Temat: Emisja głosu dla nauczycieli

Transkrypt

1 Temat: Emisja głosu dla nauczycieli 1. Budowa narządu mowy; proces mówienia z biologicznego (fizjologicznego) punktu widzenia). 2. Charakterystyka chorób zawodowych narządu głosowego u nauczycieli (objawy, przyczyny, leczenie) 3. Podstawowe zasady dbania o właściwą higienę głosu. EMISJA GŁOSU to czynność złożona, której rezultatem jest mowa dźwiękowa. Proces emisji głosu składa się z takich czynności jak: - oddychanie; - fonacja; - artykulacja; Oddychanie Czynność mówienia uzależniona jest przede wszystkim od oddychania. W naprzemiennych fazach wdechu i wydechu biorą udział i współdziałają ze sobą przepona, płuca oraz mięśnie brzuszne i międzyżebrowe. Powietrze w fazie wdechu przedostaje się do płuc przez nos (dla mowy przez usta), gardło, krtań, tchawicę oraz oskrzela. Racjonalne oddychanie daje optymalne możliwości głosowe i przeciwdziała zmęczeniu. W fazie spoczynku czas trwania wdechu i wydechu jest podobny. Podczas mówienia wdech trwa krócej i jest głębszy, a wydech trwa dłużej i jest bardziej równomierny i płynny w porównaniu do wdechu i wydechu, gdy nie jest wytwarzana mowa. Podczas oddychania wdech wykonywany jest przez nos, natomiast podczas mówienia powietrze nabierane jest przez usta. Wydech podczas mówienia odbywa się przez usta lub także przez nos. Fizjologiczny proces oddychania i towarzyszące mu ruchy mięśni są wrodzone, natomiast ruchy tych samych mięśni podczas wytwarzania dźwięków mowy są wyuczone. Fonacja Aparatem fonacyjnym, umożliwiającym wytwarzanie głosu jest krtań będąca dolnym odcinkiem górnych dróg oddechowych. Krtań zbudowana jest z wielu sprężystych chrząstek połączonych stawami i więzadłami, co zapewnia jej dużą ruchomość. Krtań dzieli się na trzy piętra: okolice nadstrunową, strunową i podstrunową. Zasadniczy aparat fonacyjny mieści się na środkowym piętrze krtani (okolica strunowa), gdzie znajdują się dwie pary fałdów mięśniowych głosowych i rzekomych. Na brzegach fałdów głosowych znajdują się elastyczne pasemka, zwane więzadłami lub strunami głosowymi. Fałdy głosowe mają możliwość rozsuwania się na boki, dlatego pomiędzy strunami głosowymi tworzy się

2 przestrzeń zwana szparą głośni (głośnią). Podczas oddychania głośnia jest otwarta, struny głosowe są rozsunięte zapewniając swobodny przepływ powietrza przez krtań. Podczas fonacji (wydobywania głosu) więzadła głosowe są zwarte, a powietrze przepływa między nimi wprawiając struny głosowe w drgania. Drgające więzadła głosowe powodują zgęszczanie i rozrzedzanie cząsteczek powietrza (są źródłem fali akustycznej). Fala akustyczna przemieszcza się do jamy ustnej (wtedy powstają głoski ustne) oraz czasami, jednocześnie do jamy ustnej i nosowej (wtedy powstają głoski nosowe). Fala dźwiękowa modyfikowana przez aparat artykulacyjny, wytworzona przy współpracy układu oddechowego i fonacyjnego, nabiera cech głosek (fonemów) określonego języka, z których połączenia formułowane są posiadające znaczenie wyrazy (morfemy) i zdania. Artykulacja Część aparatu artykulacyjnego tworzą trzy jamy rezonacyjne: jama gardłowa, ustna i nosowa oraz dodatkowy zespół przestrzeni rezonacyjnych utworzony przez zatoki przynosowe. Do narządów artykulacyjnych spełniających także ważne funkcje dla mowy należą język, wargi, zęby, podniebienie twarde i miękkie oraz pierścień zwierający gardło. Jama gardłowa i ustna, tworzące jeden wspólny kanał są rezonatorami o zmiennym kształcie. Możliwość zmiany kształtu zapewniają ruchy języka, warg, podniebienia miękkiego, żuchwy oraz krtani. Zwężeniem jamy gardłowej kierują mięśnie zwieracze gardła, które umożliwiają zamknięcie kanału przepływu strumienia wydychanego powietrza do rezonatora nosowego. Zmienny kształt jamy ustnej natomiast warunkuje ruchliwość podniebienia miękkiego, które przy wymawianiu głosek ustnych unosi się i zamyka przejście do jamy nosowej, oraz ruchy języka, które jeśli są prawidłowe z logopedycznego punktu widzenia warunkują poprawną wymowę. Jama nosowa jest rezonatorem niezmieniającym pojemności. Bierze ona udział w powstawaniu głosek nosowych. Choroby wpływające na aparat głosowy Część z chorób, które dotykają nas w różnym wieku oraz choroby przewlekłe mogą wpływać na głos i funkcjonowanie aparatu głosowego. Może się to odbywać bezpośrednio kiedy choroba zniekształca głos, obniża jego jakość, wydolność lub pośrednio kiedy to uboczne skutki przyjmowanych przez nas środków farmaceutycznych wpływają na narząd głosowy.

3 Niektóre schorzenia wpływające na narząd głosowy i jakość głosu: awitaminoza, niedokrwistość, przemęczenie, osłabienie, choroby wirusowe, stany zapalne gardła, krtani, nosa; zła kondycja fizyczna, zatrucia, schorzenia audiologiczne, polipy nosa. Choroby przewlekłe negatywnie oddziałujące na aparat głosowy: refluks żołądkowo przełykowy, alergia, astma, zaburzenia hormonalne, nawracający nieżyt nosa, nawracające stany zapalne zatok, niedoczynność tarczycy, nadczynność tarczycy, nadciśnienie, choroby płuc, niedosłuch, choroby neurologiczne. Dla osób zawodowo pracujących głosem świadomość tego wpływu ma ogromne znaczenie, ponieważ choroby ogólnoustrojowe, schorzenia innych narządów, mogą przyczyniać się do problemów głosowych oraz zwiększać ryzyko wystąpienia chorób narządu głosowego. Choroby zawodowe narządu głosowego Choroby zawodowe to przewlekłe choroby, które bezpośrednio związane są z wykonywanym zawodem i warunkami pracy. W przypadku narządu głosowego nauczyciela choroby te wynikają z nadmiernego wysiłku głosowego. Coraz częściej bierze się pod uwagę również obciążenia psychofizyczne występujących w pracy zawodowej nauczyciela, jako czynnik

4 ryzyka zwiększający prawdopodobieństwo wystąpienia obciążenia i choroby narządu głosowego. W Polsce wykaz chorób zawodowych narządu głosowego obejmuje przewlekłe choroby narządu głosu spowodowane nadmiernym wysiłkiem głosowym, trwającym co najmniej 15 lat. Należą do nich: 1. Guzki głosowe twarde. 2. Wtórne zmiany przerostowe fałdów głosowych. 3. Niedowład mięśni przywodzących i napinających fałdy głosowe z niedomykalnością fonacyjną i trwała dysfonią. Okres, w którym wystąpienie udokumentowanych objawów chorobowych upoważnia do rozpoznania choroby zawodowej, mimo wcześniejszego zakończenia narażenia zawodowego nie może przekroczyć dwóch lat. Kompleksową ocenę krtani wykonuje lekarz- foniatra. Charakterystyka chorób zawodowych narządu głosowego nauczycieli Guzki głosowe twarde (patologia blaszki właściwej błony śluzowej fałdów głosowych) Guzki fałdu głosowego potocznie nazywamy guzkami krzykaczy, guzkami śpiewaczymi. Są to małe, okrągłe twory (zgrubienia fałdów głosowych), wielkości główki szpilki (osiągają do 2-3 mm średnicy), zlokalizowane na granicy 1/3 przedniej i środkowej wolnego brzegu fałdu. Guzek może być pojedynczy, ale zwykle występuje drugi, położony symetrycznie. W pierwszym stadium rozwoju są to guzki miękkie, które nieleczone ulegają stwardnieniu i przechodzą w guzki twarde. Ustępują jednak pod wpływem zachowania milczenia przez kilka dni, leczenia foniatrycznego oraz dzięki poprawie techniki posługiwania się głosem. Guzki twarde to zbite twory, barwy białawej, jaśniejszej niż błona śluzowa fałdów. Ich powstanie oprócz guzków miękkich poprzedzać mogą zwiastuny w postaci nitki śluzu rozpościerającej się między fałdami głosowymi w miejscu typowym dla guzków głosowych. Powstają często u nauczycieli, przede wszystkim dotyczą kobiet i związane są z emisją wyższych dźwięków. Pojawienie się guzków głosowych zależy także od osobniczej zdolności rogowacenia po urazie wysiłkowym nabłonka pokrywającego fałdy głosowe. Guzki głosowe wpływają na wibracje fałdów głosowych; utrudniają ich zwarcie podczas fonacji. Objawy: chuchające nastawienie głosu, szmer (głos jest pomieszany ze szmerem powietrza, które nie zostało zamienione na falę drgającą); głos jest ochrypły, chrypka nasila się pod dłuższym mówieniu i ma tendencję do nawrotów;

5 trudności w utrzymaniu wysokości tonu i oddychaniu - głos drży, intonacja jest nieczysta; skrócenie czasu fonacji, dwugłos, uczucie zalegania wydzieliny, zawadzania w krtani, bezgłos. Do powstania guzków głosowych przyczyniają się: nieprawidłowa emisja głosu: mówienie zbyt wysoko, mówienie zbyt głośno, mówienie wysiłkowe, mówienie w nieodpowiednim środowisku brak higieny głosowej np. zbyt małe nawodnienie fałdów głosowych, brak odpoczynku głosowego wysiłek głosowy, krzyk, przeciążenie głosu; stres, napięcie, głównie mięśni szyi i krtani towarzyszące fonacji (mówieniu, śpiewaniu) stany chorobowe krtani: ostre i przewlekłe zapalenie krtani hipotonia mięśniowa i niewydolność narządu głosowego zmiany hormonalne Leczenie Leczenie guzków głosowych jest długotrwałe i często dochodzi do nawrotów chorobyzwłaszcza przy stosowaniu złej techniki głosowej i dalszym przeciążaniu głosu. Leczy się je zachowawczo- wówczas stosuje się odpoczynek głosowy i rehabilitację głosu (ćwiczenia emisyjne, ćwiczenia oparcia oddechowego), zabiegi fizykalne oraz farmakologię. Zalecane są: elektryzacja, masaż wibracyjny krtani, inhalacje. Należy ograniczyć mówienie i wyeliminować wszelkie czynniki drażniące krtań, przede wszystkim zaniechać palenia tytoniu i picia alkoholu. W niektórych przypadkach konieczna jest interwencja chirurgiczna i usunięcie guzków- jednak zawsze jest to usuwanie jedynie objawów choroby, a nie eliminowanie jej przyczyn. Wtórne zmiany przerostowe fałdów głosowych (patologia nabłonka fałdów głosowych) Zmiany przerostowe nabłonka błony śluzowej mają różną etiologię i nasilenie. Mogą występować pierwotnie towarzysząc zaburzeniom głosu lub wtórnie jako skutek nieprawidłowej emisji głosu. Do ich powstania przyczyniają się: wysiłek głosowy, szczególnie podczas stanów zapalnych krtani,

6 palenie papierosów, nadużywanie alkoholu, alergie, zaburzenia hormonalne, schorzenia ogólne takie jakie cukrzyca, awitamionozy, sideropenia; czynniki fizyczne i chemiczne. Objawy: U nauczycieli najczęściej występuje fałd pogrubiony, z obrzękiem podnabłonkowym, ze zwyrodnieniem polipowatym brzegu fałdu głosowego oraz przerostem polipowatym na powierzchni. Wzrost masy fałdu głosowego zaburza prawidłową czynność fonacyjną. Głos jest ochrypły, ma obniżoną częstotliwość podstawową, występuje zawężenie skali głosu w mowie, czas fonacji jest skrócony, może wystąpić bezgłos. Leczenie Jeśli zmiany nie powodują trudności w oddychaniu zaleca się inhalacje, jonoforezy i oszczędzanie głosu. Zmiany mogą powracać przy nieprzestrzeganiu zasad higieny głosu. Niedowład mięśni przywodzących i napinających fałdy głosowe z niedomykalnością fonacyjną głośni i trwałą dysfonią (patologia mięśni głosowych) Niewydolność głośni jest stanem patologicznym, w którym fałdy głosowe nie zwierają się na całej długości. Niepełne zwarcie fałdów podczas fonacji powoduje, że przez szczelinę przedostaje się powietrze, które nie zostało zmienione na falę akustyczną (przy całkowitym zwiotczeniu mięśni napinających więzadłach głosowe dochodzi do bezgłosu, czyli afonii). Stan ten powoduje pogorszenie wydolności i jakości głosu. Są one spowodowane zmianami, jakie zaszły w mięśniach głosowych pod wpływem wysiłku głosowego. Objawy: szybkie wyczerpywanie się możliwości głosowych (powoduje niezdolności do wykonywania zawodu), chrypka o stałym charakterze, która nasila się po wysiłku głosowym, bezdźwięczność, okresowy bezgłos; uczucie napięcia i ból mięśni w okolicy krtani.

7 Przyczyny: przeciążenie aparatu nerwowo- mięśniowego krtani ( wynikające np. z nieprawidłowej emisji głosu, wysiłku głosowego podczas stanów zapalnych krtani lub infekcji dróg oddechowych); urazy mechaniczne krtani, operacje tarczycy, przedłużona intubacja, operacje guzów szyi, dużych naczyń, serca, płuc, przełyku, nowotworów śródpiersia, prowadzących do porażenia nerwów krtaniowych; stany zapalne. Leczenie Niewydolność głośni podlega rehabilitacji głosowej. Ważny jest odpoczynek głosowy trwający kilka dni i zmiana sposobu fonacji. Stosuje się również zabiegi fizykalne, takie jak: jonoforeza, galwanizacje, inhalacje, elektrostymulacje. Objawy zaburzeń głosu u nauczycieli parestezje gardła i krtani (pieczenie, kłucie, palenie, uczucie zalegania ciała obcego, kluski ), chroniczna suchość śluzówki, nawykowe chrząkanie, zmatowienie głosu, zawężenie skali głosu, skrócenie czasu fonacji, okresowe zaniki głosu, utrwalona chrypka z bezgłosem, męczliwość głosu, spłycenie oddechu, zaniki głosu, zmiany tonacji głosu, osłabienie głosu, brak naturalnego brzmienia, głos matowy, ochrypły głos, mała nośność głosu,

8 napięcie w okolicy szyi i karku. Podstawowe zasady głosowej higieny dla nauczycieli Zadbaj o to, by Twój styl życia był aktywny, stymulujący. Wprowadź stabilny plan dnia, w którym jest czas na pracę, czynny odpoczynek, rozrywkę i odpowiednią ilość snu. Zadbaj o dobre relacje z uczniami, innymi nauczycielami i dyrekcją. Dbaj o utrzymanie odpowiedniego poziomu motywacji do pracy. Obserwuj w jaki sposób reagujesz na stres. Naucz się rozpoznawać jego negatywny wpływ na twoje życie i narząd głosowy. Znajdź swój własny sposób odreagowania stresów. Stosuj ćwiczenia relaksacyjne. Używaj głosu zgodnie z twoim nastrojem. Rozgrzej narząd głosowy (np. przez delikatne mruczenie, ćwiczenia narządów artykulacyjnych i łamańce językowe) oraz rozluźnij całe ciało przed rozpoczęciem pracy. W miarę możliwości zadbaj o odpowiednią temperaturę i wilgotność pomieszczenia (optymalnie: temperatura:18-21 stopni i wilgotność powietrza (60-70 %). Stosuj nawilżacze powietrza, a jeśli nie masz możliwości umieszczaj na kaloryferze zbiorniki z wodą lub mokre ręczniki. Zadbaj o czystość w klasie. Tablicę wycieraj zawsze mokrą gąbką. Unikaj zakładania zasłon i firan, w których gromadzi się pył i kurz. Dbaj o przecieranie parapetów wilgotną szmatką. Regularnie spryskuj kwiaty w klasie. Nie przegrzewaj sal lekcyjnych; wietrz je często (krótko i intensywnie), ale nie wyziębiaj ich. Unikaj przeciągów. Wypijaj w ciągu dnia minimum 1,5 l niegazowanej wody mineralnej; popijaj ją często w czasie pracy. Nie odchrząkuj nawykowo przed rozpoczęciem wypowiedzi; zamiast tego przełknij kilka razy ślinę, napij się wody; jeśli musisz odkrztusić nadmiar wydzieliny zrób to delikatnie i cicho. Staraj się nie mówić na zimnym powietrzu, zwłaszcza pod wiatr. Gdy mówisz na zewnątrz ograniczaj mówienie do minimum, nie mów głośnio, nie krzycz.

9 Unikaj mówienia w czasie szumu, hałasu w klasie; izoluj ją od zewnętrznych źródeł hałasu (zamykaj okna, drzwi). Unikaj krzyku; naucz się mówić głośno bez nadmiernego obciążania narządu głosowego. Mów wyraźniej, a nie głośniej. Naucz dzieci mówić wyraźnie, ale niezbyt głośno. Nie przekrzykuj dzieci; wykonaj jakiś gest (np. klaśnięcie), stuknij kilka razy w ławkę, użyj gwizdka. Mów, gdy w klasie jest cicho. Dzieci słabiej słyszące posadź w pierwszych ławkach. Unikaj monotonnego mówienia, różnicuj wysokość głosu i tempo mówienia. Dostosuj natężenie głosu do pomieszczenia, w którym pracujesz. Jeśli masz możliwość korzystaj z mikrofonów, zwłaszcza w dużych salach i aulach. Stosuj przerwy w czasie prowadzenia lekcji (przerywniki w postaci filmów, slajdów, dyskusji uczniów, samodzielnej pracy uczniów itp.). Mówienie wspomagaj gestami. Podczas mówienia zachowuj wyprostowaną, swobodną postawę ciała. Mów stojąc na wprost klasy, kierując twarz do uczniów (mówienie gdy piszesz jednocześnie na tablicy powoduje, że mówisz głośniej i bardziej siłowo). Kiedy pochylasz się mówiąc do ucznia, skłoń całe swoje ciało, utrzymując głowę w linii prostej z kręgosłupem. Spaceruj po klasie; stanie w jednym miejscu i w jednej pozycji może powodować napięcia. Po długiej pracy głosem zachowaj milczenie i pozwól zregenerować się narządowi głosowemu. Stosuj przerwy i wypoczynek relaksacyjny po 3 godzinach pracy (milczenie) Unikaj kumulacji godzin pracy (6-7 godzinny blok zajęć bez odpoczynku głosowego). Podczas mówienia do większej grupy osób, w większych salach wykorzystuj aparaturę nagłaśniającą. Nie wysilaj narządu głosowego w czasie poważnych infekcji i stanów zapalnych krtani. Oszczędzaj głos, ale nie używaj szeptu. Stosuj się do zaleceń lekarza i zachowuj milczenie lecznicze. Jeśli jesteś kobietą- zadbaj o głos i nie dopuszczaj do przeciążenia aparatu głosowego na kilka dni przed i w trakcie menstruacji. Unikaj czynnego i biernego palenia papierosów. Ogranicz spożycie kawy, mocnej herbaty na rzecz herbat owocowych i ziołowych, wody, niezbyt gęstych soków.

10 Unikaj alkoholu w nadmiarze. Unikaj ostro przyprawionych potraw oraz dań i napojów bardzo gorących i bardzo zimnych. Gorące posiłki i ostre potrawy bezpośrednio przed wysiłkiem głosowym zwiększają ryzyko powstania stanów zapalnych błony śluzowej gardła i migdałka podjęzykowego, powodują suchość, pieczenie w gardle, odchrząkiwanie, suchy kaszel. Ogranicz spożycie lodów i zrezygnuj z mrożonych napojów zwłaszcza bezpośrednio przed intensywnym mówieniem. Dbaj o higienę jamy ustnej i gardłowej. Wylecz wszystkie ogniska zapalne w organizmie (zwłaszcza migdałki). Ubieraj się stosownie do pogody, by uniknąć nadmiernego przegrzewania okolicy krtani. Ćwicz regularnie; aktywność fizyczną dostosuj do możliwości oraz stanu zdrowia. Nie nadwyrężaj głosu poza pracą- uważaj na głos np. podczas meczów, koncertów, spotkań ze znajomymi w hałaśliwych miejscach. Zapobiegaj chorobom, zwłaszcza dróg oddechowych- dbaj o odporność organizmu. Zwracaj uwagę na drożność nosa. Stosuj inhalacje. Jeśli jesteś alergikiem stosuj się do ogólnych zasad zmniejszania ekspozycji na alergen. Jeśli zażywasz jakieś lekarstwa, zaobserwuj ich potencjalny wpływ na funkcjonowanie narządu głosowego (zwłaszcza środki hormonalne, leki antyhistaminowe, leki sterydowe). Wykonuj badania okresowe, zadbaj o kontrolę u lekarza foniatry, zwłaszcza gdy zauważysz zmiany w swoim głosie. Nie dopuszczaj do próchnicy i innych chorób uzębienia. Postaraj się o odpowiednie uzupełnienia protetyczne, prawidłowy zgryz. Doraźnie stosuj środki wspomagające funkcjonowanie i higienę narządu głosowego (np. środki nawilżające, oczyszczające śluzówkę jamy nosa, jamy gardłowej, cukierki ziołowe, rozgryzioną kapsułkę wit.a+e ). Obserwuj i wsłuchuj się we własny głos, poznaj jego możliwości i własne odczucia. Opanuj prawidłową technikę mowy. W miarę możliwości staraj się codziennie wykonać kilka ćwiczeń usprawniających funkcjonowanie narządu głosu oraz rozwijających twoje możliwości głosowe. Ćwicz swobodną artykulację i dobrą dykcję. Niepokojące objawy ze strony narządu głosowego konsultuj z lekarzem foniatrą.

11 Jeśli pojawiają się szumy uszne, masz trudności w rozróżnianiu znaczenia słów w hałasie udaj sie do laryngologa na badanie słuchu (słabszy słuch powoduje głośniejsze mówienie) Stosuj się do zaleceń lekarza i nie próbuj leczyć dolegliwości głosowych wyłącznie na własną rękę. Mariola Wrzos