Mitologia małych miejscowości

Transkrypt

1 Mitologia małych miejscowości Podsumowanie sesji tematycznej w ramach Forum Praktyków Partycypacji Oktawiusz Chrzanowski

2 Niniejszy tekst powstał jako podsumowanie sesji tematycznej O wyzwaniach partycypacji w małych ośrodkach i gminach wiejskich poprowadzonej przez Ludwikę Ignatowicz i Oktawiusza Chrzanowskiego w czasie pierwszego Forum Praktyków Partycypacji, które odbyło się w dn maja 2014r. w Warszawie jako część projektu Kurs Partycypacja!, realizowanego przez Fundację Pracownia Badań i Innowacji Społecznych Stocznia. Autor: Oktawiusz Chrzanowski socjolog, członek zespołu Fundacji Inicjatyw Społeczno-Ekonomicznych Tekst powstał w ramach projektu Kurs-Partycypacja!, współfinansowanego przez Szwajcarię w ramach szwajcarskiego programu współpracy z nowymi krajami członkowskimi Unii Europejskiej oraz ze środków Fundacji im. Stefana Batorego. 2

3 Niniejszy tekst jest komentarzem na marginesie warsztatu dotyczącego partycypacji obywatelskiej w mniejszych ośrodkach przeprowadzonego podczas Forum Partycypacji Publicznej przez Ludwikę Ignatowicz (Stowarzyszenie Odblokuj) i Oktawiusza Chrzanowskiego (FISE>). CO TO SĄ MNIEJSZE MIEJSCOWOŚCI? Co takiego wyróżnia miejscowość, aby można było uznać ją za mniejszą/małą na potrzeby pracy związanej z tematyką partycypacji obywatelskiej? Myślę tutaj o uwarunkowaniach, których suma oddawałaby precyzyjnie kontekst pracy intuicyjnie określany jako praca nad upowszechnianiem mechanizmów partycypacji w małych ośrodkach. Pierwsze przychodzi na myśl oczywiście kryterium demograficzne: dajmy na to gminy do 3-5 tysięcy mieszkańców, zwłaszcza te o niskiej gęstości zaludnienia. Potem można dodać kryterium infrastrukturalne i dostępność usług publicznych, a także tych związanych z rozwojem kapitału ludzkiego. Ogólnie im mniejsza miejscowość, słabszy dostęp do usług publicznych, mniejsze szanse na rozwój kapitału ludzkiego i większe oddalenie od zasobów infrastrukturalnych, tym bliżej wyobrażeniom do tak zwanej mniejszej miejscowości. Pytanie jednak dotyczy uwarunkowań, które wpływają na działania związane z upowszechnianiem partycypacji obywatelskiej. Tutaj już nie ma pewności, czy poza kwestią skali uruchamianych procesów i oczywistym fizycznym oddaleniem od siebie domostw a w konsekwencji komplikacjami w komunikacji między mieszkańcami, jest coś więcej, co wpływa na działania partycypacyjne. Od razu jednak przychodzi na myśl kwestia relacji i powiązań społecznych (kapitału społecznego) w tychże małych miejscowościach. Lepszej dostępności mieszkańca do ucha władzy, ustalonych nieformalnych sposobów zawierania kompromisów i umów, sporej wiedzy poszczególnych członków społeczności na temat innych członków tejże społeczności, korzystania z tych samych źródeł zasobów i wiedzy przez znaczącą cześć danej społeczności, hierarchii autorytetów w społeczności w ogólnym ujęciu: większej (z konieczności) samowystarczalności danej społeczności jeżeli chodzi o realizację potrzeb społecznych i ekonomicznych w granicach tejże społeczności. Większej w odróżnieniu od tzw. większych ośrodków i miejscowości. Wydaje się, że mówiąc o małych miejscowościach wyobrażamy sobie te bardziej siłą rzeczy odizolowane od wpływu zewnętrznego: miejscowości na uboczu. Niemniej z punktu widzenia relacji społecznych, uwarunkowania demograficzne nie muszą koniecznie decydować o charakterze danej miejscowości. Dwutysięczne miasteczko, w którym wszyscy mieszkańcy korzystają z szerokopasmowego internetu, przez który mają dostęp usług publicznych (np. usług on-line publicznej służby zdrowia lub służb społecznych), a relacje kształtują głównie poza granicami swojej miejscowości, mimo wyraźnego charakteru demograficznego mniejszej miejscowości niekoniecznie jest na uboczu. Niekoniecznie również musi należeć do większej aglomeracji. Wielkość miejscowości może wpływać na jej potencjał do bycia na uboczu, ale go nie warunkuje. W całym tym wywodzie chodzi pokazanie ćwiczenia na własną definicję i wyobrażenia dotyczące mniejszych miejscowości przez tych, którzy wchodzą w 3

4 sytuację uruchamiania tam procesów partycypacyjnych. To co określa specyfikę tych miejsc wcale nie musi być oczywiste, a bardzo często traktowane jest intuicyjnie. Przypominają mi się dwie wypowiedzi samorządowców z niewielkich miejscowości: Urząd miasta, w którym obecnie pracuję, wydaje olbrzymie kwoty na konsultacje, na firmy zewnętrzne, na strony internetowe i komunikację on-line to nie działa. To nie jest sposób na zaangażowanie społeczności, to wygodne dla nas urzędników, wykonawców. radna Jasmine Love, parafia 700 mieszkańców w regionie Cirencester, Wielka Brytania, Jeśli chodzi o brak czasu ludzie różnią się pod tym względem, na pewno jest to ważny czynnik wpływający na to, kto weźmie udział w naszych procesach, musimy o tym pamiętać. Musimy koncentrować się na używaniu nowych technologii, mediów, internetu. burmistrz Lluc Pelaez, Figaro, miasteczko 1100 mieszkańców, Hiszpania. To zestawienie pokazuje miejscowości o podobnej skali, jednak o zupełnie różnym charakterze, a przez to różnych strategiach działania w prowadzonych procesach partycypacyjnych. Mieszkańcy Figaro są mobilni (nie spędzają w Figaro całego życia, migrują z i do Figaro), mocno utożsamiają się z regionem (Katalonia), chętnie korzystają z udogodnienia jakim jest bezpłatny dostęp do sieci Wi-Fi na terenie całej gminy (sieć została zresztą założona na życzenie mieszkańców projekt wygrał w jednej z corocznych edycji budżetu obywatelskiego). Identyfikują się jednak mocno ze miejscowością swojego zamieszkania, chcą wpływać na jej losy czego najlepszym świadectwem jest znaczący udział społeczności w częstych procesach partycypacyjnych. Wydawałoby się zatem, że w Figaro mieszkańcy mniej znają się nawzajem, w porównaniu do brytyjskiej parafii, w której internet jako narzędzie partycypacji nie działa a mieszkańcy są bardziej zakorzenieni w lokalnej społeczności korzystając z tradycyjnych form komunikacji. Nic bardziej błędnego. To właśnie w Cirencester okazało się, że w społeczności są problemy, o których nie wiedzą radni i tak zwana większość, ponieważ są one ukryte za drzwiami, których nikt nigdy nie chciał otwierać, aby dowiedzieć się na czym mogą polegać nieoczywiste bolączki, o których trudno mówić na spotkaniach otwartych albo za pomocą formularzy ankiet. Argument mówiący o tym, że w mniejszej miejscowości łatwiej prowadzić procesy partycypacyjne ponieważ wszyscy się znają (czytaj: intuicyjnie mamy do czynienia z większym kapitałem społecznym) powinniśmy poddać za każdym razem wątpliwości i jak mówi Jasmine Love: trzeba przełamać mit, że wiemy, co jest za tymi wszystkimi zamkniętymi drzwiami. Pamiętajmy, że w społecznościach na uboczu utarte ścieżki i sposoby działania oraz stałe autorytety nie muszą być z założenia sprzymierzeńcami procesów partycypacyjnych. Czasem bywa wręcz przeciwnie. Realne problemy mogą nie być zdiagnozowane a potrzeba diagnozy oddalana przekonaniem, że wszyscy wiemy jak jest, przecież się znamy. Bez wątpienia mniejsza anonimowość mieszkańców małych miejscowości jest faktem. Niemniej domniemanie, że ułatwia partycypację może być wygodnym złudzeniem. Podsumowując trudno o cechy dystynktywne dla procesów partycypacji w małych miejscowościach. Przychylam się nawet do zdania, że na potrzeby partycypacji obywatelskiej nie ma czegoś takiego jak mniejsze miejscowości są 4

5 to po prostu społeczności, z którymi chcemy pracować. A w miejscu wyróżnika małe/mniejsze miejscowości znajdują się raczej nasze intuicyjne założenia o tym, że coś jakościowo innego z punktu widzenia prowadzenia procesów partycypacji obywatelskiej łączy miejsca, w których mieszka do 3-5 tysięcy mieszkańców. KLASYCZNE PROBLEMY I SKALA MOŻLIWOŚCI W trakcie warsztatu wypracowaliśmy mini katalog opisujący specyfikę uruchamiania procesów partycypacyjnych w małych miejscowościach. Znakomita część uwarunkowań, które wylistowaliśmy dotyczyła stosunku władzy do partycypacji. Trzeba się zastanowić przed rozpoczęciem działań jakie są potrzeby władzy w małych miejscowościach. Jakie są ich intencje? Czy nie ma drugiego dna w ich działaniach? Dlaczego mieliby chcieć wprowadzać procesy partycypacyjne? Trzeba starać się zrozumieć motywację, a nie narzucać rozwiązań z zewnątrz. Cześć wójtów/burmistrzów w mniejszych miejscowościach/gminach wiejskich nie widzi potrzeby takich działań zostaliśmy wybrani, nie potrzebujemy nikogo więc już pytać. Trzeba mówić językiem korzyści, pokazywać, że konsultacje to nie tylko więcej pracy ale i więcej poparcia u mieszkańców. Władza chce osiągnąć korzyści dla siebie, w postaci większego poparcia to jest pole do dialogu, wspólnych działań i edukacji. Trzeba dostosować język, którym się posługujemy do specyfiki mniejszych społeczności, dla których są to nowe procesy, i dla władzy i dla mieszkańców. Zastanawiając się na ile powyższa specyfikacja pracy dotyczy jedynie małych miejscowości dochodzę do wniosku, że w pełni nadaje się również do opisu sytuacji w większych ośrodkach. I ponownie przychodzi mi na myśl, że ważny pozostaje argument skali. W tychże mniejszych miejscowościach na jednego radnego przypada mniej mieszkańców, mogą zatem czuć się upoważnieni do twierdzenia, że dobrze znają tych, którzy reprezentują argument mniejszej skali działania. Na nim może budować się przekonanie o tym, że nie potrzeba już więcej demokracji, dyskusji, deliberacji o dobru wspólnym albo po prostu o rozwiązaniach poszczególnych problemów. Radni i władze wykonawcze wiedzą już wystarczająco dobrze, co i jak trzeba zrobić, ponieważ są w stanie objąć całość społeczności coś co dużo trudniej argumentować w skali dziesiątek tysięcy mieszkańców. Tutaj upatrywałbym głównej specyfiki pracy w mniejszych miejscowościach. Pozostałe uwarunkowania wspomniane podczas warsztatu z łatwością odnoszę do pracy nawet w Warszawie są to klasyczne niemalże problemy i wyzwania w realizacji procesów partycypacyjnych. W sposób nieunikniony wracam więc do kwestii skali, w jakiej prowadzone są działania partycypacyjne. Wspólnym mianownikiem, punktem odniesienia pomysłów na specyfikę pracy w małych miejscowościach może być ich wielkość. Tutaj można pokusić się o poszukiwanie pewnych prawidłowości. Dotyczą one głównie zagadnienia dostępności mieszkańców: ich czasu do współpracy (im mniej mieszkańców tym trudniej znaleźć za każdym razem chętnych do współpracy) oraz kompetencji (im mniej mieszkańców tym mniejsza szansa na to, że znajdą się w społeczności specjaliści w różnych dziedzinach). To natomiast wpływa na różnorodność światów, z którymi możemy mieć do czynienia potencjalnie mniejszą w małych miejscowościach. Mniejsze światy potencjalnie oferują mniejszy wachlarz 5

6 możliwości. Łatwo w nich o stałe przypisywanie ról społecznych i ścisłe ich przestrzeganie. Wynikać to może z czysto pragmatycznego podejścia: jest nas mniej, więc mniej głów do odgrywania różnych ról w tym uczestnika procesu partycypacyjnego, czyli lokalnego decydenta. Trzeba jednak pamiętać o tym, jak łatwo stać się więźniem takiego założenia (patrz wyżej: argument mniejszej skali działania) bardzo łatwo w takich warunkach o dyktowanie warunków i przejmowanie procesu przez tzw. stałych liderów, czy to rekrutujących się spośród władz, czy też liderów społecznych, lokalnych autorytetów. Myślę, że to jedna z głównych pułapek w procesach partycypacyjnych prowadzonych w mniejszych miejscowościach i łatwiej w nią wpaść tutaj niż w większym ośrodku. Do tego dochodzi potencjalnie mniejsza różnorodność społeczności im mniej ludzi tym mniej charakterów i pomysłów, czyli większy potencjał do unifikacji i narzucania lokalnie rozumianej normatywności zachowań i przekonań, często wspieranej silniejszą kontrolą społeczną, o którą łatwiej w mniejszej społeczności leżącej na uboczu. W takich warunkach z jednej strony łatwo o zgodę z autorytetem (np. władzą) i nie zadawanie dodatkowych pytań, a z drugiej strony trudniej o sprzymierzeńców w realizacji niestandardowych pomysłów. I znów to pewne potencjały wynikające ze skali małych miejscowości, które mogą ale nie muszą ich definiować. SPADOCHRONIARZE Jak w tej niedookreślonej sytuacji mają odnaleźć się eksperci ds. procesów partycypacyjnych spadochroniarze z większych miast? Tak jak w każdej innej. Katalog, który stworzyliśmy w trakcie warsztatu składa się z uniwersalnych przykazań wrażliwości: nie narzucać swoich rozwiązań, dostosować je do kontekstu i szczególnych warunków, w których pracujemy, traktować każdy przypadek indywidualnie, starać się zrozumieć każdą ze stron, sprzyjać dialogowi władzy z mieszkańcami, który pozwala na lepsze poznanie się nawzajem. To, co unikalne w pracy małych miejscowościach, to czysto praktyczne różnice w realiach, w których działamy (np. mieszkańcy kończą pracę o 14:00:15:00 a nie 16:00-17:00 czy nawet później). No i oczywiście skala działania zarówno ta ilościowa (liczba mieszańców) jak i jakościowa (potencjał różnorodności wewnątrz społeczności). A to na co szczególnie warto zwrócić uwagę to konieczność każdorazowej weryfikacji swoich często mitycznych wyobrażeń na temat małych miejscowości: zachowujmy wrażliwość i otwartość na uwarunkowania procesów grupowych zachodzących w mniejszych społecznościach jak zwykle diabeł tkwi w szczegółach. 6