rozprawy i studia WP YW INTEGRACJI POLSKI Z UNI EUROPEJSK NA SYTUACJÊ EKONOMICZN SEKTORA ROLNEGO W LATACH

Transkrypt

1 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 19 WIEŒ I ROLNICTWO, NR 1 (138) 2008 rozprawy i studia WALENTY POCZTA 1 WP YW INTEGRACJI POLSKI Z UNI EUROPEJSK NA SYTUACJÊ EKONOMICZN SEKTORA ROLNEGO W LATACH Abstrakt. Wp³yw integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹ na zmiany po³o enia ekonomicznego polskiego rolnictwa mia³ szczególne znaczenie dla gospodarki Polski ze wzglêdu na relatywnie du y udzia³ rolnictwa w gospodarce kraju oraz zapóÿnienia w rozwoju obszarów wiejskich. Dziêki akcesji sta³o siê mo liwe szybkie wyrównanie cen, wzrost popytu oraz poprawa mo liwoœci dochodowych rolnictwa. Wszystkie te zmiany spowodowa³y poprawê wskaÿnika no yc cen, a potem ich stabilizacjê. W 2006 roku w stosunku do 2003 roku przyrost przychodów rolnictwa przekroczy³ 40%, dochody rolnictwa wzros³y prawie o 100%, a udzia³ dotacji unijnych w ca³oœci dochodów rolniczych siêga³ oko³o 50%. S³owa klucze: integracja Polski z UE, dochody rolnictwa, dotacje WPROWADZENIE Celem artyku³u jest próba oceny wp³ywu integracji Polski z Uni¹ Europejsk¹ na po³o enie ekonomiczne rolnictwa. Analizê tego zagadnienia przeprowadzono w dwóch ujêciach na p³aszczyÿnie sektorowej oraz na p³aszczyÿnie mikroekonomicznej, jako analizê celowo wybranych typów gospodarstw rolnych. Objêcie rolnictwa wspóln¹ polityk¹ roln¹ i przeznaczanie na ten cel oko³o 40% bud etu Unii czyni ze skutecznoœci absorpcji tych œrodków jeden z istotnych elementów oceny integracji we wszystkich krajach cz³onkowskich. Szczególnego wymiaru ta kwestia nabiera w naszym kraju ze wzglêdu na relatywnie du e znaczenie gospodarcze i spo³eczne tego sektora oraz zapóÿnienie rozwojowe obszarów wiejskich. Na aktualn¹ sytuacjê polskich gospodarstw rolnych i ich umiejscowienie w rolnictwie europejskim pierwszoplanowy wp³yw odgrywa akcesja Polski do UE. 1 Autor jest pracownikiem naukowym Akademii Rolniczej w Poznaniu. 19

2 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 20 Uczestnictwo w europejskim obszarze jednolitego rynku oznacza proces wyrównywania cen i nowe mo liwoœci dochodowe rolnictwa, wynikaj¹ce z wy - szego poziomu popytu, cen oraz realizacji wsparcia ekonomicznego wynikaj¹cego z regu³ wspólnej polityki rolnej, a tak e zewnêtrznej ochrony celnej [Tomczak i Wilkin 2003]. Mo na przyj¹æ, e sytuacjê produkcyjno-ekonomiczn¹ rolnictwa zarówno jako sektora gospodarki narodowej, jak i poszczególnych gospodarstw rolnych w okresie poakcesyjnym oprócz fizycznych rozmiarów produkcji, g³ównie kszta³tuj¹ takie czynniki, jak: poziom cen rolnych i poziom cen nak³adów, wzrost wsparcia rolnictwa ze œrodków publicznych, g³ównie œrodków pochodz¹cych z bud etu UE, oraz uczestnictwo w jednolitym rynku rolnym UE. Szereg analiz wykonanych ex ante [Krzy anowska 2001, Poczta i Siemiñski 2002, Ziêtara i in. 2002, Poczta 2003, Œwit³yk i Kaczocha 2003], jak równie pierwsze analizy o charakterze ex post, wykonane ju w warunkach integracji [Gomu³ka 2005, Józwiak 2005, Poczta 2006, Floriañczyk i in. 2007], wskazuj¹, e akcesja i zwi¹zana z tym zmiana ekonomicznych warunków gospodarowania wywo³a³y istotn¹ poprawê sytuacji dochodowej rolnictwa polskiego. Nale y jednak pamiêtaæ, e nie we wszystkich gospodarstwach rolnych wystêpuje poprawa sytuacji dochodowej ludnoœci rolniczej. Konkluzje, p³yn¹ce z badañ dochodów rolniczych, potwierdzaj¹ powszechnie wystêpuj¹ce zjawisko zró nicowania dochodów [Zegar 2004]. Generalnie sytuacjê dochodow¹ w rolnictwie polskim charakteryzuje niski (wzglêdem innych grup zawodowych) poziom, pog³êbiany szeregiem czynników, blokuj¹cych poprawê tych e dochodów. CZYNNIKI WARUNKUJ CE SYTUACJÊ PRODUKCYJNO-EKONOMICZN ROLNICTWA W PIERWSZYCH LATACH AKCESJI POLSKI DO UE Poziom fizycznego wolumenu produkcji W 2004 roku w stosunku do 2003 fizyczny wolumen produkcji rolnej wzrós³ o 7,5% (w cenach sta³ych), w 2005 roku wyst¹pi³ umiarkowany spadek oko³o 2,5%. W 2006 roku wyst¹pi³ spadek produkcji roœlinnej (o 5,5%), ale wzros³a produkcja zwierzêca o 2,5%, co sprawi³o, e produkcja rolna zmniejszy³a siê tylko o 1,4% (tabela 1). Taka struktura wolumenu spadku produkcji TABELA 1. Poziom i dynamika produkcji rolniczej w latach Wyszczególnienie Produkcja globalna (ceny bie ¹ce) [mln z³] 56,3 69,7 64,5 64,9 Produkcja globalna dynamika (ceny sta³e) rok poprzedni = ,2 107,5 97,5 98,6 Towarowoœæ produkcji rolniczej (udzia³ produkcji sprzedanej w produkcji globalnej) [%] 64,8 66,3 66,5 70,4 ród³o: Rolnictwo w 2006 roku [2007]. Obliczenia w³asne. 20

3 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 21 rolniczej oraz równoczesny wzrost udzia³u produkcji sprzedanej w ca³oœci produkcji rolniczej (produkcji globalnej) nie wp³ynê³y w 2006 roku negatywnie na sytuacjê w przemyœle rolno-spo ywczym i handlu zagranicznym produktami rolno- ywnoœciowymi. Znacznie wy szy poziom produkcji rolnej w latach wzglêdem 2003 roku w wymiarze fizycznym by³ spowodowany g³ównie korzystnymi warunkami pogodowymi w latach 2004 i 2005, lecz pewien wp³yw mia³a tak e poprawa sytuacji ekonomicznej w rolnictwie, co warunkowa³o wy szy poziom stosowania plonotwórczych œrodków produkcji. Dobre wyniki w produkcji roœlinnej, która ma w rolnictwie przede wszystkim charakter pierwotny, surowcowy oraz unijny system regulacji rynku zbó i wsparcia tej produkcji poprzez system dop³at bezpoœrednich zapewni³y obfitoœæ tanich pasz dla produkcji zwierzêcej i pozytywnie wp³ynê³y na mo liwoœci rozwojowe produkcji zwierzêcej oraz produkcji przemys³u rolno-spo ywczego. By³ to jeden z podstawowych czynników, który wspó³warunkowa³ spektakularny sukces polskiego sektora rolno-spo ywczego w handlu wewn¹trzwspólnotowym. Poziom cen i relacje cenowe (no yce cen dla rolnictwa) Istotnym elementem egzogenicznym, wspó³okreœlaj¹cym sytuacjê ekonomiczn¹ rolnictwa, jest kszta³towanie siê cen produktów rolnych w relacji do cen œrodków produkcji. W okresie po integracji wyst¹pi³ wzrost cen œrodków produkcji oraz wzrost cen podstawowych produktów rolnych, z wyj¹tkiem cen zbó. Mo na stwierdziæ, e po integracji zdecydowanej poprawie uleg³y relacje cenowe dotycz¹ce produkcji zwierzêcej, natomiast pogorszeniu uleg³y relacje dotycz¹ce produkcji roœlinnej g³ównie zbó i rzepaku. Zdecydowanie inna, korzystna sytuacja dotyczy cen buraków cukrowych. Pogorszenie siê relacji cenowych okaza³o siê dotkliwe dla towarowych gospodarstw zbo owych, natomiast bez znaczenia lub nawet korzystne (w przypadku zakupu pasz) dla gospodarstw, które produkty roœlinne (zbo a) przeznaczaj¹ na cele paszowe wewn¹trz gospodarstwa. Syntetyczny obraz kszta³towania siê zmian cen produktów rolnych wzglêdem zmian cen œrodków produkcji przedstawia wskaÿnik no yc cen. Informuje on, jak zmieniaj¹ siê warunki wymiany rynkowej dla rolnictwa. Integracja Polski z UE po wielu latach spowodowa³a korzystne ukszta³towanie siê tego wskaÿnika (tabela 2). W 2004 roku w stosunku do 2003 ukszta³towa³ siê on na poziomie 102,2, co oznacza, e relacje cen w 2004 roku w stosunku do relacji z 2003 roku poprawi³y siê dla rolnictwa o 2,2%. W 2005 roku nast¹pi³o pogorszenie wskaÿnika no yc cen dla rolnictwa wzglêdem 2004 roku o 4,0%, natomiast w 2006 roku uleg³ on ponownie poprawie wzglêdem roku wczeœniejszego o 2%. W 2006 roku w odniesieniu do sytuacji z 2003 roku, czyli tu przed akcesj¹, wskaÿnik no yc cen ukszta³towa³ siê na poziomie 102,6%. Mo na zatem wskazaæ, e zewnêtrzne uwarunkowania cenowo-kosztowe dla produkcji rolnej, traktowanej jako ca³oœæ, w okresie poakcesyjnym kszta³tuj¹ siê przeciêtnie na poziomie zbli onym do sytuacji tu sprzed akcesji. 21

4 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 22 TABELA 2. WskaŸniki cen produktów rolnych sprzedawanych oraz cen towarów i us³ug zakupywanych przez gospodarstwa indywidualne w rolnictwie w latach Wyszczególnienie rok poprzedni = r. = 100 Produkty rolne sprzedawane 99,5 111,4 97,9 102,6 114,5 Towary i us³ugi zakupywane na cele bie ¹cej produkcji rolnej 102,2 108,9 101,8 100,6 111,5 WskaŸnik relacji cen ( no yce cen ) 97,4 102,2 96,0 102,0 102,6 ród³o: Rolnictwo w 2005 roku [2005]; Rynek rolny [2006]; obliczenia w³asne. Wsparcie gospodarstw rolnych ze œrodków WPR UE Do gospodarstw rolnych w Polsce z tytu³u dop³at bezpoœrednich w latach wp³ynê³o prawie 21,5 mld z³, ponadto gospodarstwa rolne otrzyma- ³y wsparcie w ramach Planu rozwoju obszarów wiejskich (PROW) i sektorowego programu operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora ywnoœciowego oraz Rozwój obszarów wiejskich (SPO) 2 z tego tytu³u z wybranych dzia- ³añ wsparcie do 31 maja 2007 roku wynios³o prawie 10 mld z³ (tabela 3). TABELA 3. Wsparcie dla gospodarstw rolnych z tytu³u WPR UE [mln z³] Wyszczególnienie a Razem Jednolita p³atnoœæ obszarowa Uzupe³niaj¹ca p³atnoœæ bezpoœredniaa Razem p³atnoœci bezpoœrednie PROW (wspieranie gospodarstw niskotowarowych, obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania, programy rolno-œrodowiskowe, dostosowanie do standardów UE) b x x x SPO (inwestycje w gospodarstwach rolnych, m³ody rolnik) b x x x Ogó³em x x x a ¹cznie z dop³atami z tytu³u ziemniaków skrobiowych i tytoniu. b Na dzieñ r. ród³o: ARiMR, MRiRW. Uczestnictwo w jednolitym rynku rolnym UE Zwi¹zana z akcesj¹ eliminacja ce³ w sektorze rolno-spo ywczym nie spowodowa³a zapowiadanego zalewu importowan¹ ywnoœci¹ z innych krajów UE. Nale y podkreœliæ, e wyst¹pi³a odwrotna sytuacja, mianowicie utrwali³a siê tendencja wysokiego, dodatniego salda obrotów artyku³ami rolno-spo ywczymi z unijnymi pañstwami cz³onkowskimi. Przyst¹pienie Polski do UE w 2004 roku silnie wp³ynê³o na obroty handlu rolnego, które wzros³y zarówno po stronie eksportu, jak i importu. Eksport produktów rolno-spo ywczych w latach 2 W rachunku zamieszczonym w tabeli 3 uwzglêdniono tylko dzia³ania skierowane bezpoœrednio do gospodarstw rolnych, a pominiêto skierowane do przemys³u rolno-spo ywczego na rozwój obszarów wiejskich i maj¹ce charakter wsparcia socjalnego. 22

5 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page zwiêkszy³ siê z 4 mld euro do 8,5 mld euro, natomiast import z 3,6 mld euro do ponad 6,4 mld euro. W rezultacie wiêkszej dynamiki wzrostu eksportu ni importu saldo wymiany handlowej systematycznie poprawia³o siê, osi¹gaj¹c odpowiednio wartoœæ 0,8 mld euro w 2004 roku, 1,6 mld euro w 2005 roku oraz ponad 2 mld euro w 2006 roku (tabela 4). TABELA 4. Obroty polskiego handlu zagranicznego artyku³ami rolnymi i ywnoœciowymi w latach [mld euro] Wyszczególnienie Eksport 4,0 5,2 7,0 8,5 Import 3,6 4,3 5,4 6,4 Saldo 0,4 0,8 1,6 2,1 ród³o: Opracowanie w³asne na podstawie Polski handel zagraniczny produktami rolno-spo ywczymi, FAMMU/FAPA, Warszawa, w³aœciwe roczniki. Dominuj¹cym partnerem handlowym dla polskiego rolnictwa i przemys³u spo- ywczego sta³y siê kraje UE, w których w 2006 roku lokowano 77% eksportu i importowano 63% produktów rolnych i ywnoœciowych. Tym samym uzasadnione wydaje siê stwierdzenie, e na skutek akcesji Polski do UE w zakresie handlu rolno-spo ywczego ujawni³ siê opisywany przez teoriê integracji ekonomicznej tzw. efekt kreacji handlu, polegaj¹cy na zast¹pieniu dro szej produkcji krajowej w pañstwach dawnej piêtnastki tañszym importem z nowych pañstw cz³onkowskich i powstania nowych strumieni handlu. W tym te kontekœcie nale y zauwa yæ, e poprawa sytuacji ekonomicznej rolnictwa polskiego w latach w stosunku do 2003 roku by³a mo liwa w³aœnie miêdzy innymi dziêki efektowi kreacji handlu. Gdyby nie efekt kreacji handlu, wynikaj¹cy z otwarcia rynków rolnych od 2004 roku, obejmuj¹cy surowce rolne i artyku³y rolno-spo ywcze, to wskutek rekordowo wysokich zbiorów ziemiop³odów w 2004 roku oraz wzrastaj¹cej poda y produktów pochodzenia zwierzêcego w latach nastêpnych krajowy rynek wewnêtrzny nie by³by w stanie wch³on¹æ tak du ej iloœci produktów rolniczych bez spadku ich cen. To popyt podmiotów unijnych spowodowa³, e czêœæ produkcji krajowej mog³a byæ wyeksportowana i zagospodarowana na rynkach dot¹d zewnêtrznych, przy czym producenci eksportowanych towarów liczyæ mogli na sprzeda po cenach czêsto wy szych ni na rynku krajowym. WP YW INTEGRACJI NA PRZYCHODY PIENIÊ NE ROLNICTWA UJÊCIE SEKTOROWE Przychody pieniê ne rolnictwa z tytu³u prowadzonej dzia³alnoœci rolniczej sk³adaj¹ siê z kilku elementów sk³adowych. Najpowa niejsze Ÿród³o przychodów stanowi sprzeda produktów rolnych, a oprócz tego równie sprzeda bezpoœrednia z gospodarstw rolnych. Na ca³oœæ przychodów pieniê nych rolnictwa z tytu³u prowadzenia dzia³alnoœci rolniczej sk³ada siê zatem sprzeda produktów rolnych i sprzeda bezpoœrednia z gospodarstw rolnych (sprzeda targowiskowa) oraz transfery pieniê ne wyp³acane na rzecz rolnictwa 3. 23

6 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 24 Na przestrzeni lat wartoœæ produkcji sprzedanej w rolnictwie polskim wzrasta³a (tabela 5). Sytuacjê tê nale y uznaæ za pozytywn¹, bowiem stwarza to szanse na wzrost przychodów producentów rolnych, a w rezultacie dochodów rolniczych. Wartoœæ produkcji towarowej w 2003 roku wynios³a ,9 mln z³ 4, w 2004 roku ,3 mln z³ 5, w 2005 roku by³o to ,4 mln z³, natomiast w 2006 roku jej wysokoœæ wynios³a ,2 mln z³. Najwiêkszy przyrost sprzeda y produkcji rolnej bez uwzglêdnienia dop³at (tabela 6) w polskim rolnictwie wyst¹pi³ w pierwszym roku integracji z UE, osi¹gaj¹c kwotê 6196,4 mln z³, co stanowi³o 17-procentowy przyrost wzglêdem produkcji towarowej w 2003 roku. By³o to g³ównie wynikiem zmiany warunków cenowych oraz wolumenu i struktury produkcji. W kolejnym roku integracji, czyli w 2005 pierwszy efekt cz³onkostwa uleg³ os³abieniu, bowiem w stosunku do 2003 roku wartoœæ produkcji sprzedanej by³a wiêksza o kwotê 4172,5 mln z³, czyli mniej wiêcej o 10,3%. W 2006 roku sytuacja uleg³a poprawie i produkcja sprzedana wobec 2003 roku by³a wy sza o 4777,3 mln z³, czyli o 11,6%. Skala wzrostu przychodów pieniê nych w sektorze rolnym by³a wiêksza ni skala wzrostu sprzeda y produkcji rolnej, bowiem pocz¹wszy od 2004 roku do rolnictwa trafia³y transfery pieniê ne z tytu³u objêcia go zasadami wspólnej polityki rolnej, miêdzy innymi w postaci p³atnoœci obszarowych i ONW. Rachunek przychodów rolnictwa, który polega³ na uwzglêdnieniu w rachunku przychodów pieniê nych: przychodów ze sprzeda y produkcji rolnej oraz dop³at obszarowych (dop³at bezpoœrednich) i p³atnoœci ONW wyp³aconych rolnikom wy³¹cznie do koñca danego roku kalendarzowego (ujêcie kasowe), wskazuje, e w pierwszym roku integracji (2004) przychody w sektorze rolnym wzros³y o 22,8% w porównaniu do 2003 roku (tabela 5). Natomiast w drugim oraz trzecim roku integracji sytuacja finansowa rolników by³a jeszcze bardziej korzystna w 2005 roku przychody rolnictwa wzros³y o 28,9%, a w 2006 roku o ponad 40% wzglêdem 2003 roku. Tak wiêc dotychczas kolejne lata skutkowa- ³y wzrostem przychodów pieniê nych rolnictwa. W nastêpnych latach nale y oczekiwaæ kontynuacji trendu zapocz¹tkowanego w pierwszym okresie integracji, choæby z powodu wzrostu stawek p³atnoœci bezpoœrednich. Przytoczone wyniki wskazuj¹ wiêc, e dotychczas ka dy kolejny rok integracji by³ pod wzglêdem ekonomicznym korzystny dla sektora rolnego, bowiem w 2005 roku w porównaniu do 2004 roku przychody rolników wzros³y o 5%, natomiast w 2006 roku w porównaniu do 2005 roku o 8,9%. Poprawa sytuacji ekonomicznej w sektorze rolnym by³a wynikiem jednoczesnego wyst¹pienia dwóch przyczyn wzrostu wartoœci produkcji sprzedanej 3 GUS czêœæ dop³at wlicza w sk³ad produkcji sprzedanej. Przed integracj¹ z UE by³y to dop³aty Agencji Rynku Rolnego do skupu zbó konsumpcyjnych. W warunkach cz³onkostwa w UE do produkcji towarowej wliczono uzupe³niaj¹ce p³atnoœci bezpoœrednie (stanowi¹ one czêœæ dop³at obszarowych i s¹ wyp³acane ze œrodków z II filaru WPR i œrodków z bud etu pañstwa polskiego) oraz p³atnoœci ONW (ang. LFA). 4 ¹cznie z wyp³aconymi dop³atami do interwencyjnego skupu zbó w kwocie 700 mln z³. 5 Uwzglêdniaj¹c wyp³atê dop³at uzupe³niaj¹cych w poszczególnych latach, produkcja towarowa wynosi³a: ,3 mln z³ w 2004 r., ,0 mln z³ w 2005 r. i ,2 mln z³ w 2006 r. Rolnictwo w 2005 r. [2006] i Rolnictwo w 2006 r. [2007]. 24

7 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 25 w sektorze rolnym w porównaniu do 2003 roku oraz transferu œrodków pieniê - nych w postaci dop³at bezpoœrednich i p³atnoœci ONW, które dodatkowo powodowa³y istotny wzrost przychodów pieniê nych rolnictwa. O roli skali transferów pieniê nych z tego tytu³u œwiadczy w tym przypadku relacja dop³at obszarowych do wartoœci produkcji sprzedanej (tabela 5). Jeœli uwzglêdniæ ³¹cznie dop³aty obszarowe i p³atnoœci ONW, to wówczas w koñcowym okresie analizy (2006 rok) prawie co pi¹ta z³otówka przychodów rolników pochodzi³a z transferów œrodków pieniê nych z tytu³u WPR. TABELA 5. Przychody pieniê ne rolnictwa w Polsce w latach Rok Produkcja sprzedana a [mln z³] Dop³aty obszarowe [mln z³] P³atnoœæ ONW [mln z³] Przychody rolnictwa [mln z³] Zmiana przychodów rolnictwa 2003 = = = = = = 100 Udzia³ b Relacja c w przychodacdukcji do pro- rolnictwa sprzedanej [%] [%] , ,9 100,0 x x x x ,3 2133,8 d ,1 122,8 100,0 x 4,8 5, ,4 5248,1 e 1144, ,1 128,9 105,0 100,0 13,6 15, ,2 8692,7 f 1290, ,0 140,4 114,3 108,9 19,5 24,2 a W produkcji towarowej w 2003 roku ujêto dop³aty Agencji Rynku Rolnego do interwencyjnego skupu pszenicy i yta w kwocie 700 mln z³, natomiast w latach umniejszono o p³atnoœci uzupe³niaj¹ce do powierzchni upraw (dop³aty obszarowe). b, c Dop³at obszarowych i p³atnoœci ONW. d Czêœæ dop³at obszarowych za 2004 rok wyp³acona rolnikom do roku. e Suma dop³at bezpoœrednich wyp³acona rolnikom w 2005 roku, czyli nale ne za 2004 rok, a wyp³acone po roku, oraz nale ne za 2005 rok, ale wyp³acone do roku. f Suma dop³at bezpoœrednich wyp³acona rolnikom w 2006 roku, czyli nale ne za 2005 r., a wyp³acone po roku, oraz nale ne za 2006 rok, ale wyp³acone do roku. ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie: Rolnictwo 2003, 2004, 2005, oraz informacji ARiMR, www. arimr. gov. pl zrealizowane p³atnoœci w kampanii 2004, 2005 i Na wzrost przychodów pieniê nych rolnictwa w pierwszym roku integracji, z uwagi na realne przep³ywy œrodków pieniê nych, wp³ywa³y wy³¹cznie dop³aty obszarowe oraz wzrost produkcji towarowej, natomiast w kolejnych latach wszystkie trzy czynniki (tabela 6). W 2006 roku o wzroœcie przychodów pieniê nych rolnictwa w porównaniu do sytuacji w 2003 roku w ponad 2/3 zdecydowa³y transfery pieniê ne w postaci dop³at obszarowych i p³atnoœci ONW, pozosta³a czêœæ przypad³a na wzrost produkcji sprzedanej. Na podstawie przeprowadzonych analiz i otrzymanych wyników mo na wskazaæ, e wskutek zachodz¹cych procesów integracji w polskim rolnictwie zmienia siê jego sytuacja ekonomiczna. Poprawa ta przyjmuje widoczny efekt w postaci wzrostu przychodów pieniê nych rolnictwa. WyraŸny wzrost przychodów pieniê nych rolnictwa w warunkach jednoczesnego wzrostu cen produktów rolnych i cen nak³adów (g³ównie w 2004 roku), jednak przy stabilizacji warunków wymiany rolnictwo-sektory nierolnicze (stabilizacji no yc cen dla rolnictwa), przyczyni³ siê do wzrostu dochodów sektora rolnego 25

8 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 26 w cenach bie ¹cych. Z kolei du o ni szy wzrost cen konsumpcyjnych (CPI) wywo³ywa³ istotn¹ poprawê poziomu dochodów rolnictwa w ujêciu realnym. Z danych zamieszczonych w tabeli 7 wynika, e po wst¹pieniu Polski do UE coraz bardziej znacz¹cy staje siê udzia³ wszelkiego rodzaju subwencji w dochodach rolników (przedsiêbiorców rolnych), a w 2006 roku przekroczy³ on 50%. TABELA 6. Czynniki wzrostu przychodów pieniê nych rolnictwa w latach w porównaniu do 2003 roku Rok przyrost produkcji sprzedanej w stosunku do 2003 r. Czynniki wzrostu przychodów pieniê nych [mln z³] dop³aty obszarowe , ,8 0, ,2 74,4 25,6 0, , , , ,2 39,5 49,7 10, , , , ,1 32,4 58,9 8,7 ród³o: Na podstawie tabeli 5. p³atnoœci ONW Wzrost przychodów pieniê - nych [mln z³] przyrost produkcji sprzedanej Udzia³ czynników wzrostu w przychodach pieniê nych [%] dop³aty obszarowe p³atnoœci ONW TABELA 7. Rachunek dochodów sektora rolniczego w latach Wyszczególnienie w cenach bie ¹cych [mln z³] Dochód przedsiêbiorców rolnych Subwencje a ogó³em Udzia³ subwencji w dochodzie rolników przedsiêbiorców rolnych [%] 9,8 39,5 47,1 52,1 a Subwencje zliczono metod¹ memoria³ow¹, tzn. wliczono je w rachunek dochodów roku, w którym powsta- ³y zobowi¹zania wzglêdem rolników. ród³o: Floriañczyk i in. [2007]; obliczenia i szacunki w³asne. SKUTKI INTEGRACJI DLA WYBRANYCH TYPÓW GOSPODARSTW ROLNYCH Celem analizy w tej czêœci artyku³u jest próba oceny wp³ywu warunków integracji na sytuacjê dochodow¹ i mo liwoœci rozwojowe wybranych typów gospodarstw rolnych. Konieczne jest podkreœlenie symulacyjnego charakteru przeprowadzanych analiz, co oznacza przyjêcie ca³ego szeregu za³o eñ, pos³ugiwanie siê danymi normatywnymi lub uœrednionymi. Sprawia to, e analizowane gospodarstwa nabieraj¹ cech modelu (wzorca) dla okreœlonej grupy gospodarstw rolnych w Polsce. W praktyce ka de gospodarstwo rolne cechuje siê specyficznymi warunkami produkcji, ró nym wolumenem i struktur¹ zasobów czynników produkcji oraz ich jakoœci¹, umiejêtnoœciami gospodaruj¹cego, technologiami produkcji, produktywnoœci¹ czynników 26

9 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 27 produkcji, rynkami zaopatrzenia i zbytu, poziomem dochodów ze Ÿróde³ pozarolniczych, realizowanym standardem konsumpcji itp. Tworz¹c wybrane modelowe typy gospodarstw rolnych na podstawie gospodarstw istniej¹cych realnie, kierowano siê przede wszystkim zasobami u ytków rolnych (wielkoœci¹ obszaru gospodarstwa) i struktur¹ produkcji 6. Oprócz tych dwóch elementów, ró nicuj¹cych analizowane gospodarstwa, uwzglêdniano te inne czynniki, pozwalaj¹ce uzyskaæ w miarê wszechstronn¹ paletê omawianych typów przyk³adowych gospodarstw rolnych. Jednak wyj¹wszy gospodarstwo najmniejsze (nr I), za³o ono w odniesieniu do pozosta³ych, e produkcja w nich realizowana jest na co najmniej poprawnym lub wysokim poziomie technologicznym, czyli znacznie przekraczaj¹cym wystêpuj¹cy œrednio w rolnictwie polskim. Przyjmuj¹c to za³o enie, kierowano siê przes³ank¹, e skoro s¹ to gospodarstwa wiêksze od œrednich w kraju, to i stosowane technologie wytwarzania powinny byæ bardziej nowoczesne, a umiejêtnoœci gospodaruj¹cego lepsze. Celem tej czêœci analizy jest wiêc szacunek poziomu uzyskiwanych dochodów przez wybrane modelowe typy gospodarstw rolnych w warunkach integracji. W tym celu pos³u ono siê rachunkiem nadwy ki bezpoœredniej, która stanowi³a pierwsze, niejako poœrednie ogniwo w rachunku ekonomicznym, po którym prowadzono dalszy rachunek ci¹gniony, dochodz¹c do kategorii ekonomicznej, jakim jest dochód rolniczy gospodarstwa, a nastêpnie dochód rolniczy netto. Na podstawie uzyskanego dochodu rolniczego netto oraz pozosta³ej po odliczeniu parytetowego funduszu konsumpcji 7 akumulacji, wnioskowano o sytuacji ekonomicznej w analizowanych typach gospodarstw rolnych w okresie przed integracj¹ (2003 rok) oraz w warunkach cz³onkostwa w UE (lata ). Poni ej przedstawiono algorytm przeprowadzanych obliczeñ: Wartoœæ produkcji rolniczej a Koszty bezpoœrednie produkcji rolniczej = Nadwy ka bezpoœrednia I b + Dotacje do produkcji = Nadwy ka bezpoœrednia II c Koszty poœrednie = Dochód rolniczy brutto Amortyzacja = Dochód rolniczy netto Fundusz konsumpcji d = Akumulacja Objaœnienia: a, b Bez dotacji do produkcji. c Z dotacjami do produkcji. d Za parytetowy poziom dochodu przyjêto dochody przeznaczane na cele konsumpcji w czteroosobowej rodzinie pracowniczej wed³ug badañ bud etów gospodarstw domowych GUS w odpowiednich latach. 6 Dla budowania gospodarstw modelowych wykorzystano zebrane pierwotne dane Ÿród³owe z rzeczywiœcie istniej¹cych gospodarstw rolnych. 7 Za tzw. parytetowy fundusz konsumpcji przyjêto taki poziom dochodu, który by³by konieczny do wydatkowania przez rodzinê rolnika, aby mog³a ona uzyskaæ standard ycia, jaki przeciêtnie wystêpuje poza sektorem rolnym. 27

10 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 28 Uzyskane wyniki ekonomiczne analizowanych gospodarstw (tabela 8) potwierdzaj¹ wyniki uzyskane w rachunkach dochodu sektora rolniczego. Warunki akcesji wywo³a³y istotn¹ lub w niektórych przypadkach diametraln¹ poprawê sytuacji dochodowej polskich gospodarstw rolnych. Nie oznacza to wcale, e uzyskane dochody we wszystkich przypadkach zapewniaj¹ parytetowy fundusz konsumpcji, a ponadto s¹ wystarczaj¹ce dla realizacji akumulacji (inwestycji). Gospodarstwa ma³e (do 10 ha UR), które w prezentowanej symulacji reprezentuje gospodarstwo nr I, stanowi¹ prawie 80% ogó³u gospodarstw rolnych w Polsce (1420,9 tys. spoœród 1786,7 tys.). Gospodarstwa te u ytkuj¹ 5,3 mln ha UR, tj. 34,1% u ytków rolnych gospodarstw. Mimo znacz¹cej poprawy sytuacji ekonomicznej gospodarstw najmniejszych ma³a skala produkcji powoduje, e uzyskiwany dochód nie wystarcza na realizacjê konsumpcji na poziomie parytetowym i, co oczywiste, nie pozostaj¹ adne œrodki na realizacjê akumulacji. Mo na przyj¹æ, e gospodarstwa takie posiadaj¹ przede wszystkim charakter gospodarstw socjalnych i stanowi¹ Ÿród³o samozaopatrzenia w surowce rolne i ywnoœæ dla gospodarstw domowych, a tylko nadwy ki sprzedaj¹ na rynku. Wydaje siê, e cz³onkostwo w UE dla takiego rodzaju gospodarstw rolnych jest szczególnym momentem w ich funkcjonowaniu. Zaostrzaj¹ca siê konkurencja rynkowa bêdzie w przysz³oœci powodowaæ, e gospodarstwa tego typu nie bêd¹ w stanie na nim przetrwaæ, gdyby wybra³y drogê rozwoju zmierzaj¹c¹ ku gospodarstwom rynkowym. Istnienie takich gospodarstw mieœci siê w europejskim modelu rolnictwa, a cz³onkostwo w UE stwarza pewne szanse dla ich istnienia i rozwoju. Kluczowym zagadnieniem wydaje siê byæ wybór docelowej œcie ki rozwoju i umiejêtne korzystanie z funduszy unijnych wspomagaj¹cych ten rozwój oraz pozyskiwanie przewa aj¹cej czêœci dochodów z dzia³alnoœci pozarolniczej i/lub dochodów spoza gospodarstwa. Istotnej poprawie uleg³a równie sytuacja ekonomiczna gospodarstw œrednich obszarowo (10 20 ha), które w omawianej symulacji reprezentuj¹ gospodarstwa nr II i III. Takich gospodarstw jest w Polsce 245 tys. (13,7%), a u ytkuj¹ one 3364,9 tys. ha UR (21,7%). W analizowanych gospodarstwach œrednich wystêpuj¹ mo liwoœci realizacji parytetowego funduszu konsumpcji, ale nie ma mo liwoœci (lub s¹ tylko niewielkie, lub co najwy ej umiarkowane) modernizacji gospodarstw ze œrodków w³asnych. Mo na s¹dziæ, e sytuacja gospodarstw œrednich w warunkach WPR bêdzie siê ró nicowa³a dwukierunkowo, czêœæ z nich z sukcesem bêdzie mog³a siê rozwijaæ w kierunku gospodarstw w pe³ni rynkowych poprzez zwiêkszanie zasobów ziemi i wzrost skali produkcji, inne spoœród nich stan¹ siê gospodarstwami socjalnymi, a gros dochodów pochodziæ bêdzie z pracy poza rolnictwem. Na ogó³ wiêksze mo liwoœci realizacji akumulacji pojawiaj¹ siê dopiero w gospodarstwach du ych (20 50 ha UR). W analizie ta grupa obszarowa jest reprezentowana przez gospodarstwa nr IV, V i VI. Takich gospodarstw w kraju jest 28

11 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 29 TABELA 8. Sytuacja ekonomiczna analizowanych typów gospodarstw rolnych w warunkach akcesji Polski do UE w latach Numer gospodarstwa Obszar gospodarstwa [ha UR] Profil gospodarstwa (g³ówne kieruneki produkcji towarowej) Rok Wielkoœæ ekonomiczna gospodarstwa [ESU] a Dochód rolniczy netto [tys. z³] [2003 = 100] Udzia³ dop³at w dochodzie rolniczym netto [%] Mo liwoœci zaspokojenia parytetowego poziomu konsumpcji b z dochodu rolniczego [%] ,1 0, ,9 4 brak I 8,2 mieszany ,2 8, , ,2 3, , ,9 5, ,9 19 Mo liwoœæ realizacji akumulacji z dochodu rolniczego przy za³o eniu priorytetu dla zaspokojenia konsumpcji na poziomie parytetowym II 16,5 produkcja mleka ,0 11, ,3 51 brak (10 szt. krów) ,2 33, ,4 136 niewielkie i buraków cukrowych ,6 24, ,1 90 brak (2 ha) ,1 25, ,8 89 III 16,5 produkcja trzody ,3 40, ,0 178 niewielkie (200 szt. rocznie) ,5 69, ,6 279 umiarkowane i ziemniaków ,1 44, ,9 161 niewielkie ,4 47, ,2 165 IV 30 produkcja mleka ,2 40, ,6 176 niewielkie (25 szt. krów) ,1 69, ,9 278 umiarkowane i pszenicy ozimej ,9 71, ,5 260 (8 ha) ,8 81, ,0 283 V 50 produkcja trzody ,2 110, ,9 484 znacz¹ce (1000 szt.), ziemniaki ,4 249, , bardzo du e skrobiowe ,3 46, ,4 534 znacz¹ce (10 ha) ,3 80, ,7 280 umiarkowane

12 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 30 TABELA 8, ci¹g dalszy VI 50 produkcja wo³owiny ,1 9,3 x 41 brak na u ytkach zielonych ,1 54, ,3 220 umiarkowane (50 szt. rocznie) ,2 37, ,8 137 niewielkie ,5 39, ,9 137 VII 300 towarowa ,8 231, , bardzo du e produkcja roœlinna ,1 642, , (zbo a, rzepak, ,2 355, , buraki cukrowe) ,3 427, , VIII 1000 towarowa ,4 398, , bardzo du e produkcja roœlinna , , , (zbo a, rzepak) ,9 626, , , , , a European Size Unit (ESU) europejska jednostka wielkoœci. Wartoœæ 1 ESU odpowiada okreœlonej wartoœci standardowej nadwy ki bezpoœredniej wyra onej w euro. Od 1984 roku 1 ESU stanowi równowartoœæ 1200 euro. Standardowa nadwy ka bezpoœrednia (Standard Gross Margin SGM) jest nadwy k¹ bezpoœredni¹ z trzech lat wartoœci produkcji okreœlonej dzia³alnoœci rolniczej nad œredni¹ z trzech lat wartoœci¹ kosztów bezpoœrednich, w przeciêtnych dla danego regionu warunkach produkcji. W UE w zale noœci od wielkoœci ekonomicznej gospodarstwa dzieli siê je nastêpuj¹co: bardzo ma³e do 4 ESU, ma³e 4 8 ESU, œrednio ma³e 8 16 ESU, œrednio du e ESU, du e ESU, bardzo du e 100 i wiêcej. b Za parytetowy dochód przyjêto poziom przeznaczany na cele konsumpcji w czteroosobowej rodzinie pracowniczej, wed³ug badañ bud etów gospodarstw domowych GUS. ród³o: Obliczenia mgr P. Siemiñski; obliczenia w³asne.

13 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 31 99,1 tys. (5,5%), a u ytkuj¹ one 2867 tys. ha UR (18,4%). Analizowane gospodarstwa modelowe cechuj¹ siê równie znacznych rozmiarów produkcj¹ zwierzêc¹. Tak wiêc dopiero gospodarstwa du e obszarowo oraz prowadz¹ce znacznych rozmiarów produkcjê zwierzêc¹ w warunkach integracji z UE s¹ w stanie zagwarantowaæ mo liwoœci rozwojowe, a rodzinom rolniczym zapewniæ co najmniej parytetowy poziom dochodu przeznaczanego na cele konsumpcji. Bardzo dobra sytuacja ekonomiczna dotyczy dopiero gospodarstw najwiêkszych (o obszarze powy ej 50 ha UR). Takich gospodarstw jest w kraju tylko 21,5 tysi¹ca (1,2%), ale u ytkuj¹ one ponad 4 mln ha UR (ponad 25%). Zdecydowana wiêkszoœæ u ytkowanych gruntów w tej grupie gospodarstw s¹ to grunty dawnych gospodarstw pañstwowych. Analizy wskazuj¹, e takie gospodarstwa przynosz¹ wysoki poziom dochodu, który zapewnia pe³n¹ realizacjê funkcji konsumpcyjnej i akumulacyjnej. Podobnie jak w rachunku sektorowym, na poprawê sytuacji ekonomicznej analizowanych gospodarstw wp³yw wywar³o wsparcie œrodkami WPR UE i w niektórych przypadkach poprawa relacji cenowo-kosztowych. PODSUMOWANIE Integracja Polski z UE spowodowa³a polepszenie koniunktury w rolnictwie. Œrodki z tytu³u uczestnictwa polskiego rolnictwa w WPR spowodowa- ³y zauwa aln¹ poprawê sytuacji dochodowej rolnictwa w ujêciu sektorowym. Tak e analiza mikroekonomiczna wskazuje na poprawê sytuacji dochodowej gospodarstw rolnych. Polskie produkty okaza³y siê konkurencyjne na jednolitym rynku UE. Zwiêkszony eksport i popyt na produkty ywnoœciowe i rolnicze z Polski przyczyni³ siê do znacznego wzrostu cen skupu, które kompensuj¹ wzrost cen œrodków do produkcji rolniczej. Spowodowa³o to najpierw lekk¹ poprawê wskaÿnika no yc cen, a potem jego stabilizacjê. Mo na szacowaæ, e w 2006 roku w stosunku do 2003 przyrost przychodów rolnictwa przekroczy³ 40%, dochody rolnictwa wzros³y prawie o 100%, a udzia³ dotacji unijnych w ca³oœci dochodów rolniczych siêga³ oko³o 50%. Zdecydowana poprawa sytuacji dochodowej w skali sektora nie oznacza, e dotyczy to wszystkich gospodarstw rolnych. W Polsce pod wzglêdem obszarowym dominuj¹ gospodarstwa ma³e i œrednie, takich gospodarstw jest ponad 90%. Istotne jest tak e to, e gospodarstwa ma³e i œrednie skupiaj¹ ponad 55% zasobów u ytków rolnych w Polsce. Przeprowadzona analiza dowodzi, e zdecydowana wiêkszoœæ polskich gospodarstw rolnych, mimo wsparcia œrodkami WPR, nie jest i nie bêdzie w stanie w przysz³oœci byæ jednostkami pozwalaj¹cymi zapewniæ poziom dochodów, który zapewnia³by rodzinie rolniczej zbli ony standard ycia do osi¹ganego poza rolnictwem (parytetowy poziom konsumpcji) i œrodki na rozwój gospodarstw. Bior¹c pod uwagê dominuj¹ce znaczenie iloœciowe gospodarstw ma³ych i œrednich oraz co najmniej równowa ny w stosunku do gospodarstw wiêkszych i du ych obszarowo udzia³ w zasobach ziemi, mo na sformu³owaæ wniosek, e 31

14 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 32 znaczenie segmentu gospodarstw ma³ych i œrednich w polskim rolnictwie z punktu widzenia zrównowa onej sytuacji ekonomicznej i spo³ecznej na polskiej wsi jest nadmierne. Jednoczeœnie trzeba podkreœliæ, e instrumenty WPR nigdy nie bêd¹ w stanie zniwelowaæ skutków ma³ej skali produkcji i niskiej produktywnoœci czynników produkcji, a szczególnie pracy. W tych przypadkach konieczna jest zarówno poprawa skali i efektywnoœci wytwarzania, jak i poszukiwanie dochodów z innych Ÿróde³. BIBLIOGRAFIA Floriañczyk Z., Toczyñski T., Kaliñska J., 2007: Wyniki ekonomiczne polskiego rolnictwa w 2006 roku. IERiG -PIB, Warszawa. Gomu³ka J., 2005: Wyniki ekonomiczne polskiego rolnictwa w latach Raport 12. IERiG -PIB, Warszawa. Józwiak W., 2005: Sytuacja ekonomiczna i aktywnoœæ gospodarcza ró nych grup polskich gospodarstw rolniczych. Raport nr 7. IERiG -PIB, Warszawa. Krzy anowska Z., 2001: Korzyœci i koszty objêcia polskich gospodarstw instrumentami WPR rachunki symulacyjne. W: Gospodarstwa rolne w UE. Koszty i korzyœci. FDPA, Warszawa. Poczta W., 2003: Rolnictwo polskie w przededniu integracji z Uni¹ Europejsk¹. Wydaw. AR w Poznaniu, Poznañ. Poczta W., 2006: Przemiany w rolnictwie. W: Polska wieœ Raport o stanie wsi. FDPA, Warszawa. Poczta W., Siemiñski P., 2002: Prognoza rentownoœci podstawowych kierunków produkcji rolnej w warunkach integracji z Uni¹ Europejsk¹. W: Zró nicowanie regionalne gospodarki ywnoœciowej w Polsce w procesie integracji z Uni¹ Europejsk¹. AR w Poznaniu, Poznañ, Poczta W., Pawlak K., Kiryluk-Dryjska E., Siemiñski P., 2007: Perspektywy polskich gospodarstw rolnych w europejskim modelu rolnictwa. Roczniki Naukowe IX, 2, Warszawa, Poznañ, Kraków. Rolnictwo w 2005 roku, GUS, Warszawa. Rolnictwo w 2006 roku, GUS, Warszawa. Rynek rolny, EIRiG -PIB, Warszawa. Œwit³yk M., Kaczocha E., 2003: Ryzyko polskich gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji roœlinnej w warunkach integracji z UE. W: Acta Agraria et Silvestria, sek. ekonomiczna, XL, Wydawnictwo PAN, Kraków. Tomczak F., Wilkin J., 2003: Rolnictwo polskie wobec integracji europejskiej: mo liwoœci rozwojowe, bariery i strategie adaptacyjne. Krajowa Rada Spó³dzielcza, Warszawa. Zegar J.S., 2004: Dochody ch³opskie w latach transformacji oraz po akcesji do Unii Europejskiej. W: Wieœ, rolnictwo i gospodarka ywnoœciowa po przyst¹pieniu Polski do Unii Europejskiej. Red. A. Kowalski, E. Mazurkiewicz. Wy sza Szko³a Ekonomiczna w Warszawie, Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnoœciowej, Warszawa. Ziêtara W., Runowski H., Majewski E., Straszewski S., W¹s A., 2002: Szacunek skutków wdro enia ró nych scenariuszy integracji z Uni¹ Europejsk¹ w rolnictwie polskim po akcesji. Ekspertyza dla UKIE, Warszawa. THE INFLUNECE OF POLAND S INTEGRATION WITH EU ON THE ECONOMIC SITUATION OF POLISH AGRICULTURAL SECTOR IN Abstract. The influence of Poland s integration with the European Union on changes in the economic situation of Polish agriculture had a special meaning for Poland s economy becau-

15 kwartalnik WiR qxd 4/24/08 1:21 PM Page 33 se of the relatively high share of agriculture in the country s economy and delays in the development of rural areas. Poland s accession to EU created possibilities for a swift equalisation of prices, led to an increase in demand and improved agriculture s income opportunities. All these changes brought about an improvement in the price scissors index and, next, led to the stabilisation of prices. In 2006 growth in agriculture s proceeds exceeded 40% in comparison with 2003, its incomes nearly doubled and the share of EU subsidies in the total agricultural income came close to 50%. Key words: Poland s integration with EU, agriculture s incomes, subsidies Publikacja jest wspó³finansowana ze œrodków Fundacji Europejskiego Funduszu RozwojuWsi Polskiej.