dość stare zadrzewienia wokół starorzeczy). Oczywiście brak miarodajnych ocen, jednak wydaje mi się, że walory przyrodnicze terasy zalewowej były wówczas wyższe niż obecnie. Kierunki rozwiązania problemu Warto podkreślić, że lokalizacja tego rezerwatu jest wysoce konfliktogenna: ujście wielkiej, bardzo dynamicznej rzeki San, przełom Wisły, sąsiedztwo dużych zakładów przemysłowych ( Dwikozy, huta szkła w Sandomierzu), gęsto zasiedlone i zagospodarowane tereny równinne, miasto Zawichost, liczne ujścia cieków, słaba komunikacja między brzegami rzeki. Troska o bezpieczeństwo powodziowe ma zatem pełne uzasadnienie. Jednak ustawa o ochronie przyrody mówi wyraźnie, że zakazy dotyczące rezerwatów nie dotyczą likwidacji nagłych zagrożeń (np. związanych z powodzią), prowadzenia akcji ratowniczych oraz działań związanych z bezpieczeństwem powszechnym. Warto podkreślić, że rzeka Wisła w swoim środkowym biegu ma prawdziwy problem z nadmiarem niesionych osadów i nadbudowywaniem koryta, co z jednej strony owocuje powstawaniem wysp, z drugiej powoduje wzrost zagrożenia powodziowego, co stanowi groźne wyzwanie dla zarządzającego. Poziom ryzyka jest stale podnoszony wzrostem zainwestowania terenów zalewowych. Podkreślam również, że sposób zarządzania rezerwatem powinien uwzględniać postulaty lokalnej ludności, gdyż nie stoi to w wyraźnej sprzeczności z celami ochrony rezerwatu, może być przedmiotem 3

4 dyskusji i uzgodnień. Wymaga to podjęcia działań w szerszej skali, bowiem problem zagrożenia powodziowego w rejonie środkowej Wisły nie może zostać zlikwidowany w ramach lokalnych rozwiązań, gdyż przeczy temu cała naukowa wiedza jaka posiadamy na temat rzek. We wszystkich rozwiniętych krajach świata tego rodzaju problemy rozwiązuje się przede wszystkim w skali całej zlewni i to głównie przez budowę obszarów kontrolowanego rozlewania się rzeki. Z mojego rozpoznania sytuacji wynika również, że jednym z głównych utrudnień dla lokalnych działań jest brak wiedzy na temat ekologii tej rzeki, co umożliwia niektórym osobom skuteczne torpedowanie jakiejkolwiek działalności z nią związanej, jak np. nieuzasadnione blokowanie wydobycia piasku lub działań hydrotechnicznych przez OTOP. Z drugiej strony trudno nie zauważyć, że Wisła jest zupełnie wyjątkową rzeką w skali świata (np. patronat tygodnika Uważam Rze na wyprawą belgijskiego podróżnika L.P. Loncke). Niestety, jej naprawdę wyjątkowe walory krajobrazowe i przyrodnicze (np. występowanie unikalnych lęgowisk rybitw) nie stanowią siły napędowej dla rozwoju regionu. Turystyka związana z Wisłą praktycznie nie istnieje, istniejący ruch nie jest zarządzany, brak jakiejkolwiek infrastruktury turystycznej. Podsumowując: Wydaje mi się, że w zaistniałej sytuacji, cały teren środkowej Wisły, sąsiadujący z terenami objętymi zagrożeniem powodziowym, powinien być przedmiotem wypracowania optymalnego planu zarządzania tym obszarem, uwzględniającego nadrzędny interes publiczny (bezpieczeństwo ludzi), rozwój gospodarczy (pozyskiwanie surowców i turystykę) oraz cele ochrony przyrody. Dr hab. Tadeusz Zając, prof. IOP PAN Kierownik Zakładu Ochrony Ekosystemów Instytutu Ochrony Przyrody PAN Współpraca: Mgr Adam Ćmiel IOP PAN Mgr Anna Lipińska IOP PAN Michał Lipiński Mgr Małgorzata Smółka IOP PAN Załacznik 1. Dokumentacja fotograficzna 4

5 Załącznik 1. Dokumentacja fotograficzna Fot. 1. Piaszczysta łacha w górnej części rezerwatu z odpoczywającym osobnikiem rybitwy białoczelnej (N 50 o 44,068; E 21 o 50,464 ) Fot. 2. Czajka zwyczajna Vanellus vanellus odpoczywająca na łasze (N 50 o 44,061 ; E 21 o 50,447 ) 5

6 Fot. 3a,b. Gniazdo rybitwy zwyczajnej Sterna hirundo na łasze 282 (N 50 o 45,743; E 21 o 50,36,6 ) 6

7 Fot. 4. Zaloty z rybką u rybitwy białoczelnej (N 50 o 47,852; E 21 o 51,686 ) Fot. 5. Gniazdo rybitwy białoczelnej na łasze 282 (N 50 o 45,778; E 21 o 50,636 ) 7

8 Fot. 6. Tokujący osobnik sieweczki rzecznej Charadrius dubius (N 50 o 45,697 ; E 21 o 50,548 ) Fot. 7. Gniazdo sieweczki rzecznej na łasze 282 (N 50 o 45,722 ; E 21 o 50,604 ) 8

9 Fot. 8a,b. Bardzo liczne kolonie setek par jaskółek brzegówek Riparia riparia, gatunku zmniejszającego swoją liczebność (N 50 o 47,494; E 21 o 51,632 ) 9

10 Fot. 9. Eksploatacja piachu z koryta w środkowej części rezerwatu wydaje się nie szkodzić łachom (w środku koryta) i przeszkadzać ptakom występującym na jego terenie (2011) Fot. 10. Stare ogłowione wierzby są świadkiem niedawnego jeszcze rolniczego wykorzystywania miedzywala (2011) Fot. 11. Widok na zawieszone starorzecze, z ogłowionymi wierzbami na terenie górnej części rezerwatu (2011) 10

11 Fot. 12. Obecnie międzywale jest bujnie zarośnięte roślinnością zielną oraz rozwijającą się podrostami drzew lekkonasiennych (2011) Fot. 13. Świeża muszla ślimaka żółtawego, znaleziona na terenie rezerwatu (2011) Fot. 14. Muszla szczeżui wielkiej (na dole) znaleziona na terenie rezerwatu (2011) 11

12 Fot. 15. Starorzecze z licznymi śladami żerowania bobra (2011) Fot. 16. Ruch turystyczny oparty jest głównie na lokalnej ludności Fot. 17. Loty osobników z rybką były obserwowane na terenie całego rezerwatu (N 50 o 47,865 ; E 21 o 51,683 ) 12