PRACE NAUKOWE POLITECHNIKI GDAŃSKIEJ

Transkrypt

1 PRACE NAUKOWE POLITECHNIKI GDAŃSKIEJ BŁAŻEJ PRUSAK Katedra Ekonomii i Zarządzania Przedsiębiorstwem ZNIEKSZTAŁCENIE RZECZYWISTEJ SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTW WSKUTEK PROWADZENIA AGRESYWNEJ KSIĘGOWOŚCI Celem artykułu jest ukazanie problematyki fałszowania sprawozdań finansowych. W artykule przedstawiono metody zniekształcania wyników i sytuacji finansowej przedsiębiorstw. W wielu przypadkach autor odwołuje się do przykładów praktycznych. 1. WPROWADZENIE Sytuacji gospodarczej na rynkach światowych towarzyszy ostatnio wiele skandali księgowych. Wydawało się, że problem spółki Enron będzie przypadkiem odosobnionym. Nic złudnego. Mimo podjęcia kroków zaradczych, szczególnie w Stanach Zjednoczonych, w wyniku zaanagażowania w ten problem m.in. prezydenta Busha nadal pojawiają się nowe przypadki fałszowania sprawozdań finansowych zarówno w Ameryce, jak i w Europie. Wydaje się, że z tym problemem mamy także do czynienia w polskich realiach. Problem zniekształcania sprawozdań finansowych nie jest jednak wymysłem ostatnich lat. Okazuje się, że występowaniu skandali księgowych niejednokrotnie towarzyszyło załamanie koniunktury na rynkach giełdowych. Tak było, m.in. pod koniec lat 20., na początku lat 70. oraz w roku Skandale księgowe wpływają negatywnie na postrzeganie przez inwestorów rynków giełdowych i przyczyniają się w wielu przypadkach do opóźnienia wyjścia z dołka cen akcji 1. Dzieje się to przeważnie na skutek ucieczki inwestorów z rynku akcji. Rynek akcji staje się bowiem bardziej niepewny a przez to mniej przewidywalny. Ponadto manipulacje księgowe wykorzystywane są przez zarządy przedsiębiorstw, w celu sterowania i kształtowania nastrojów wśród inwestorów, a poprzez to także wpływania na kurs akcji. 2. POJĘCIE I PRZYCZYNY PROWADZENIA AGRESYWNEJ KSIĘGOWOŚCI W literaturze przedmiotu, a także w prasie ukształtowało się wiele pojęć, które są zamiennie używane w przypadku dokonywania manipulacji wynikami księgowymi. Manipulacje takie często określa się mianem: twórczej księgowości, kreatywnej księgowości, agresywnej księgowości, rasowaniem sprawozdań, sterowaniem 1 Zob. E.S. Browning, Agresywne księgowanie nie jest wymysłem lat 90. Gazeta Wyborcza z , s. 30.

2 Błażej Prusak 2 zyskiem, a także strojeniem okna wystawowego 2. Najczęściej można spotkać się jednak z definicją kreatywnej, bądź agresywnej księgowości. Zdaniem E. Mączyńskiej posługiwanie się pojęciem kreatywnej księgowości jest niezbyt fortunne 3. Słowo kreatywność kojarzy się z czymś pozytywnym, np. z twórczym myśleniem. W tym przypadku mamy do czynienia jednak z aspektem negatywnym, polegającym na zatajeniu rzeczywistości, a właściwie na kłamstwie. Dlatego pojęciem, które w lepszy sposób obrazuje zaistniałe manipulacje sprawozdaniami finansowymi jest agresywna księgowość. Według jednej z uchwał Komisji Papierów Wartościowych i Giełd agresywna księgowość polega na stosowaniu zabiegów księgowych, które mają na celu sztuczne poprawienie wizerunku sytuacji finansowej spółki i polegają na sporządzaniu sprawozdań niezgodnie z przepisami i (lub) na podstawie nierzetelnych danych 4. Niektórzy eksperci wskazują, że agresywna księgowość nie musi oznaczać stosowania takich zabiegów, które łamią prawo. Zdaniem A. F. Reczka agresywna księgowość ma miejsce wówczas, gdy ktoś stosuje rozwiązania dopuszczalne przez prawo, ale będące na krawędzi legalności 5. Ponadto nie zawsze manipulacji księgowych dokonuje się w celu upiększenia wizerunku firmy. Występują przypadki, aczkolwiek rzadziej się to zdarza, że spółki przedstawiają sytuację finansową w gorszym świetle niż ona jest. Z taką sytuacją można się spotkać najczęściej w sektorze finansowym, tzn. w bankach i w przedsiębiorstwach ubezpieczeniowych. Spółki z tego sektora chcą być postrzegane jako stabilne. W związku z tym zdarza się, że wygładzają one zyski, tzn. w okresie gorszej koniunktury zawyżają wynik finansowy, po to żeby w lepszych czasach go zaniżyć 6. Podsumowując powyższe rozważania za agresywną księgowość można uznać stosowanie odpowiednich sztuczek księgowych, naruszających prawo, bądź dopuszczalnych przez prawo, ale będących na krawędzi legalności, które mają na celu przedstawienie wizerunku firmy zgodnie z zamierzeniem osób zarządzających i równocześnie naruszają koncepcję wiernego i rzetelnego obrazu przedsiębiorstwa. Główną przyczyną stosowania agresywnej księgowości jest pogoń za zyskiem. W przypadku amerykańskich menedżerów sytuacja taka najczęściej jest związana z systemem ich wynagradzania, zakładającym wypłatę dodatkowych premii, bądź przekazaniem opcji na akcje, których wielkość uzależniona jest od kwoty wypracowanego przez przedsiębiorstwo zysku. Ponadto menedżerowie, chcąc utrzymać własne posady, mimo wzrastającej na rynku konkurencji muszą wykazać się osiągnięciem odpowiednich wyników finansowych. W przypadku wystąpienia trudności, zaczynają stosować zabiegi polegające na manipulacjach księgowych. Inną wcześniej wspomnianą przyczyną jest tzw. wygładzanie wyników finansowych. Ponadto różnego rodzaju machinacje wykonuje się w celu poprawy płynności przedsiębiorstwa, przerzucenia części zobowiązań do innych podmiotów, najczęściej do spółek zależnych, co skutkuje korzystniejszym kształtowaniem się struktury źródeł finansowania w spółce nadrzędnej. Spółki posiadające dobrą płynność oraz mniejszą wartość kapitałów obcych są w stanie łatwiej i na korzystniejszych warunkach pozyskać kapitał z zewnątrz. Często spółki wykorzystują różnego rodzaju sztuczki w celu ukazania lepszego wizerunku firmy przed wypuszczeniem nowej emisji akcji. Badania i obserwacje przeprowadzone w Stanach Zjednoczonych ukazują ponadto, że stosowanie agresywnej księgowości w przypadku spółek notowanych na giełdzie może mieć na celu sztuczne sterowanie cenami akcji. Wartości rynkowe spółek niejednokrotnie 2 W. Wąsowski, Cel, zakres i metody fałszowania sprawozdań finansowych, Bank i Kredyt, nr 10, 2002, s E. Mączyńska, To zwykła defraudacja, 4 Kreatywna księgowość nie zawsze oznacza oszustwo, s Tamże, s Zob. Nieufność wobec raportów finansowych, Zarządzanie na Świecie, nr 4, 2002, s. 24.

3 Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstw wskutek prowadzenia agresywnej księgowości 3 odbiegają od rzeczywistych wycen przedsiębiorstw, ustalonych za pomocą metod dyskontowych, w których wykorzystuje się prognozy przepływów pieniężnych. Dlatego coraz częściej zaczęto zwracać uwagę na aspekt psychologiczny w kształtowaniu i sterowaniu cen akcji. Okazuje się, że zarządy spółek stosują w praktyce odpowiednie zestawy technik kształtowania percepcji i oczekiwań inwestorów, które mają wpływ na zmiany ceny akcji. Spośród kilku metod, dwie z nich związane są z manipulacjami księgowymi, mającymi na celu zniekształcenie wyników finansowych przedsiębiorstwa. Do technik tych należą: gra w zyski oraz zarządzanie oczekiwaniami 7. Gra w zyski polega na tworzeniu raportów finansowych, w taki sposób, aby odzwierciedlały one życzenia zarządu, niezależnie od tego, czy stanowią one wierny obraz kondycji finansowej przedsiębiorstwa 8. Okazuje się, że najlepiej postrzegane są spółki, które realizują swoje prognozy lub nieznacznie je przekraczają. Zarządy spółek, które są świadome tego, że nie zrealizują prognoz w określonym okresie skłonne są do silniejszego pogorszenia wyników w danym sprawozdaniu, po to aby w przyszłych raportach przedstawić sytuację firmy w sposób pozytywny. Przeprowadzanie takiego mechanizmu wiąże się z tym, że inwestorzy lepiej postrzegają występowanie serii drobnych korzyści, niż jedną dużą. Przedsiębiorstwa realizujące taką strategię są bowiem postrzegane jako mniej ryzykowne. Każde niezrealizowanie prognoz, choćby w nieznacznych rozmiarach jest postrzegane w sposób negatywny. Rozmiary niezrealizowanych prognoz nie odgrywają w tym przypadku, aż tak wielkiej roli, gdyż inwestorzy i tak odczytają taką sytuację jako zjawisko negatywne 9. Dlatego zarządy przedsiębiorstw są skłonne w takich przypadkach do jeszcze większego zaniżania wyników, gdyż stwarza to im szanse do łatwiejszego wywiązania się z prognoz w okresach następnych. Drugą wyżej wspomnianą techniką jest zarządzanie oczekiwaniami. Zgodnie z teorią perspektyw Kahnemana i Tversky ego niezadowolenie z gorszego wyniku niż oczekiwano jest silniejsze niż zadowolenie z odpowiadającej jej wartościowo poprawie wyniku 10. Oznacza to, że menedżerowie dążą do ulepszenia wyników w trudnych dla firmy okresach, po to żeby spełnić oczekiwania inwestorów. Ewentualnie pokazują obraz firmy w gorszym świetle niż on jest w rzeczywistości, wówczas, gdy przedsiębiorstwo osiągnęło ponadnormatywne zyski, a ich utrzymanie w przyszłości może okazać się trudne. 3. PROBLEM RZETELNEJ OCENY SYTUACJI FINANSOWEJ PRZEDSIĘBIORSTWA Podstawowym celem rachunkowości oraz ewidencji księgowej jest dostarczanie potencjalnym inwestorom, kontrahentom i innym zainteresowanym podmiotom rzetelnej i prawdziwej informacji, dotyczącej zaistniałych w jednostce zdarzeń. E. Burzyn określa rachunkowość jako uniwersalny, elastyczny, podmiotowy system informacyjno-kontrolny, zdeterminowany metodą bilansową, która jest nierozerwalnie z nim związana metodą poznawczą, umożliwiającą tworzenie liczbowego obrazu powstawania, podziału i przepływu wartości oraz wynikających stąd rachunków między podmiotami gospodarczymi 11. Prawidłowo sporządzone sprawozdania finansowe mają na celu dostarczenie 7 Zob. L. Pietrewicz, Psychologia giełdy a ceny akcji, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw, nr 12, 2002, s J.R. Duncan, Twenty Pressures to Manage Earnings, The CPA Journal, lipiec 2002, podano za L. Pietrewicz, op. cit L. Pietrewicz, op. cit Tamże, s E. Burzym, Rachunkowość przedsiębiorstw i instytucji, PWE, 1980, s. 13 podano za M. Andrzejewski, Rachunkowość a ujawnianie informacji przez spółki giełdowe, PWN, Warszawa 2002, s. 21.

4 Błażej Prusak 4 zainteresowanym odbiorcom informacji, które mogą być im przydatne w procesie podejmowania określonych decyzji, np. takich jak: czy warto zainwestować w akcje danego przedsiębiorstwa, czy warto współpracować jako dostawca lub odbiorca produktów z jakimś podmiotem gospodarczym itp. Dzięki sprawozdaniom finansowym można bowiem wstępnie stwierdzić, czy przedsiębiorstwo ma problemy z płynnością, jaki jest stan zadłużenia; można ocenić efektywność wykorzystania majątku, rentowność, przewidzieć przyszłą sytuację firmy. W tym przypadku pomocna jest znajomość analizy finansowej, która niejednokrotnie uznawana jest jako integralna część rachunkowości, służąca do interpretacji udostępnianych w rachunkowości danych 12. Rachunkowość nie jest dziedziną ścisłą. W wielu przypadkach występuje możliwość różnej interpretacji określonych zdarzeń. Dlatego w rachunkowości przyjęło się określone zasady, które powinny być respektowane. Najważniejszą z nich jest zasada prawdziwego i wiernego obrazu przedsiębiorstwa (true and fair view), która ma na celu wierne i zgodne z prawdą odzwierciedlenie stanu gospodarki (majątku, kapitałów, wyniku finansowego) przedsiębiorstwa prezentowanego w jego sprawozdawczości finansowej 13. Do innych zasad, które bezpośrednio są podporządkowane zasadzie prawdziwego i wiernego obrazu firmy zalicza się: zasadę memoriału, według której skutki transakcji i zdarzeń ujmuje się z chwilą ich wystąpienia, a nie wpływu lub wypływu środków pieniężnych oraz wykazuje się je w księgach rachunkowych i sprawozdaniach finansowych okresu, którego dotyczą 14, zasadę wyższości treści nad formą, z której wynika, że określone operacje muszą być ujęte w księgach, a następnie wykazane w sprawozdaniach finansowych zgodnie z ich treścią i rzeczywistością ekonomiczną; nawet jeśli z formalnego punktu widzenia nie powinny się tam znaleźć 15, zasadę ostrożnej wyceny, zgodnie z którą składniki majątku należy wycenić, uwzględniając ceny, możliwe do uzyskania w przypadku ich sprzedaży (w ustawie wartość taką określa się mianem wartości godziwej), zasadę kontynuacji działalności, zakładającą, że przedsiębiorstwo w najbliższej przyszłości zamierza prowadzić działalność, zasadę istotności, według której w sprawozdawczości należy uwzględnić wszystkie istotne zdarzenia, które mogą wpłynąć na obraz firmy. Nie trzeba uwzględniać informacji mniej istotnych, które nie wywierają znaczącego wpływu na kształtowanie się poszczególnych wielkości zawartych w sprawozdaniach finansowych. Natomiast o tym, co jest istotne, a co nie niejednokrotnie decydują księgowi, zasadę ciągłości, która głosi, że przedsiębiorstwa powinny stosować te same reguły, które dotychczas wykorzystywały, np. kształtując politykę amortyzacji. Ewentualne zmiany reguł postępowania powinny znaleźć odzwierciedlenie w informacji dodatkowej. Naruszenie którejkolwiek zasady wywiera wpływ na zniekształcenie rzeczywistego obrazu przedsiębiorstwa. Wydaje się, że najczęściej naruszanymi zasadami są zasada memoriału, zasada ostrożnej wyceny oraz zasada wyższości treści nad formą. Przyczyny 12 B. Micherda, Płaszczyzny analizy finansowej, Problemy rachunkowości, nr 3-4, 2002, s A. Beresińska, M. Golec, A. Karmańska, Koncepcja true and fair view w praktyce światowej i w Polsce, Zeszyty Teoretyczne Rady Naukowej Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, 1997, nr 40, s.12 podano za R. Kamiński, Polityka bilansowa przedsiębiorstwa a koncepcja prawdziwego i wiernego obrazu, Problemy rachunkowości, nr 3-4, 2002, s W. Wąsowski, op. cit., s B. Gierusz, Podręcznik samodzielnej nauki księgowania, ODDK, Gdańsk 2001, s. 17.

5 Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstw wskutek prowadzenia agresywnej księgowości 5 naruszenia powyższych zasad mogą być zamierzone i mieć na celu świadome upiększenie, a czasami pogorszenie obrazu firmy. Mogą również wynikać z nieświadomych błędów księgowych, które związane są z występowaniem dużej liczby operacji niestandardowych, np. dotyczących operacji instrumentami finansowymi, sprzedaży majątku, obrotu papierami wartościowymi oraz z niezrozumienia odmienności reguł ujęcia różnic występujących między przepisami o rachunkowości a przepisami podatkowymi 16. Jeżeli występują jakiekolwiek wątpliwości lub możliwe odstępstwa od zachowania poszczególnych zasad to wiadomości na ten temat powinny się znaleźć w informacji dodatkowej. Podmioty korzystające ze sprawozdań finansowych, w przypadku wystąpienia kontrowersyjnych zdarzeń lub operacji powinny mieć szansę na ich ocenę. 4. SPOSOBY FAŁSZOWANIA SPRAWOZDAŃ FINANSOWYCH W praktyce wykształciło się wiele sposobów manipulowania wielkościami księgowymi. W tym rozdziale zaprezentowano tylko kilka przykładów. Należy pamiętać, że rzeczywistość, bądź to nowe rozwiązania prawne są niejednokrotnie źródłem powstawania nowych pomysłów. Odwołując się do jednej z największych afer księgowych ostatnich czasów, tzn. afery Enrona, można zauważyć, że w tym przypadku księgowi wykorzystali strukturę powiązań Enrona ze spółkami zależnymi. Niejednokrotnie tworzono spółki zależne, mające status jednostek specjalnego przeznaczenia celem ukrycia strat lub ulokowania w nich zobowiązań. Zgodnie z prawem obowiązującym w Stanach Zjednoczonych sprawozdania spółek zależnych, w przypadku, gdy założyciel znajdzie niezależnego partnera, który obejmie 3% udziałów nie muszą podlegać konsolidacji 17. Drugi co do wielkości skandal księgowy dotyczy przedsiębiorstwa World Com, które podobnie jak Enron stało się bankrutem. W tym przypadku spółka zaniżyła koszty operacyjne, księgując m.in. koszty wynajęcia łącz od innych operatorów jako wydatki inwestycyjne. Ponadto rozwiązano część rezerw na złe długi i obowiązkowe opłaty podwyższając przez to przychody 18. Agresywna księgowość zagościła również w spółce Xerox. W tym przypadku zaliczano do bieżącego wyniku finansowego przychody przyszłych okresów, np. opłaty z wynajmu lub leasingu. W Stanach Zjednoczonych takich zdarzeń odnotowano więcej. Swojego czasu Komisja Amerykańskiej Izby Reprezentantów zażądała wyjaśnień od 13 firm, którym zarzucono stosowanie agresywnej księgowości. Należały do nich m.in. Tyco, Global Crossing, Qwest, Waste Management, Kmart, MicroStrategy 19. Podobne problemy coraz częściej dosięgają również spółek europejskich. Sytuacja ta związana jest głównie z obecną stagnacją gospodarczą w Europie i niejednokrotnie z nadmiernym zadłużeniem spółek. Przykładem mogą być tutaj British Aerospace oraz holenderski koncern handlowy Ahold. W obydwu przypadkach sytuacja była podobna, tzn. następowało zawyżanie wyników finansowych poprzez księgowanie przychodów od razu, a nie w momencie wystąpienia wpływów. Należy pamiętać, że w wielu krajach, inaczej niż w Polsce obowiązuje zasada kasowa, a nie memoriałowa. Ponadto Britsh Aerospace, jako przedsiębiorstwo zbrojeniowe zaliczał przychody dotyczące wieloletnich kontraktów finansowych na początku ich realizacji; powinien natomiast rozliczyć je poprzez przychody przyszłych okresów proporcjonalnie do stopnia ich zaawansowania. Głośnych echem odbiła 16 E. Jakubczyk-Cały, K. Skibiński, Nieprawidłowości w sprawozdaniach finansowych jednostek, Monitor Rachunkowości i Finansów, nr 6, 2001, s Szukanie partnerów Enrona, Parkiet z , s Kreatywna księgowość nie zawsze oznacza oszustwo, op. cit., s Tamże, s. 1.

6 Błażej Prusak 6 się także sprawa francuskiego koncernu Alstom, produkującego m.in. statki i pociągi. Przedsiębiorstwo to utrzymywało wysokie zobowiązania pozabilansowe, które wynikały z udzielonych przez nie gwarancji. Gwarancje te udzielano bankom, które przyznawały kredyty klientom Alstoma na zakup ich produktów. Pomimo, że w wielu sytuacjach klienci Alstoma nie regulują płatności kredytowych, a nawet występują przypadki, że ogłoszono u nich upadłość, spółka nadal zalicza kwotę wynikającą z takich gwarancji do zobowiązań pozabilansowych, a nie do zobowiązań bilansowych lub rezerw 20. Prawidłowe ujęcie zaistniałych zdarzeń przyczyniłoby się bowiem do obniżenia wyniku finansowego spółki oraz do pogorszenia struktury finansowania. W Polsce również zanotowano przypadki wykorzystania agresywnej księgowości. Za przykład może w tym wypadku posłużyć spółka Elektrim 21. Pierwszy raz spółka zwiększyła zysk netto w roku 1997 w wyniku dokonania równoczesnej operacji sprzedaży i odkupu akcji Bydgoskiej Fabryki Kabli. W związku z tym, że cena rynkowa Bydgoskiej Fabryki Kabli była wyższa niż wartość ujęta w bilansie (w bilansie akcje Bydgoskiej Fabryki Kabli były wycenione według ceny zakupu) Elektrim zrealizował zysk. Kolejne sztuczki księgowe polegały na wyłączeniu strat osiągniętych przez spółki zależne ze sprawozdań skonsolidowanych. Odwołując się do innych przykładów, manipulacji księgowych dokonywano często w spółkach przed wejściem do nich inwestora strategicznego. Spółki w tym przypadku, nie tworzyły wymaganych rezerw na pokrycie przyszłych strat, np. z tytułu udzielonych gwarancji, na skutek obniżenia wartości papierów wartościowych itd. Taka operacja pozwoliła utrzymać wynik finansowy na wysokim poziomie. Po przejęciu przedsiębiorstwa przez inwestora strategicznego okazywało się, że w następnym roku spółka musiała zwiększyć rezerwy, co znalazło odzwierciedlenie w znacznym spadku wyniku finansowego w porównaniu do roku poprzedniego. Takie sytuacje dotyczyły m.in. spółki Animex, banków Pekao SA i BPH 22. W praktyce wykształciło się wiele metod mających na celu zniekształcenie rzeczywistego obrazu przedsiębiorstwa. Wykorzystuje się w nich głównie, albo luki prawne i niedoskonałości prawa, albo co jest dosyć częstym zjawiskiem w księgowości dowolność w interpretowaniu niektórych zjawisk. Techniki agresywnego księgowania, z którymi najczęściej można się spotkać polegają na 23 : 1. nagłym wzroście przychodów ze sprzedaży w grudniu, przy czym taka sytuacja ma miejsce tylko na papierze. W rzeczywistości produkty nie opuszczają magazynów sprzedawcy a potencjalny odbiór realizowany jest nawet po pół roku, 2. zakwalifikowaniu do przychodów ze sprzedaży całej wartości wysłanych produktów, przy czym niejednokrotnie część produktów zostaje po jakimś czasie zwrócona przez odbiorcę. Z taką sytuacją można najczęściej spotkać się w handlu, gdzie odbiorca, np. dom towarowy, supermarket zastrzega sobie w umowie, że niesprzedane produkty zwraca dostawcy, 3. sprzedaży składnika aktywów trwałych, najczęściej akcji lub udziałów z zyskiem i jednoczesnym jego odkupieniu (taki zabieg jest przeprowadzany oddzielnie, czyli towarzyszy jemu zawarcie dwóch transakcji). W tym przypadku spółka zwiększa swój zysk na papierze oraz następuje wzrost wartości aktywów, na skutek odkupienia danego 20 Zob. Nieufność wobec raportów finansowych, op. cit., s Zob. T. Świderek, Od wzlotu do upadku, /ekonomia_a_1.htm, s M. Andrzejewski, op. cit., s Techniki agresywnego księgowania opracowano na podstawie: A. Mielczarek, Oszukane raporty, Parkiet z , s. 1, 6, 7; Nieufność wobec raportów finansowych, op. cit ; W. Wąsowski, op. cit., s. 69 oraz na podstawie przemyśleń i informacji zdobytych przez autora.

7 Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstw wskutek prowadzenia agresywnej księgowości 7 składnika aktywów trwałych po wyższej cenie, niż ta która była wykazana w bilansie przed przeprowadzeniem operacji, 4. potraktowaniu kosztów jako wydatków inwestycyjnych, co ma odzwierciedlenie w zaniżeniu kosztów danego okresu, 5. przeprowadzeniu wyceny aktywów przez znajomego rzeczoznawcę, który zawyża ich wartość. W przypadku aktywów trwałych wyższa wycena składników majątku powoduje, że następuje wzrost wartości aktywów trwałych oraz wzrost kapitału z aktualizacji wyceny. Poprawia się struktura finansowania przedsiębiorstwa, gdyż kapitały z aktualizacji wyceny wchodzą w skład kapitałów własnych, 6. przekwalifikowaniu inwestycji finansowych z długoterminowych na krótkoterminowe z równoczesnym przeszacowaniem ich wartości. W wyniku przeprowadzenia takiej operacji następuje zwiększenie zysku oraz wzrost płynności przedsiębiorstwa, który jest wynikiem zwiększenia wartości inwestycji krótkoterminowych w aktywach obrotowych, 7. ukrywaniu strat w spółkach zależnych oraz przenoszeniu zobowiązań do spółek zależnych, których sprawozdań finansowych nie uwzględnia się w sprawozdaniu skonsolidowanym. Zwiększenie wartości wyniku finansowego spółki dominującej kosztem spółek zależnych może odbywać się w różny sposób, np. spółka dominująca wykonuje ekspertyzę dla spółki zależnej, zawyżając znacznie wartość wycenianego aktywu; spółka dominująca udziela na papierze pożyczki spółce zależnej, czerpiąc od niej przychody w formie ustalonej kwoty odsetek itp., 8. nieprawidłowym rozliczeniu w czasie przychodów i kosztów. Do przychodów np. zalicza się w całości zaliczki w momencie ich otrzymania, niezależnie od stopnia zaawansowania realizacji umowy. Z takimi przypadkami często można spotkać się w branży budowlanej lub leasingowej. Firmy budowlane często zaliczają przychody do danego okresu w wielkości nieproporcjonalnej do stopnia stanu zaawansowania prac budowlanych. Prawidłowe rozliczenie powinno zostać przeprowadzone za pomocą rozliczeń międzyokresowych, a przychody należałoby proporcjonalnie zaliczać do poszczególnych okresów, np. biorąc pod uwagę stan zaawansowania prac budowlanych, 9. nieprawidłowym zawiązywaniu i rozwiązywaniu rezerw. Rezerwy są zawiązywane najczęściej w niższych wartościach niż wartość przewidywanych przez spółkę strat w przyszłości lub spółka rozwiązuje część wcześniej zawiązanych rezerw, tłumacząc taką decyzję tym, że występuje wysokie prawdopodobieństwo odzyskania tych środków pieniężnych, na które wcześniej zawiązano rezerwę. W obydwu przypadkach następuje zawyżenie wyniku finansowego, 10. odpowiednim kształtowaniu stawek amortyzacji składników majątku trwałego, przez co można wpływać na wartość kosztów poszczególnych okresów. 5. WNIOSKI KOŃCOWE Agresywna księgowość jest zjawiskiem niebezpiecznym z punktu widzenia gospodarki kraju, regionu, przedsiębiorstwa. Nasilenie zjawisk związanych z manipulacjami księgowymi następuje w okresach załamania lub stagnacji gospodarek. W takich momentach osoby zarządzające próbują ukryć rzeczywistą sytuację przedsiębiorstw, upiększając ich sprawozdania finansowe. Zjawiskiem niepokojącym jest to, że księgowość w takim przypadku zaczyna pełnić rolę pewnej strategii działania, a nie funkcji informacyjnej lub kontrolnej, która pierwotnie została jej przypisana. Głównym założeniem rachunkowości jest bowiem dostarczanie zainteresowanym odbiorcom informacji, przedstawiających w sposób rzetelny i prawdziwy obraz firmy. Nieistotne jest w tym przypadku, czy przedsiębiorstwa upiększają swój wizerunek zgodnie z prawem, wykorzystując luki prawne lub znajomości

8 Błażej Prusak 8 skomplikowanych przepisów, czy nie. Ważne jest, aby sprawozdania finansowe były w jasny i zrozumiały sposób sporządzone, a ewentualne wiadomości o kontrowersyjnych zdarzeniach lub księgowaniach znalazły się w informacji dodatkowej. Agresywna księgowość ma charakter destrukcyjny z punktu widzenia przeprowadzanych analiz finansowych. W takich przypadkach analiza finansowa staje się narzędziem bezużytecznym, gdyż nie odzwierciedla rzeczywistych wyników osiągniętych przez przedsiębiorstwa. Stosowanie manipulacji księgowych może negatywnie wpłynąć na wizerunek przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa wykorzystujące agresywną księgowość są narażone na to, że potencjalni inwestorzy mogą się od nich odwrócić. Takie spółki są bowiem uważane za mało wiarygodne i niepewne. Zarządy przedsiębiorstw powinny być zainteresowane przedstawieniem sytuacji finansowej w sposób obiektywny. Działania polegające na stosowaniu agresywnej księgowości mogą przyczynić się jedynie do osiągnięcia korzyści krótkookresowych i doraźnych, natomiast wykrycie manipulacji księgowych może wpłynąć negatywnie na działalność przedsiębiorstwa w dłuższym okresie czasu. Pośrednio za rzetelność i obiektywność sprawozdań finansowych odpowiadają biegli rewidenci. Ich zadaniem jest wystawienie opinii na temat sporządzonych przez przedsiębiorstwo sprawozdań finansowych. Oni powinni także wskazać na ewentualne zagrożenia kontynuacji działalności przedsiębiorstwa w przyszłości. Biegli rewidenci mogą wydać kilka opinii odnośnie do badanych sprawozdań finansowych, np. opinia może być 24 : pozytywna, pozytywna z uwagami, pozytywna z zastrzeżeniami, negatywna lub biegły rewident może odmówić wydania opinii. W opinii powinny znaleźć się również stwierdzenia o skali występujących w sprawozdaniach błędów oraz o tym, czy błędy te w znaczący sposób wpływają na zniekształcenie rzeczywistego obrazu firmy 25. Problem polega na tym, że biegli rewidenci są potencjalnymi klientami przedsiębiorstw, co może skutkować tym, że niejednokrotnie ulegają oni presji zarządu i nie udzielają w pełni obiektywnych opinii. W Stanach Zjednoczonych miała miejsce również taka sytuacja, że w skład przedsiębiorstw konsultingowych wchodził dział audytu oraz dział doradczy i inwestycyjny. Występowały podejrzenia, że dział audytu może wydawać nieobiektywne opinie po to, aby dział inwestycyjny osiągał dobre wyniki finansowe. Większość przedsiębiorstw konsultingowych po nagłośnieniu tej sprawy w mediach, zrezygnowała z jednej z wyżej wymienionych działalności, najczęściej sprzedając dział inwestycyjny innej spółce. W Stanach Zjednoczonych pojawiło się kilka pomysłów na zobiektywizowanie pracy audytorów, m.in. pomysł, aby powołać specjalną instytucję, która przydzielałaby wykonanie usługi zbadania sprawozdań finansowych poszczególnym audytorom. Wydaje się, że nie jest to dobry pomysł, gdyż narusza zasady konkurencji i stwarza dodatkowo możliwości o charakterze korupcyjnym. Moim zdaniem lepszym pomysłem byłoby wprowadzenie w prawie bardziej surowych sankcji, zarówno w stosunku do zarządów spółek, świadomie i w sposób nieobiektywny przedstawiających obraz spółki, jak i tych biegłych rewidentów, którzy taki zniekształcony obraz zatwierdzają. Sankcje te mogłyby polegać, w przypadku biegłych rewidentów na zakazie prowadzenia zawodu, zaś w stosunku do członków zarządu na zakazie pełnienia wysokich funkcji w przedsiębiorstwach oraz zakazie prowadzenia działalności. Podsumowując rozważania zawarte w tym artykule należy stwierdzić, że wykorzystywanie agresywnej księgowości ma negatywny wpływ na: przedsiębiorstwa stosujące manipulacje księgowe, giełdy papierów wartościowych, a także pośrednio na gospodarki państw. Nieobiektywne przedstawianie obrazu przedsiębiorstw stawia także pod znakiem zapytania sens istnienia analizy finansowej. Wydaje się jednak, że mimo nasilenia 24 E. Jakubczyk-Cały, K. Skibiński, op. cit., s Tamże, s. 9.

9 Zniekształcenie rzeczywistej sytuacji finansowej przedsiębiorstw wskutek prowadzenia agresywnej księgowości 9 stosowania agresywnej księgowości w ostatnich latach, przyjmuje ona niewielkie rozmiary w skali poszczególnych krajów. BIBLIOGRAFIA [1] M. Andrzejewski: Rachunkowość a ujawnianie informacji przez spółki giełdowe, PWN, Warszawa 2002, [2] E.S. Browning: Agresywne księgowanie nie jest wymysłem lat 90., Gazeta Wyborcza z , [3] B. Gierusz: Podręcznik samodzielnej nauki księgowania, ODDK, Gdańsk 2001, [4] E. Jakubczyk-Cały, K. Skibiński: Nieprawidłowości w sprawozdaniach finansowych jednostek, Monitor Rachunkowości i Finansów, nr 6, 2001, [5] R. Kamiński: Polityka bilansowa przedsiębiorstwa a koncepcja prawdziwego i wiernego obrazu, Problemy rachunkowości, nr 3-4, 2002, [6] Kreatywna księgowość nie zawsze oznacza oszustwo, [7] E. Mączyńska: To zwykła defraudacja, d1 [8] B. Micherda: Płaszczyzny analizy finansowej, Problemy rachunkowości, nr 3-4, 2002, [9] A. Mielczarek: Oszukane raporty, Parkiet z , [10] Nieufność wobec raportów finansowych, Zarządzanie na Świecie, nr 4, 2002, [11] L. Pietrewicz: Psychologia giełdy a ceny akcji, Ekonomika i Organizacja Przedsiębiorstw, nr 12, 2002, [12] Szukanie partnerów Enrona, Parkiet z , [13] T. Świderek: Od wzlotu do upadku, /ekonomia_a_1.htm, [14] W. Wąsowski: Cel, zakres i metody fałszowania sprawozdań finansowych, Bank i Kredyt, nr 10, Recenzent: dr hab. F. Bławat prof. PG