Gniazdowanie krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra w Zielonej Górze Nesting of the Red Crossbill Loxia curvirostra in Zielona Góra

Transkrypt

1 received: accepted: Ptaki Śląska (2018) 25: ISSN: eissn: Gniazdowanie krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra w Zielonej Górze Nesting of the Red Crossbill Loxia curvirostra in Zielona Góra Słowa kluczowe: krzyżodziób świerkowy, Loxia curvirostra, gniazdowanie, Zielona Góra, nalot Key words: Red Crossbill, Loxia curvirostra, breeding, Zielona Góra, influx Paweł Czechowski Instytut Administracji i Turystyki, Wydział Zamiejscowy w Sulechowie Uniwersytetu Zielonogórskiego ul. Armii Krajowej 51, Sulechów paczech@wp.pl Alicja Dubicka ul. Terlikowskiego 15, Zielona Góra-Ochla aliciapunx@gmail.com Abstrakt Praca opisuje gniazdowanie krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra w obrębie Zielonej Góry w latach W 2017 r. stwierdzono jeden przypadek, a w 2018 r. trzy. W przypadku trzech stwierdzeń obserwowano dorosłego ptaka karmiącego lotne młode, natomiast w jednym przypadku obserwowano parę ptaków i znaleziono gniazdo. Gniazdowanie krzyżodziobów świerkowych najprawdopodobniej było związane z nalotem tego gatunku w rejonie Zielonej Góry w latach Stwierdzone lęgi krzyżodziobów świerkowych w Zielonej Górze są pierwszymi obserwacjami współczesnego gniazdowania gatunku w województwie lubuskim. Wcześniejsze dane o lęgach w regionie podawane były z XIX w. Powyższe obserwacje wskazują także, że po nalotach gatunku, które mają miejsce co kilka lat, może dochodzić do gniazdowania krzyżodziobów na wcześniej niezasiedlanych terenach. Wzmożone obserwacje w ubogich borach sosnowych i w odpowiedniej porze roku, mogą przyczynić się do ich liczniejszego wykrywania. Abstract This paper describes breeding attempts of Red Crossbills Loxia curvirostra recorded within the city of Zielona Góra in In 2017 one breeding attempt of the species was recorded, while in breeding attempts. In three cases we observed adults feeding fledged young, and in one case a breeding pair and their nest. Nesting of the species was probably associated with the influx of non-breeding individuals observed near Zielona Góra in These broods are the first confirmed contemporary nesting attempts of the species in Lubuskie Province. Earlier breeding records were reported from 19th century. Our observations suggest that breeding of Red Crossbills in new areas may occur after influxes. More frequent observations in poor pine forests, properly timed, may facilitate the detection of breeding events in the species. 115

2 Wstęp Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra to gatunek leśny, występujący w całej Europie. Najliczniej zasiedla lasy Fennoskandii i północnej Rosji, gdzie jego zasięg jest zwarty. W południowej Europie zasięg jest rozporoszony i lęgowiska związane są głównie z obszarami górskimi (Knox 1997, Clement i Christie 2018). W północnej części europejskiego zasięgu wyróżnia się populację związaną ze świerkiem Picea sp., natomiast w części południowej z różnymi gatunkami sosny Pinus sp. (Cramp i Perrins 1994). W Polsce ma status gatunku występującego lokalnie i należy do ptaków bardzo nielicznych lub nielicznych. Najliczniej zasiedla góry (Karpaty i Sudety) oraz północno-wschodnią część kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Mikusek 2007, Chodkiewicz i in. 2015, Król i Pępkowska- -Król 2016). Na pozostałym obszarze Polski gniazduje lokalnie i nieregularnie, a wiele stwierdzeń ma kategorię lęgów prawdopodobnych (Chylarecki 2000, Biaduń i Wójciak 2005, Fijewski i Chmielewski 2005). Oceny liczebności populacji w Polsce są różne: dla lat szacunek wynosił par (Chylarecki i Sikora 2007), a dla lat już par na podstawie danych z Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych (Chodkiewicz i in. 2015). Dane Monitoringu wskazują ponadto, że gatunek ten jest słabo rozpowszechniony o nieokreślonym trendzie liczebności i charakteryzujący się silnymi fluktuacjami z roku na rok (Chylarecki i in. 2018). Tomiałojć i Stawarczyk (2003) podają, że brak było wiarygodnych informacji o liczebności i trendach populacji lęgowych w Polsce, co tłumaczone jest w przypadku tego gatunku silnymi wahaniami liczebności. Niekompletność danych o rozmieszczeniu i liczebności krzyżodzioba wynika z kilku względów: inwazyjności pojawów, trudności w interpretacji zachowań lęgowych, nietypowej fenologii lęgów oraz pomijania przez ornitologów jednorodnych siedlisk borowych (Mikusek 2007). Celem niniejszej pracy jest przedstawienie obserwacji wskazujących na gniazdowanie krzyżodzioba świerkowego w Zielonej Górze w latach Teren badań Zielona Góra to miasto powiatowe w woj. lubuskim, o powierzchni 278 km 2. Połowę powierzchni administracyjnej miasta stanowią lasy, głównie bory sosnowe (ok. 90%). Obserwacje prowadzono w południowo-zachodniej części Zielonej Góry w obrębie dzielnic: Ochla, Jeleniów, Kiełpin i Jarogniewice. Teren badań zajmował obszar ok. 60 km 2, z tego obszary leśne zajmowały ok. 30 km 2. Dominującymi drzewostanami są bory sosnowe, jedynie w dolinach rzek Śląska Ochla oraz Czarna Struga, znajdują się fragmenty lasów liściastych i mieszanych. W obrębie lasów, najczęściej wzdłuż małych cieków wodnych, występują kępy świerków pospolitych Picea abies oraz w mniejszym stopniu daglezji zielonej Pseudotsuga menziesii czy sosny wejmutki Pinus strobus. Metodyka Obserwacje ptaków w lasach zielonogórskich prowadzono podczas dwóch sezonów lęgowych w latach W tym czasie kontrolowano ok. 60 pól 116 Ptaki Śląska 25 P. Czechowski, A. Dubicka

3 atlasowych o boku 1 km w obrębie południowo-zachodniej części miasta, wytypowanych na potrzeby badań ptaków lęgowych Zielonej Góry (Atlas ptaków lęgowych Zielonej Góry). Obserwacje prowadzono od połowy marca do końca czerwca. Łącznie w latach przeprowadzono 52 kontrole terenowe (13 w 2017 r. i 39 w 2018 r.). Ptaki liczono głównie w godzinach rannych, rzadziej popołudniowych. Pojedyncza kontrola trwała od 2 do 8 godzin dziennie, w zależności od liczby kontrolowanych pól atlasowych (1-5). Kontrolując obszary leśne notowano wszystkie obserwacje krzyżodziobów świerkowych, z podziałem na ptaki żerujące i przelatujące nad powierzchnią. W przypadku ptaków siedzących na drzewach obserwacje prowadzono maksymalnie długo, notując wszelkie zachowania (żerowanie, przemieszczanie się, śpiew, toki, przeganianie się, karmienie). Materiał do niniejszej pracy stanowiło 17 stwierdzeń krzyżodziobów świerkowych w miesiącach marzec-czerwiec (8 w 2017 r. i 9 w 2018 r.). Podczas siedmiu obserwacji zanotowano zachowania świadczące o gniazdowaniu (gniazdo, karmienie podlotów) lub możliwym gniazdowaniu (karmienie lotnych młodych, śpiewający ptak, toki i karmienie samic). Dodatkowo w 2018 r. obserwacje ptaków w lasach prowadzono także w styczniu i lutym łącznie 6 kontroli. W pracy wykorzystano także inne własne dane o występowaniu krzyżodzioba świerkowego w granicach Zielonej Góry, zebrane podczas prac terenowych w okresie od stycznia 2016 r. do lipca 2018 r. Dane te posłużyły do zobrazowania częstości pojawów w omawianym okresie. Wyniki W latach zebrano następujące dane wskazujące na gniazdowanie lub możliwe gniazdowanie krzyżodziobów świerkowych w obrębie Zielonej Góry: , dzielnica Ochla obserwowano samca karmiącego cztery lotne młode ptaki w szatach juwenalnych. Młode intensywnie żebrały o pokarm. Krzyżodzioby obserwowano przez dłuższy czas w koronach sosen zwyczajnych Pinus sylvestris, na skraju drzewostanów sosnowych. W najbliższej okolicy znajduje się także większa kępa świerków pospolitych , dzielnica Ochla (teren Muzeum Etnograficznego) obserwowano samca i młodego ptaka z niewyrośniętymi do końca sterówkami. Oba ptaki spłoszyły się z pojedynczego świerka rosnącego na terenie Muzeum i poleciały do pobliskiego lasu mieszanego z dużym udziałem świerka i daglezji. Ptaków nie udało się odszukać , dzielnica Ochla obserwowano parę ptaków i znaleziono gniazdo. Najpierw zauważono samca siedzącego na gałęzi w połowie wysokości drzewa (fot. 1), a po chwili także samicę siedzącą na gnieździe. Po kilku minutach obserwacji (z pewnej odległości) oba ptaki odleciały w głąb lasu. Gniazdo zlokalizowane było na sośnie wejmutce, na wysokości ok. 9 m i południowej ekspozycji (fot. 2). Umiejscowione było przy samym pniu, podparte małą boczną gałązką. Gniazdo było dobrze ukryte, słabo widoczne z ziemi. Nie sprawdzano jego zawartości. Skontrolowano je ponownie w dniu , jednak krótka obser- 117

4 Fot. 1. Samiec krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra przy gnieździe na stanowisku 3 (fot. P. Czechowski) Photo 1. Red Crossbill Loxia curvirostra male at the nest (locality 3) Fot. 2. Gniazdo krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra na stanowisku 3 (fot. P. Czechowski) Photo 2. Nest of the Red Crossbill Loxia curvirostra (locality 3) 118 Ptaki Śląska 25 P. Czechowski, A. Dubicka

5 wacja nie potwierdziła obecności ptaków , dzielnica Jarogniewice - obserwowano samca karmiącego dwa lotne młode ptaki w szatach juwenalnych (fot. 3). Młode intensywnie żebrały o pokarm. Krzyżodzioby obserwowano przez dłuższy czas w koronach sosen zwyczajnych, na skraju drzewostanów sosnowych. W najbliższej okolicy znajduje się także duże zadrzewienie świerkowe. Ptaki przemieszczały się w obrębie kilku drzew po dwóch stronach gruntowej drogi. Ponadto tego samego dnia w pobliżu miejsca opisanej wyżej obserwacji widziano samca krzyżodzioba w zadrzewieniu świerkowym. Ptak siedział na gałęzi w połowie drzewa, a po chwili wleciał w gęstą koronę świerka. Nie udało się go ponownie odnaleźć. Ponadto, w dużym zadrzewieniu świerkowym, wśród borów sosnowych w zachodniej części miasta, obserwowano parę ptaków, samiec intensywnie śpiewał. W tym samym miejscu obserwowano 20 ptaków (ok. 10 samców i 10 samic) ptaki intensywnie tokowały, samice żebrały o pokarm, samce karmiły samice. Dodatkowo 4 żerujące ptaki i dwa lecące obserwowano w tym miejscu także Dyskusja Już od początku 2016 r. krzyżodzioby świerkowe obserwowano w obrębie Zielonej Góry wyraźnie liczniej niż w poprzednich latach. W wielu miejscach widziano pojedyncze osobniki lub małe grupki Stwierdzenia (N=38) Records Osobniki (N=144) Individuals 30 Liczba stwierdzeń/osobników Number of records/individuals I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Miesiąc Month Rycina 1. Liczba osobników i stwierdzeń krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra obserwowanych w Zielonej Górze w latach Figure 1. Number of individuals and observations of Red Crossbills Loxia curvirostra in Zielona Góra in

6 Fot. 3. Samiec krzyżodzioba świerkowego Loxia curvirostra karmiący jednego z dwóch młodych ptaków, obserwowany na stanowisku 4 (fot. P. Czechowski) Photo 3. Red Crossbill Loxia curvirostra male feeding one of two fledglings at locality 4 Najczęściej były to przelatujące ptaki, ale kilkakrotnie obserwowano także stacjonarne, żerujące krzyżodzioby. Łącznie od stycznia 2016 r. do końca czerwca 2018 r. zanotowano 144 ptaki w 38 stwierdzeniach (pomijając wymienione wyżej obserwacje z młodymi oraz parę z gniazdem) (ryc. 1). Krzyżodzioby widziane były w Zielonej Górze także przez innych obserwatorów (M. Bocheński, S. Rubacha inf. niepubl.). Gatunek ten, w latach , obserwowano liczniej także w innych rejonach woj. lubuskiego - łącznie zanotowano 51 stwierdzeń (dane własne autorów). Dla porównania w latach na terenie woj. lubuskiego zanotowano łącznie 82 stwierdzenia krzyżodzioba świerkowego (Czechowski i in. 2010, 2016a). Powyższe dane mogą wskazywać, że w latach miał miejsce obfity nalot krzyżodzioba w regionie lubuskim, czego efektem mogły być odnotowane obserwacje wskazujące na gniazdowanie lub możliwe gniazdowanie gatunku. Nie bez znaczenia była także wysoka aktywność terenowa autorów w latach w granicach Zielonej Góry, wynikająca z prowadzenia badań do Atlasu Ptaków Lęgowych Zielonej Góry. Wysoka liczba kontroli terenów leśnych, w tym przypadku ubogich borów sosnowych, często pomijanych przez ornitologów, przyczyniła się do wykrycia lęgów opisywanego gatunku. Gniazdowanie krzyżodziobów po nalotach jest charakterystyczne dla tego gatunku i było notowane w kraju (Tomiałojć i Stawarczyk 2003). Daty opisywanych wyżej obserwacji pokrywają się z okresem najbardziej intensywnego przystępowania do lęgów przez krzyżodzioby świerkowe, przypadającym na miesiące styczeń-maj, 120 Ptaki Śląska 25 P. Czechowski, A. Dubicka

7 choć ptaki te mogą gniazdować prawie przez cały rok (Glutz v. Blotzheim i Bauer 1997, Clement i Christie 2018). Tomiałojć i Stawarczyk (2003) podają, że dowodami lęgowości są znalezione gniazda, obserwacje słabo lotnych młodych oraz charakterystyczne klekoczące głosy i śpiewające samce stwierdzane kilkakrotnie w tym samym miejscu. Okresowe naloty (inwazje) krzyżodziobów wynikają i są zależne od urodzaju nasion świerka, rzadziej innych drzew iglastych. Przy niskim urodzaju nasion ptaki podejmują migracje na nowe tereny, gdzie mogą gniazdować przez jeden czy więcej sezonów, a następnie wracają na wcześniej zasiedlane obszary (Newton 1972, Knox 1990). Jako gatunek nomadyczny i inwazyjny krzyżodziób świerkowy może tworzyć liczne, efemeryczne populacje lęgowe (Newton 2006). Stwierdzono także, że krzyżodzioby mogą wykazywać tendencje do osiadłości, jeżeli istnieje możliwość żerowania na nasionach drzew, których owocowanie jest stabilne np. sosny zwyczajnej (Marquiss i Rae 1994). W Śląskim Regionie Ornitologicznym krzyżodzioby świerkowe najbardziej regularnie gniazdują w górach (Dyrcz i in. 1991, Flousek i in. 2015, Mikusek i Dyrcz 2018). Z obszarów nizinnych z lat 80. XX w., znanych jest kilkanaście obserwacji sugerujących lęgi (dorosłe ptaki z młodymi, zaniepokojone ptaki, pary ptaków). Obserwacje te miały miejsce m.in. w Borach Dolnośląskich, w rejonie Wołowa, Wrocławia i w woj. opolskim (Dyrcz 1991). W Lasach Lublinieckich (w północnej części Górnego Śląska) dzięki intensywnej penetracji odpowiednich siedlisk borowych w latach znaleziono 5 pewnych i 8 prawdopodobnych par lęgowych krzyżodzioba świerkowego (Kościelny i Belik 2006). Również tu, po inwazji ptaków w dwóch ostatnich sezonach, wykazano w 2018 r. gniazdowanie co najmniej 5 par (teren Nadleśnictwa Świerklaniec) (S. Beuch inf. niepubl.). W ostatnich latach ( ) znanych jest kilka innych stwierdzeń sugerujących lęgi: głównie w woj. dolnośląskim Wrocław, okolice Świdnicy oraz na Górnym Śląsku (Kartoteka Awifauny Śląska ). W sąsiednim regionie Ziemi Lubuskiej, w latach 80. XX w. obserwowano pojedyncze, śpiewające samce lub pary ptaków (Jermaczek 1995). W latach nie stwierdzono ptaków, których zachowania wskazywałyby na lęgi (Czechowski i in. 2018). Odnotowano jedynie kilka obserwacji śpiewających samców (dane własne). W Wielkopolsce, w latach , krzyżodziób świerkowy podawany był jako nieregularnie, skrajnie nielicznie lęgowy. Pewne lub prawdopodobne gniazdowanie pojedynczych par (rzadziej 2-3) stwierdzono m.in. w okolicy Krzyża, Wielenia, Czarnkowa, w Wielkopolskim Parku Narodowym oraz w okolicach Leszna (Chylarecki 2000). W południowo-wschodniej Brandenburgii spotykany rzadko i wykazany na niewielu polach w Atlasie ptaków lęgowych Niemiec (Gedeon i in. 2014). Autorzy atlasu wskazują, że w Brandenburgii stanowiska lęgowe koncentrują się głównie na obszarach lasów liściastych, w których wprowadzano świerk i daglezję. W okolicach Zielonej Góry, jak podaje Gruhl (1929) za Tobias em (1879) krzyżodziób świerkowy miał być w XIX w. pta- 121

8 kiem lęgowym. Jednak za czasów Gruhla (początek XX w.), ptaki były obserwowane w okresie letnim (czerwiec-lipiec), ale bez oznak gniazdowania. Później, wśród obserwacji wskazujących na lęgi, wymieniona jest także obserwacja pary ptaków z z okolic Zielonej Góry (Dyrcz 1991). Podobnie w latach obserwowano jedynie ptaki przelotne, bez jakichkolwiek oznak lęgowości (Czechowski i in. 2016b). Zważywszy na inwazyjny charakter występowania krzyżodzioba oraz dostępność siedlisk w postaci borów sosnowych z domieszką świerków czy innych drzew iglastych, istnieje możliwość częstszego gniazdowania gatunku na obszarach nizinnych Śląska. Niewielka liczba wykrywanych lęgów wynika najprawdopodobniej z pomijania ubogich borów sosnowych przez wielu obserwatorów. Dopiero konkretne badania w takich siedliskach (jak miało miejsce w niniejszej pracy) mogą zwiększać prawdopodobieństwo wykrycia lęgów krzyżodzioba świerkowego. Literatura Biaduń W., Wójciak J Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra. W: Wójciak J., Biaduń W., Buczek T., Piotrowska M Atlas ptaków lęgowych Lubelszczyzny. Lubelskie Towarzystwo Ornitologiczne, Lublin, ss Chodkiewicz T., Kuczyński L., Sikora A., Chylarecki P., Neubauer G., Ławicki Ł, Stawarczyk T Ocena liczebności populacji ptaków lęgowych w Polsce w latach Ornis Pol. 56: Chylarecki P Loxia curvirostra (L., 1758) krzyżodziób świerkowy. W: Bednorz J., Kupczyk M., Kuźniak S., Winiecki A. Ptaki Wielkopolski. Monografia Faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, ss Chylarecki P., Sikora A Ocena liczebności gatunków lęgowych w Polsce. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.) Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, ss Chylarecki P., Chodkiewicz T., Neubauer G., Sikora A., Meissner W., Woźniak B., Wylegała P., Ławicki Ł., Marchowski D., Betleja J., Bzoma S., Cenian Z., Górski A., Korniluk M., Moczarska J., Ochocińska D., Rubacha S., Wieloch M., Zielińska M., Zieliński P., Kuczyński L Trendy liczebności ptaków w Polsce. GIOŚ, Warszawa. Clement P., Christie, D. A Red Crossbill (Loxia curvirostra). W: del Hoyo J., Elliott A., Sargatal J., Christie D.A., de Juana E. (eds.). Handbook of the Birds of the World Alive. Lynx Edicions, Barcelona. (retrieved from hbw.com/node/61408 on 10 October 2018). Cramp S., Perrins C Handbook of the birds of Europe, the Middle East and North Africa. Vol. VIII, Oxford University Press, Oxford, UK. Czechowski P., Bocheński M., Jędro G., Rubacha S., Wąsicki A Rzadkie gatunki ptaków obserwowane w województwie lubuskim w latach Przegl. Przyr. 21, 3: Czechowski P., Wąsicki A., Rubacha S., Bocheński M., Leszczyński M. 2016a. Rzadkie gatunki ptaków obserwowane w województwie lubuskim w latach Przegl. Przyr. 27, 1: Czechowski P., Jerzak L., Bocheński M., Jędro G., Rubacha S., Wąsicki A. 2016b. Ptaki powiatu zielonogórskiego. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra. Czechowski P., Bocheński M., Rubacha S., Ciebiera O., Jędro G., Jerzak L Lubuski Atlas Ornitologiczny. Ptaki lęgowe Ziemi Lubuskiej. Uniwersytet Zielonogórski, Zielona Góra. Dyrcz A., Grabiński W., Stawarczyk T., Witkowski J Ptaki Śląska. Monografia faunistyczna. Uniwersytet Wrocławski. Zakład Ekologii Ptaków, Wrocław. Fijewski Z., Chmielewski S Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra. W: Chmielewski S., Fijewski Z., Nawrocki P., Polak M., Sułek J., 122 Ptaki Śląska 25 P. Czechowski, A. Dubicka

9 Tabor J., Wilniewczyc P. Ptaki Krainy Gór Świętokrzyskich. Monografia faunistyczna. Bogucki Wyd. Nauk., Kielce-Poznań, ss Flousek J., Gramsz B., Telenský T Ptáci Krkonoš atlas hnizdniho rozšiřeni / Ptaki Karkonoszy atlas ptaków lęgowych Správa KRNAP Vrchlabi/ Dyrekcja KPN Jelenia Góra. Gedeon K., Grüneberg C., Mitschke A., Sudfeldt C., Eikhorst W., Fischer S., Flade M., Frick S., Geiersberger I., Koop B., Kramer M., Krüger T., Roth N., Ryslavy T., Stübing S., Sudmann S.R., Steffens R., Vökler F., Witt K Atlas Deutscher Brutvogelarten. Atlas of German Breeding Birds. Stifung Vogelmonitoring Deutschland und Dachverband Avifaunisten, Münster. Glutz v. Blotzheim U.N., Bauer K Handbuch der Vögel Mitteleuropas. 14/II. AULA Verlag, Wiesbaden. Gruhl K Tier- und Pflanzenwelt des Kreis Grünberg in Schlesien und seiner näheren Umgebung. W. Levisohn und Sohn, Gruenberg/Schl. Jermaczek A Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra. W: Jermaczek A., Czwałga T., Jermaczek D., Krzysków T., Rudawski W., Stańko R. Patki Ziemi Lubuskiej. Monografia faunistyczna. Wyd. Lubuskiego Klubu Przyrodników, Świebodzin, ss Kartoteka Awifauny Śląska Śląskie Towarzystwo Ornitologiczne. ptakislaska.org/ Knox A The sympatric breeding of Common and Scottish Crossbills Loxia curvirostra and L. scotica and the evolution of crossbills. Ibis 132: Knox A Loxia curvirostra Crossbill. W: Hagemeijer E.J.M., Blair M.J. (eds.). The EBCC Atlas of European Breeding Birds: Their Distribution and Abundance. T&AD Poyser, London, ss Kościelny H., Belik K Ptaki Lasów Lublinieckich. I. Przegląd gatunków rozmieszczenie i liczebność. Chrońmy Przyr. Ojcz. 62: Król W., Pępkowska-Król A Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra. W: Wilk T., Boberek R., Pępkowska-Król A., Neubauer G., Kosicki J.Z. (red.). Ptaki polskich Karpat stan, zagrożenia, ochrona. OTOP, Marki, ss Marquiss M., Rae R Seasonal trends in abundance, diet and breeding of Common Crossbills (Loxia curvirostra) in an area of mixed species conifer plantation follwing the 1990 Crossbill irruption. Forestry 67: Mikusek R Krzyżodziób świerkowy Loxia curvirostra. W: Sikora A., Rohde Z., Gromadzki M., Neubauer G., Chylarecki P. (red.). Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski Bogucki Wyd. Nauk., Poznań, ss Mikusek R., Dyrcz A Ptaki (Aves) Gór Stołowych. W: Kabała C. (red.). Góry Stołowe przyroda i ludzie. Park Narodowy Gór Stołowych, Kudowa Zdrój, ss Newton I Finches. Collins, London. Newton I Movement patterns of Common Crossbills Loxia curvirostra in Europe. Ibis 148: Tobias L Ornithologische Bemerkungen über die Gegend zwischen den Städten Grünberg, Rothenburg, Sagan, Sprottau, Primkenau, Glogau, Freustadt, Schlawa, Karge, Züllichau. Orn. Centralbl. 17: , 18: , 19: Tomiałojć L., Stawarczyk T Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. 123