Barbara Hadryjańska. Ekologizacja procesu produkcji a kształtowanie konkurencyjności w przedsiębiorstwach przetwórstwa mleczarskiego

Transkrypt

1

2 Barbara Hadryjańska Ekologizacja procesu produkcji a kształtowanie konkurencyjności w przedsiębiorstwach przetwórstwa mleczarskiego 2015

3 Książka finansowana przez Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Praca Naukowa finansowana przy wykorzystaniu środków MNiSW w ramach projektu badawczego habilitacyjnego nr NN na lata Copyright 2015 by Barbara Hadryjańska ISBN Wydanie I, Poznań 2015 Wydawca: Polskie Towarzystwo Ekonomiczne Oddział w Poznaniu Recenzenci: prof. WSB dr hab. Johannes Platje prof. WSB dr hab. Arnold Bernaciak Skład i opracowanie graficzne: Studio Projektu Graficznego ART-WENA Alicja Noska - Figiel

4 Spis treści WSTĘP EKOLOGIZACJA ŻYCIA GOSPODARCZEGO Pojęcie środowiska, jego rola i zagrożenia Ekologiczne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw Rozwój idei ochrony środowiska na arenie krajowej i międzynarodowej Kształtowanie polityki ekologicznej Paradygmat trwałego i zrównoważonego rozwoju Polska Polityka Ekologiczna Polityka Ekologiczna Unii Europejskiej Realizacja polityki ekologicznej na poziomie przedsiębiorstwa Oddziaływanie przedsiębiorstwa na środowisko przyrodnicze Przedsiębiorstwa przemysłu mleczarskiego a środowisko przyrodnicze Polityka środowiskowa przedsiębiorstw Ekologizacja procesu produkcji w przedsiębiorstwie i jej elementy PODEJŚCIE STRATEGICZNE DO ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘBIORSTWEM Strategie konkurencyjności Istota podejścia strategicznego w przedsiębiorstwie Budowanie systemu konkurencyjności w przedsiębiorstwie Przybliżenie pojęcia konkurencji i konkurencyjności Czynniki konkurencyjności Strukturalne elementy konkurencyjności Strategie ochrony środowiska przyrodniczego w przedsiębiorstwie jako element strategii konkurencyjności Podstawowe typy działań strategicznych w zakresie ochrony środowiska przyrodniczego Sformalizowane i niesformalizowane zarządzanie środowiskowe Podstawy systemowego zarządzania środowiskowego Sformalizowane systemy zarządzania środowiskowego Niesformalizowane systemy zarządzania środowiskowego Pozasystemowe narzędzia wspierające zarządzanie środowiskowe Ekologizacja przedsiębiorstw w kontekście kształtowania ich konkurencyjności

5 3 DZIAŁANIA EKOLOGIZACYJNE I ICH WPŁYW NA KONKURENCYJNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁU MLECZARSKIEGO Sytuacja przemysłu mleczarskiego w Polsce Cel, zakres, oraz metodyka badań Charakterystyka badania przygotowawczego Charakterystyka badania właściwego Charakterystyka badanej zbiorowości Działania prośrodowiskowe wdrażane w przedsiębiorstwach mleczarskich Działania prośrodowiskowe w zakresie gospodarki wodno-ściekowej Działania prośrodowiskowe w zakresie gospodarki odpadami Działania prośrodowiskowe w zakresie ochrony atmosfery Inwestycje prośrodowiskowe w przedsiębiorstwach mleczarskich Wdrażanie systemów zarządzania środowiskowego w badanych przedsiębiorstwach Polityka środowiskowa przedsiębiorstw mleczarskich Działania marketingowe w zakresie inicjatyw prośrodowiskowych w badanych przedsiębiorstwach Konkurencyjność przedsiębiorstw mleczarskich Potencjał konkurencyjności przedsiębiorstw mleczarskich Instrumenty konkurowania przedsiębiorstw mleczarskich Relacje wewnątrzbranżowe Pozycja konkurencyjna badanych przedsiębiorstw Analiza korelacji pomiędzy potencjałem konkurencyjnym a pozycją konkurencyjną przedsiębiorstw mleczarskich Małe przedsiębiorstwa mleczarskie Średnie i duże przedsiębiorstwa mleczarskie Korelacja pomiędzy ekologizacją przedsiębiorstw mleczarskich a ich pozycją konkurencyjną Małe przedsiębiorstwa mleczarskie Średnie i duże przedsiębiorstwa mleczarskie Podsumowanie wyników badań, wnioski... i rekomendacje dla przedsiębiorstw ZAKOŃCZENIE Załącznik 1. KWESTIONARIUSZ ANKIETOWY BIBLIOGRAFIA

6 WSTĘP Współczesne modele konsumpcji zasobów Ziemi przez człowieka mają charakter niezrównoważony, to znaczy powodują nadmierne zużycie zasobów naturalnych, energii oraz zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego, a tym samym stanowią zagrożenie dla uzyskania lepszej jakości życia przez obecne i przyszłe pokolenia (Zaremba-Warnke 2007). Znaczenie środowiska przyrodniczego dla człowieka jest bardzo duże, ponieważ każdy z niego korzysta i trudno wyobrazić sobie życie w znanej współcześnie formie bez jego elementów. Żyjąc w nim jesteśmy od niego uzależnieni i stanowimy jego część. Środowisko dostarcza niezbędnych do życia elementów takich jak powietrza, roślinności, wody, zwierząt, glebę. Jest ono także jednym z czynników potrzebnych do produkcji dóbr mających zaspokajać potrzeby ludzi. W interesie więc człowieka pozostaje, aby móc jak najdłużej i jak najefektywniej korzystać z walorów środowiskowych. Wiele lat wykorzystywano jednak zasoby przyrodnicze, nie zastanawiając się nad możliwością ich wyczerpania. Dopiero druga połowa XX wieku przyniosła pierwsze działania wskazujące na to, że ludzie zaczęli dostrzegać problem i konieczność właściwego kształtowania środowiska oraz ochrony jego komponentów (Kośmicki 2009, Kowal, Kucińska-Landwójtowicz, Misiołek 2013, Meadows, et.al. 1972, Boulding 1966). Zaczęto podejmować pierwsze inicjatywy międzynarodowe o charakterze obligatoryjnym mające uzmysłowić całym społeczeństwom, że istnieje konieczność wdrażania szeregu działań chroniących środowisko przyrodnicze (Grochalski 2003, Bogda i in. 2010, Matuszak-Flejszman 2001, Rogal 2010). Główny nurt współczesnej ekonomii wyznacza ekonomia neoklasyczna, która związki gospodarki ze środowiskiem przyrodniczym i społecznym uznawała za nieistotne. Ekonomia neoklasyczna traktowała środowisko jako zbiornik materii i energii oraz nieograniczoną przestrzeń na odpady i zanieczyszczenia. Nadawała przy tym znacznej części dóbr przyrodniczych charakter dóbr wolnych, czyli niewyczerpywalnych i niezniszczalnych, z których można korzystać bez ograniczeń (Czaja, Fiedor 2003). Zanieczyszczenie środowiska naturalnego przyjęło się traktować jako koszty zewnętrzne działalności gospodarczej, a więc nieuwzględniane w rachunkach ekonomicznych przedsiębiorstw (Nakonieczna 2008). Ocena rozwoju ekonomii neoklasycznej byłaby niezupełna, gdyby nie dostrzegało się przemian zachodzących w jej ramach. Przykładem odchodzenia od skrajnego indywidualizmu poznawczego i światopoglądowego są neoklasyczne modele wzrostu optymalnego uwarunkowanego ekologicznie. Opisują one warunki dynamicznej optymalizacji dobrobytu społecznego w danym przedziale czasowym, przy założeniu, iż konieczne jest utrzymanie równowagi ekologicznej w procesie wzrostu. Problematyka ta podejmowana jest w ramach rozwijanej w ekonomii neoklasycznej teorii optymalnego wzrostu gospodarczego zrównoważonego ekologicznie. W jej ramach rozważa się zagadnienie określenia międzypokoleniowych warunków maksymalizacji dobrobytu społecznego, ograniczanych przyjętym zakresem emisji zanieczyszczeń i ochrony środowiska. Wykorzystując pojęcie optimum Pareto, można powiedzieć, że gospo- 5

7 darka znajduje się na ścieżce optymalnego wzrostu gospodarczego wtedy, gdy poziom dobrobytu obecnej generacji nie dokonuje się kosztem przyszłych generacji i odwrotnie. Przebieg tego wzrostu współokreślany jest wysokością dobrobytu materialnego i jakością środowiska, ujmowaną jako pewien społecznie akceptowany poziom koncentracji zanieczyszczenia. Próby ekologizacji ekonomii neoklasycznej mogą być traktowane jako pewien dowód świadczący o coraz silniej odczuwanej potrzebie zmiany dotychczasowego paradygmatu tej szkoły teoretycznej Początek XXI wieku to czas, kiedy do najważniejszych zagadnień w teorii ekonomii należą kwestie racjonalności gospodarczej w świetle ochrony zasobów środowiska przyrodniczego oraz optymalizacji działań gospodarczych według kryteriów społecznych (Pawlak 2002). Człowiek w dużej mierze utracił już kontrolę nad pewnymi procesami wymiany materii w przyrodzie, co spowodowało duże zniszczenia w środowisku, a czego można było uniknąć, gdyby procesy produkcji nie rozwijały się w sposób żywiołowy. Włączenie więc w pole zainteresowań nauk ekonomicznych problemów środowiska stało się koniecznością, albowiem właściwa praktyka gospodarcza uwzględniająca wymogi racjonalnego wykorzystywania środowiska przyrodniczego nie jest możliwa, gdy brak jest właściwej teorii. Tymczasem do teorii nauk ekonomicznych weszły w latach dziewięćdziesiątych XX wieku dwa nowe prawa ekonomiczno-społeczne, związane z zasobami środowiska: 1. Prawo zwiększającego się zapotrzebowania na życiodajne dobra środowiska przyrodniczego, 2. Prawo ekologicznej konieczności odpowiedniego ograniczania produkcji. Podstawę kojarzenia celów ekonomicznych z celami ochrony środowiska powinny stanowić następujące kryteria: ograniczoności naturalnych zasobów surowcowych, konieczności pozostawienia części odkrytych złóż mineralnych dla przyszłych pokoleń, wzrostu potrzeb ekologicznych ludności, które musi zabezpieczyć działalność gospodarczą, a także kryterium dużej kosztowności inwestycji o czystych technologiach i zamkniętych obiegach oraz kryterium nieopłacalności ekonomicznej naruszania i zanieczyszczania środowiska ze względu na straty i wysokie koszty społeczne (Pawlak 2002). Hart i Milstein w 1999 roku stwierdzili, że zbliża się kolejna zmiana paradygmatu rozwoju społeczno-gospodarczego, a jej źródłem będzie właśnie stosunek do środowiska przyrodniczego. Przedsiębiorstwa, które dostrzegą zmianę i dostosują się do niej przetrwają, pozostałe przestaną istnieć. Zmiana nastawienia przedsiębiorstw wobec środowiska przyrodniczego przyniesie poprawę jego stanu, co z kolei przełoży się na jakość życia ludzi. Co więcej, dobrowolne zaangażowanie przedsiębiorstw w ochronę środowiska spowoduje, że niepotrzebne okaże się użycie regulacji celu utrzymania odpowiedniej ilości i jakości zasobów środowiska przyrodniczego, w związku z czym drastycznie ograniczone zostaną koszty związane z ustanowieniem oraz monitorowaniem i egzekwowaniem regulacji środowiskowych (Kudłak 2010). Ponieważ zmiany w środowisku przyrodniczym w II połowie XX wieku były już bardzo wyraźne, a nie można było dostrzec wyraźnej woli zmiany podejścia do kwestii 6

8 gospodarowania nimi wśród tradycyjnych ekonomistów, dlatego potrzebna okazała się nowa ekonomia zrównoważonego rozwoju. H. Biswanger, przedstawiciel ekonomii zrównoważonego rozwoju, postulował w 2006 roku w swojej książce Spirala wzrostu wypracowanie nowej teorii nowoczesnej gospodarki, nawiązującej do wiedzy klasycznej i rozwijającej ją dalej. Tworząc teorię ekonomii zrównoważonego rozwoju należy uwzględnić m.in. paradygmat zrównoważenia zamiast wzrostu. Zrównoważona ekonomia stoi na stanowisku silnego zrównoważenia, które charakteryzuje się tym, że: zasoby przyrody uznaje się za zastępowalne w stopniu ograniczonym, uznaje się istnienie bezwzględnych granic wytrzymałości przyrody, zasoby naturalne należy trwale zachować, a nie efektywnie zużywać (Rogall 2010, 1). Ekologiczny paradygmat ekonomii wyrasta z krytyki przydatności tradycyjnej neoklasycznej analizy optymalizacyjnej do rozwiązywania problemu degradacji i ochrony środowiska, a także zapewnienia odpowiedniej jej jakości oraz dostępności zasobów środowiskowych dla przyszłych pokoleń. Ekologiczny paradygmat ekonomii oznacza traktowanie ekologicznych uwarunkowań i celów rozwoju gospodarczego jako absolutnie nadrzędnych w stosunku do uwarunkowań i celów formułowanych i analizowanych w tradycyjnej, głównie neoklasycznej, teorii ekonomii. Zgodnie z tym paradygmatem, nie zasoby kapitału rzeczowego, czy jego akumulacja, ale zasoby kapitału naturalnego są najważniejszym ograniczeniem współczesnego rozwoju gospodarczego. Jego stałość, w tym przynajmniej nie pogarszająca się jakość środowiska to z kolei najważniejszy cel tego rozwoju (Fiedor i in. 2002). Dotychczas ekonomiści z obu wiodących szkół ekonomicznych zorientowani raczej na podaż neoklasycy oraz nastawieni bardziej na popyt Keynesiści zgadzają się, że najistotniejszym środkiem do wzrostu dobrobytu społeczeństwa jest możliwie maksymalny wzrost gospodarczy. Jednak taki kwantytatywny wzrost długookresowo nie jest możliwy. Zrównoważona ekonomia musi znaleźć odpowiedź na pytanie o możliwości likwidacji globalnej biedy i podniesienia jakości życia wszystkich ludzi, bez przekraczania granic pojemności przyrody. Między innymi będzie to możliwe dzięki wprowadzeniu paradygmatu zrównoważonego rozwoju, który zagwarantuje spełnienie formuły zrównoważonego rozwoju (wzrost produktywności zasobów większy niż wzrost PKB) (Rogall 2010, 1). Pomimo ekologizacji ekonomii neoklasycznej i keynesowskiej, gospodarowanie zasobami przyrodniczymi i proekologiczne podejście przedsiębiorstw lepiej jest wyjaśnić na przykładzie koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju. Zastąpienie dzisiejszego paradygmatu wzrostu przez paradygmat zrównoważenia staje się warunkiem niezbędnym trwałego rozwoju. Zrównoważony rozwój jest najbardziej zaawansowaną koncepcją urządzania gospodarki światowej i jak do tej pory jedyną, która podejmuje kwestie powstrzymania katastrofy ekologicznej w skali Ziemi. Zrównoważony rozwój integruje wszelkie działania człowieka i jest nakierowany na likwidację nierówności w zaspokajaniu potrzeb przyszłych pokoleń z potrzebami ludzi żyjących obecnie (Burchard-Dziubińska 2007). Teoria trwałego rozwoju jako jedyna we współczesnej ekonomii, w sposób kom- 7

9 pleksowy, podejmuje problem długotrwałej zdolności współczesnej gospodarki do rozwoju przy spełnieniu kryterium międzygeneracyjnej sprawiedliwości. Kryterium trwałości wzrostu i sprawiedliwości międzygeneracyjnej wychodzi daleko poza neoklasyczny kanon ekonomii środowiska i zasobów naturalnych, opartej głównie na kryterium efektywności, przy uzupełniającej roli odgrywanej przez kryterium bezpieczeństwa. Zgodnie z podstawowymi twierdzeniami teorii trwałego rozwoju kryterium to oznacza, że zanieczyszczenie środowiska i eksploatacja jego zasobów nie mogą prowadzić do nieodwracalnych zmian ekologicznych, a więc do utraty przez przyszłe pokolenia możliwości korzystania zarówno z ekonomicznych, jak i pozaekonomicznych użytków środowiska. Innymi słowy, musi być spełniony warunek trwałości kapitału naturalnego jako podstawowego ekologicznego kryterium sprawiedliwości między pokoleniowej. Rozwój ten nie może być oparty wyłącznie na mechanizmie rynku i konkurencji, ponieważ sam mechanizm rynkowy nie jest w stanie zapewnić międzypokoleniowej maksymalizacji dobrobytu, czyli nie prowadzi do sytuacji optymalnej w sensie dynamicznie ujętego optimum Pareto (Fiedor i in.2002). Paradygmat trwałego i zrównoważonego rozwoju oznacza, że z punktu widzenia sprawiedliwości międzypokoleniowej istotne jest, aby nie zmniejszał się żaden element składowy wektora celów społecznych i ekonomicznych związany z procesem rozwoju ekonomicznego, aby maksymalizowane były korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, przy jednoczesnym zachowaniu użyteczności i jakości zasobów naturalnych w długim okresie oraz żeby konsumpcja materialnych dóbr i usług była jednocześnie ograniczona do poziomu, który jest akceptowalny z ekologicznego punktu widzenia. W związku z tym głównymi celami takiego rozwoju jest efektywna eksploatacja nieodnawialnych źródeł energii, utrzymanie stabilności procesów ekologicznych i ekosystemów, zachowanie i polepszenie stanu zdrowia ludzi, bezpieczeństwo pracy i dobrobyt, bezpieczne dla zdrowia ludzkiego środowisko, a także możliwości dalszego rozwoju gospodarczego (Fiedor i in. 2002). Wśród uwarunkowań ekonomicznych, pozytywnie wpływających na realizację trwałego i zrównoważonego rozwoju, szczególnie ważne jest rozwiązanie takich kwestii, jak (Madej 2002): działania prewencyjne w dziedzinie ochrony środowiska, których koszt jest niższy niż działań redukcyjnych i rekultywacyjnych; zwiększenie konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez oszczędne korzystanie z surowców naturalnych; korygowanie mechanizmów rynkowych za pomocą systemu finansów publicznych. Rozwój zrównoważony należy rozumieć jako wyzwanie w rozwiązywaniu już widocznych problemów ekologicznych, ekonomicznych i społecznych, którym towarzyszy zmiana orientacji politycznych, ekonomicznych i technicznych. Jest to świadomie kształtowany proces wymagający zmian w strukturach instytucjonalnych, w postępie technicznym i wzorcach konsumpcji, a także zachowaniu społecznym. Istotnym warunkiem zrównoważonego rozwoju jest, aby funkcje, jakie pełni środowisko, a więc 8

10 źródło odnawialnych i nieodnawialnych surowców, element pochłaniający emisje i podstawa życiowa, nie były zagrożone przez produkcję i konsumpcję (Burzyńska, Fila 2007). Każde przedsiębiorstwo może odegrać dużą rolę w kwestii utrzymania funkcji ekologicznych środowiska przyrodniczego oraz stałości zasobu tzw. kapitału naturalnego, które są warunkiem sprawiedliwości międzygeneracyjnej. W ujęciu bardziej zoperacjonalizowanym, a więc lepiej nadającym się do adaptacji na gruncie praktyki gospodarczej, rola przedsiębiorstwa w procesie trwałego rozwoju oznaczałaby konieczność podjęcia działań mających na celu zachowanie odpowiedniej jakości środowiska, w tym jego zasobów użytków pozaekonomicznych dla przyszłych generacji, a także zabezpieczenie zasobów podstawowych surowców, w tym zwłaszcza nośników energii, na potrzeby wzrostu gospodarczego w przyszłości. Osiągnięcie powyższych celów leży w interesie społecznym. W skali przedsiębiorstwa dominują jednak inne priorytety, co powoduje, że występuje znaczna rozbieżność pomiędzy interesem ogólnospołecznym, wytyczonym koncepcją trwałego rozwoju, a celami ekonomicznymi poszczególnych podmiotów gospodarczych i konsumentów. Nasuwa się więc pytanie: czy przedsiębiorstwo, kierując się społecznym powołaniem, może (i powinno) dobrowolnie działać w kierunku zmian proekologicznych? Przyjęcie mikroekonomicznego punktu widzenia nie sprzyja zatem powstawaniu przedsiębiorstw społecznych. Czas pokazał, że względy ekologiczne nie poparte ekonomicznymi, nie są w stanie same w sobie, spowodować koniecznych zmian w procesie rozwoju, a w momencie kiedy mogą je spowodować może już być za późno na skuteczną reakcję. Realia ekonomiczne, w których żyjemy przekonują, że aby nastąpiło dobrowolne podjęcie, bądź zaniechanie jakichkolwiek działań ekonomiczno -społecznych przedsiębiorstwa, musi się to wiązać z wymierną poprawą jego stanu z materialną lub niematerialną opłacalnością działania. Wydaje się, że najlepszym argumentem za ekologizacją produkcji będzie, pojawiająca się wraz ze wzrostem cen zasobów środowiska, możliwość poprawy ogólnej efektywności gospodarowania. Dotyczyć to będzie zwłaszcza poprawy produktywności zasobów naturalnych oraz efektywności w gospodarowaniu energią (Czaja, Jakubczyk, Jończy 1999). Koncepcja trwałego i zrównoważonego rozwoju zakłada, że skoro przedsiębiorstwo stanowi system ekonomiczno-społeczny, to jego cele rozwojowe powinny zawsze stanowić potrójną wiązkę, odnoszącą się zarówno do zysku ekonomicznego, jak i ludzi związanych z firmą oraz troski o ekologiczny wymiar działalności. Działanie firmy na rzecz środowiska wiąże się z szeroko rozumianym zrównoważonym rozwojem oraz poszanowaniem przyrody i zasobów naturalnych. Zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa ma więc polegać na umiejętnym koordynowaniu działań firmy w tych trzech obszarach i na tworzeniu wizji przedsiębiorstwa, w którym każde podejmowane działanie jest wewnętrznie spójne i zbudowane na potrójnym fundamencie (Witek-Crabb 2001). Przedsiębiorstwa produkcyjne postrzegały działania związane z ochroną środowiska za balast, który przysparzał dodatkowych kosztów, ale był niezbędny z powodów le- 9

11 gislacyjnych. Stosunkowo rzadko przemawiały do nich inne argumenty, choćby takie, że ekologizacja zakładu może poprawić ich konkurencyjność. Z pewnością przyczyną tego była ciągle za mała świadomość ekologiczna kadry kierowniczej oraz innych pracowników, ale także ograniczone zasoby finansowe organizacji. Za niska była też wiedza na temat tego, co można zrobić, żeby poprawić parametry środowiskowe i efektywniej wykorzystywać zasoby przyrodnicze w zakładach produkcyjnych. Nie dostrzegało się też szansy, którą dawało proekologiczne podejście do zarządzania firmą, ani korzyści, które można było osiągnąć w związku z wprowadzaniem działań prośrodowiskowych (Łuczka-Bakuła 2010, Kudłak 2010). Kształtowanie pozytywnych relacji pomiędzy przedsiębiorstwem a środowiskiem naturalnym następuje za pośrednictwem ekologizacji jego działania. Ekologizacja przedsiębiorstwa to proces, który prowadzi do poprawy środowiskowych parametrów funkcjonowania przedsiębiorstwa, do jego trwałego i ekologicznie zrównoważonego rozwoju (Burzyńska, Fila 2007). Ekonomia zrównoważona chce wyjść poza czysto ekonomiczny sposób podejścia i przeanalizować procesy ekonomiczne w kontekście społeczno-ekologicznym z uwzględnieniem wzajemnych uwarunkowań między ludźmi a resztą przyrody (Rogall 2010, 1). Do mocnego zaistnienia nowy pradygmat potrzebuje czasu na rozwój, częstokroć też na poszukiwania potwierdzeń empirycznych czy konkretyzacyjnych, aby zmienić paradygmat nauki, koncepcji rozwoju. Takie też są losy paradygmatu zrównoważonego rozwoju, dyskutowanego w różnych środowiskach naukowych od co najmniej trzydziestu lat, a od roku 2005 uznanego za nowy paradygmat edukacji (Borys 2010). Paradygmat zrównoważonego rozwoju nie ma nadal ugruntowanej pozycji w naukach ekonomicznych i tylko poprzez badania empiryczne można zmienić to i umocnić jego pozycję (Borys 2010). Wychodząc naprzeciw perspektywie wdrażania paradygmatu trwałego i zrównoważonego rozwoju, a zwłaszcza jego aspektu środowiskowego i ekonomicznego, na każdym szczeblu działalności człowieka, w tym również w zakresie działalności produkcyjnej, podjęto badania dotyczące działań związanych z szeroką pojętą ochroną środowiska przyrodniczego, prowadzonych w przedsiębiorstwach przetwórstwa mleczarskiego. Zakres tych działań dotyczy zarówno racjonalnie prowadzonej gospodarki surowcami naturalnymi, jak i minimalizowania ujemnych skutków, jakie proces produkcji przetworów mleczarskich wywiera na środowisko. Całość działań prośrodowiskowych zorganizowanych procesowo zdefiniowano jako ekologizację produkcji, która wydaje się być jednym z warunków efektywnego wdrażania środowiskowego i ekonomicznego przejawu paradygmatu trwałego i zrównoważonego rozwoju. Jednak, aby przedsiębiorstwa realizowały działalność prośrodowiskową, obok wprowadzania regulacji legislacyjnych, niezbędne jest dostrzeżenie korzyści ekonomicznych, które wiążą się z takim działaniem. Jedną z takich korzyści jest zmniejszenie kosztów produkcji spowodowane oszczędnością surowców oraz mniejszymi opłatami środowiskowymi, co z kolei przekuwa się na możliwości poprawy konkurencyjności przedsiębiorstw. 10

12 Przedsiębiorstwa produkcyjne należą do tej grupy podmiotów gospodarczych, które w dużym stopniu wykorzystują zasoby przyrodnicze, jednocześnie generując w toku produkcji wiele zanieczyszczeń (Hałasa, Rumianowska 2010, Zielecki 2006). W procesach produkcyjnych dochodzić może do niekorzystnych zjawisk oddziaływania na środowisko poprzez emisję do atmosfery szkodliwych gazów, zanieczyszczeń gleb i wód (Kośmicki 2009). Przedsiębiorstwa branży mleczarskiej będąc wytwórcami produktów stanowiących podstawę wyżywienia ludzi, przyczyniają się do powstawania zanieczyszczeń oraz eksploatacji zasobów przyrodniczych. Dla przykładu można podać, że średnio przemysł mleczarski zużywa ok. 1% energii elektrycznej produkowanej w Polsce (Budny, Turowski 2005, 1) oraz produkuje znaczne ilości odpadów opakowaniowych (Kasztelan 2012). Ponadto branża mleczarska jest w sektorze rolno -spożywczym branżą, która wykorzystuje na potrzeby produkcji i obsługę całej infrastruktury największe ilości wody (wg danych z 2010 r zużywa ok. 27,6% wody na tle całego sektora spożywczego). Wysokie zużycie wody przekłada się na duże ilości ścieków niosące ze sobą duży ładunek zanieczyszczeń, które muszą być odprowadzane w celu ich oczyszczenia (Kasztelan 2012). Działalność przedsiębiorstw mleczarskich jest niezbędna dla zaspokojenia nadrzędnych ludzkich potrzeb, ale nie można zapominać o niekorzystnych efektach takiej działalności efektach odbijających się na środowisku przyrodniczym. Te niekorzystne efekty to przede wszystkim zanieczyszczenia komponentów przyrodniczych oraz ich nieefektywne wykorzystanie. Wiąże się to zwłaszcza z wykorzystaniem surowców kopalnianych do otrzymywania energii. Jest to bardzo niekorzystne ze względu na wyczerpywalność tych zasobów oraz emisje szkodliwych gazów, które powstają podczas spalania tych surowców (Podstawowe problemy 2000, Cavey 1998). Niezbędne jest więc opracowywanie przez zakłady polityki ekologicznej, która pozwala na uporządkowanie zasad korzystania ze środowiska, podnosi efektywność wykorzystywania zasobów przyrodniczych oraz przyczynia się do zmniejszania ilości zanieczyszczeń powstających w czasie produkcji. Z analizy studiów literaturowych (Poskrobko, Poskrobko 2012, Radecki 1992), a przede wszystkim z wywiadu bezpośredniego przeprowadzonego w przedsiębiorstwach branży mleczarskiej wynika, że zakłady te posiadają politykę środowiskową, a jednym z jej przejawów jest wdrażanie działań prośrodowiskowych, które składają się na proces ekologizacji zakładu. Opracowania te są jednak wynikiem tylko cząstkowych badań prowadzonych wyłącznie na pojedynczych przedsiębiorstwach branży, bądź na przedsiębiorstwach skupionych na jednym obszarze kraju. Prowadzone do tej pory badania nie obejmowały kompleksowego podejścia do zagadnień związanych z działaniami prośrodowiskowymi oraz z konkurencyjnością przedsiębiorstw mleczarskich. Co prawda wielu autorów opisuje konkurencyjność w przemyśle spożywczym (Kowalski 2009, Starzyńska, Grzelak 2009, Zalesko 2009, Woś 2003, Szczepaniak, Szczególska 2007, Szczepaniak 2009, Szczepaniak 2011, Kowalski 2009), ale dotyczą one zbiorczo całego sektora, a brak jest w nich odniesienia do poszczególnych branż np. do branży mleczarskiej. Pojedyncze pozycje literaturowe opisujące konkurencyjność branży mleczarskiej (Stulich 2006, Pieniądz 2006), traktują fragmentarycznie to 11

13 zagadnienie. Niewielu jest także autorów, którzy w swoich opracowaniach łączą kwestie środowiskowe z konkurencyjnością przedsiębiorstw (Hałasa, Rumianowska 1999, Kudłak ). Celem głównym pracy było opisanie relacji pomiędzy ekologizacją a konkurencyjnością przedsiębiorstw mleczarskich. Bowiem już w 1991 roku M. Porter (Porter 1991) zakwestionował tradycyjne podejście do związku ochrona środowiska konkurencyjność i zasugerował, że wprowadzenie nowych, surowych, ale właściwie skonstruowanych regulacji środowiskowych, może stać się źródłem wzrostu konkurencyjności przedsiębiorstw i całej gospodarki. Porter uważał, że fakt powstawania zanieczyszczeń i odpadów poprodukcyjnych świadczy o nieefektywnym wykorzystaniu zasobów środowiska. Wychodząc z założenia prezentowanego przez Portera podjęto próbę wykazania, jakie działania prośrodowiskowe w przedsiębiorstwach wpływają pozytywnie na ich konkurencyjność. Ważnym powodem, dla którego autorka podjęła się badań na temat ekologizacji i jej powiązania z konkurencyjnością przedsiębiorstw mleczarskich, było przekonanie o braku w literaturze przedmiotu tak ujętej problematyki oraz potrzeba uporządkowania wiedzy na temat działań prośrodowiskowych podejmowanych w zakładach tej branży. Innym argumentem przemawiającym za zainicjowaniem badań związanych z tymi zagadnieniami jest przeświadczenie autorki o dużej roli, jaką odgrywają przedsiębiorstwa mleczarskie w eksploatowaniu środowiska przyrodniczego (Bednarski 1997, Kasztelan 2012, Rymanowski 2011, 2). Branża mleczarska ma duże znaczenie w gospodarce narodowej, a mleko jest jednym z ważniejszych produktów rolniczych, który stanowi cenne źródło wielu składników odżywczych dla ludzi (Łobacz, Kowalik, Żulewska 2014, Piekut 2013). Przemysł mleczarski jest działem przetwórstwa żywności, którego udział w produkcji sprzedanej wynosi 16%, a w zatrudnieniu 14%. Ponadto mleczarstwo jest eksporterem netto, a dodatnie saldo w 2005 roku wynosiło ponad 600 mln Euro, co w przeliczeniu na litry oznacza ok mln litrów. Udział w eksporcie produktów rolno-spożywczych zwiększył się po integracji z UE do 13,6%, a w imporcie do 3% (Pietrzak, Szajner 2006, Urban 2011). Badania podjęte przez autorkę wyszły naprzeciw środowisku mleczarskiemu, które nie posiadając wystarczającej wiedzy i nie umiejąc do niej dotrzeć, często nie wdrażało prostych sposobów na zminimalizowanie ujemnych skutków swoich działań względem środowiska 2. Zbadanie stanu faktycznego w trzech grupach przedsiębiorstw: małych, średnich i dużych, pozwoliło zaobserwować różnice oraz prawidłowości w zachowaniach przedsiębiorstw w zależności od ich wielkości biorąc pod uwagę ilość osób zatrudnionych. Na podstawie tych obserwacji sformułowano specyficzne zalecenia dla przedsiębiorstw małych, średnich i dużych. 1 Artykuł autorstwa Kudłaka (2010) prezentuje wyniki badań empirycznych próbujących wyjaśnić, czy zwiększona aktywność w zakresie ochrony środowiska ma wpływ na konkurencyjność przedsiębiorstw. Opisane badania dotyczą jednak przede wszystkim zagranicznych dużych przedsiębiorstw silnie zanieczyszczających środowisko przyrodnicze nie związanych z sektorem rolno-spożywczym. 2 Informacje zaczerpnięte z rozmów i wywiadu bezpośredniego przeprowadzonego w przedsiębiorstwach mleczarskich. 12

14 Inną z przesłanek przemawiających za przeprowadzeniem badań o tematyce związanej z ochroną środowiska w przedsiębiorstwach mleczarskich było przekonanie o konieczności wdrażania takich działań, od których nie ma odwrotu, a które wręcz zgodnie z trendami światowymi będą nasilać się. Dlatego, jeśli przedsiębiorstwa nie wprowadzają procesów ekologizacji to nie oznacza, że stan taki może potrwać wiecznie, ponieważ będą musiały podjąć się takich działań w przyszłości chociażby ze względu na rosnącą ekologiczną świadomość konsumentów oraz konkurencyjnych przedsiębiorstw w branży. Powiązanie działań prośrodowiskowych z konkurencyjnością podczas prowadzonych badań, wyniknęło z powszechnej opinii przedsiębiorców na temat ekologizacji. Postrzegali oni takie zaangażowanie, jako dodatkowy koszt, na który nie mieli ani ochoty, ani pieniędzy. Nie umieli dostrzec pozytywnych aspektów ekologizacji przedsiębiorstwa, a wśród nich ewentualnych korzyści dla wzmocnienia ich pozycji konkurencyjnej (Kryk 2001, Bernaciak, Gaczek 2002, Żylicz 2004, Kudłak 2010, Wierzbicka 2006). Podczas analizy literaturowej odkryto lukę badawczą, która była impulsem do powstania problemu badawczego. Istniały teoretyczne przesłanki wskazujące, że ekologizacja przedsiębiorstw może być czynnikiem uzyskiwania przewagi konkurencyjnej (Nowosielski, Spilka, Kania 2010, Mazur-Wierzbicka 2007, 2, Kobyłko, Zaremba 2007, Porter 2001, Ćhodyński 2000, Ejdys 2005, Adamkiewicz 1999, Szczypa 2012, Teneta- Skwiercz 2009, 1, Burzyńska, Fila 2007). Jednak autorka niniejszego opracowania nie znalazła w literaturze dowodów na to, że tak faktycznie się dzieje wśród polskich przedsiębiorstw sektora rolno-spożywczego. W związku z tym powstało pytanie, czy wszystkie działania prośrodowiskowe mają korzystny wpływ na pozycję konkurencyjną zajmowaną przez przedsiębiorstwo? A może istnieją wśród nich takie, które mogą przyczynić się do zmniejszenia przewagi konkurencyjnej? Aby rozwiązać ten problem podjęto działania, których rezultatem końcowym jest niniejsze opracowanie. Celem głównym pracy jest określenie, które działania prośrodowiskowe w przedsiębiorstwach branży mleczarskiej wpływają na ich konkurencyjność oraz wyznaczenie kierunku tego wpływu. Aby osiągnąć cel główny wyznaczono następujące cele cząstkowe: identyfikację składowych procesu ekologizacji istotnych z punktu widzenia polityki środowiskowej przedsiębiorstw, charakterystykę działań prośrodowiskowych przeprowadzoną w obrębie trzech grup przedsiębiorstw: małych, średnich i dużych pod kątem zmian zachodzących po wstąpieniu Polski do UE, wykazanie różnic i prawidłowości w podejmowanych działaniach prośrodowiskowych w małych, średnich i dużych zakładach, charakterystykę potencjału konkurencyjności oraz instrumentów konkurowania, wyznaczenie czynników potencjału konkurencyjności, który odgrywał istotną rolę przy kształtowaniu pozycji konkurencyjnej, analizę związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy ekologizacją a zajmowaną 13

15 przez przedsiębiorstwa pozycją konkurencyjną, a także pomiędzy czynnikami potencjału konkurencyjności, a pozycją konkurencyjną. Do realizacji celów szczegółowych niezbędna była analiza literaturowa oraz wykorzystanie wiedzy ekspertów związanych z praktyką i nauką. Określenie czynników istotnych dla procesu ekologizacji oraz potencjału konkurencyjności, który ma wpływ na pozycję konkurencyjną pozwoliło na skonstruowanie pilotażowego kwestionariusza ankietowego oraz przeprowadzenie dalszych badań. W ich wyniku otrzymano zestaw danych zebranych od przedsiębiorstw mleczarskich funkcjonujących na terenie całego kraju. Poddano je analizie w kierunku szczegółowego opisania działań prośrodowiskowych realizowanych w trzech grupach przedsiębiorstw. Pozwoliło to na wykazanie różnic i prawidłowości w procesie ekologizacyjnym podejmowanym w obrębie trzech grup przedsiębiorstw oraz wskazanie na działania, które wykazały największą tendencję do zmian. Analizowanie danych otrzymanych z kwestionariuszy ankietowych pozwoliło także na scharakteryzowanie potencjału finansowego, produkcyjnego, potencjału w sferze zapewnienia jakości i sprzedaży oraz instrumentów konkurowania. Analiza była prowadzona w obrębie małych, średnich i dużych przedsiębiorstw. Na jej podstawie możliwe było wyodrębnienie najważniejszych, z punktu widzenia pozycji konkurencyjnej, czynników potencjału konkurencyjności oraz tych czynników, których ocena według przedsiębiorstw uległa największej zmianie w okresie między 2003 a 2012 rokiem. Identyfikacja elementów procesu ekologizacji oraz czynników potencjału konkurencyjnego, które uległy istotnym zmianom w ciągu 9 lat, była podstawą do określenia związku między działaniami prośrodowiskowymi a konkurencyjnością przedsiębiorstw. Przeprowadzone wnioskowanie możliwe było ze względu na posiadaną techniczną wiedzę autorki z zakresu procesu produkcji przetworów mleczarskich i podejmowanych działań z zakresu ochrony środowiska w przedsiębiorstwie oraz umiejętności połączenia ich z konkurencyjnością. W celu uporządkowania zakresu i problematyki badawczej zostały sformułowane cztery hipotezy naukowe odnoszące się do celu głównego oraz celów szczegółowych pracy. Wdrażanie działań prośrodowiskowych w przedsiębiorstwach mleczarskich wyraźnie zintensyfikowano po włączeniu Polski w struktury unijne, z powodu konieczności dostosowywania polityki ekologicznej państwa do polityki unijnej 3. Przedsiębiorstwa branży mleczarskiej, oprócz dostosowywania się do wymogów prawnych w zakresie ochrony środowiska, wdrażają szereg innych inicjatyw, przyczyniających się do poprawy parametrów środowiskowych, co zapewnia realizację paradygmatu trwałego i zrównoważonego rozwoju, zwłaszcza w aspekcie środowiskowym i ekonomicznym. Wśród działań ekologizacyjnych istnieją takie, które są powszechnie stosowane 3 Postulowana jest społeczno-ekologiczna rola UE jako prekursora w globalnym procesie zrównoważonego rozwoju (Rogall 2010, 1). 14

16 oraz działania, których wdrażanie w przedsiębiorstwach mleczarskich jest uzależnione od wielkości przedsiębiorstwa. Zmiany potencjału konkurencyjności, które zaszły po wstąpieniu Polski do UE są uzależnione od wielkości przedsiębiorstwa. Określenie związku pomiędzy stosowanym potencjałem konkurencyjności a pozycją konkurencyjną jest związane z tym, za pomocą jakiego wskaźnika mierzymy tą pozycję ( poprzez udziały w rynku, czy też za pomocą wyniku finansowego). Ekologizacja może mieć pozytywny lub negatywny wpływ na pozycję konkurencyjną, a wpływ ten jest uwarunkowany wielkością przedsiębiorstwa. Hipoteza ta jest bezpośrednio związana z tzw. hipotezę Portera (Porter 1990) głoszącą, że regulacje ekologiczne nie podwyższają, lecz obniżają koszty produkcji 4. Efekty związane z wprowadzaniem do przedsiębiorstw produkcyjnych branży mleczarskiej działań ekologizacyjnych są nie tylko natury ekologicznej, ale także znajdują swoje odzwierciedlenie w zmianie ich parametrów ekonomicznych. Zmiana tych parametrów może być pozytywna lub negatywna. Pozytywna zmiana może wiązać się z oszczędnościami surowców i energii oraz zmniejszeniem ilości zanieczyszczeń generowanych podczas procesu produkcji, co ma bezpośrednie przełożenie na sferę finansową przedsiębiorstwa. Negatywna zmiana może być związana z kosztownymi inwestycjami prośrodowiskowymi, które są przyczyną powstania nadmiernych kosztów umniejszających zysk zakładów produkcyjnych. Praca ma charakter teoretyczno-empiryczny i składa się z trzech rozdziałów. Osiągnięto w niej cele naukowe oraz zweryfikowano przyjęte hipotezy badawcze. Rozdziały pierwszy i drugi mają charakter literaturowy i zostały poświęcone problemom środowiskowym występującym w gospodarce, a zwłaszcza zagadnieniom dotyczącym przedsiębiorstw produkcyjnych, a także strategii ochrony środowiska przyrodniczego oraz strategii kształtujących konkurencyjność organizacji. Celem pierwszego rozdziału było zaprezentowanie, jaką rolę wypełnia środowisko przyrodnicze w stosunku do działalności gospodarczej człowieka, jakie zagrożenia dla środowiska przyrodniczego niesie ta działalność oraz jakie działania podejmują przedsiębiorstwa w ramach procesu ekologizacji, żeby im przeciwdziałać lub je złagodzić, tak, by spełniony był paradygmat zrównoważonego rozwoju. Przedstawiono w związku z tym założenia i wdrażanie paradygmatu trwałego i zrównoważonego rozwoju. Omówiono także ekologiczne uwarunkowania rozwoju przedsiębiorstw formułując pojęcie ekologizacji i opisując główne elementy tego procesu. Zaprezentowano także, w jaki sposób przedsiębiorstwa korzystają z zasobów środowiskowych oraz jakie czynniki warunkują podejście przedsiębiorstw do wykorzysty- 4 Hipoteza ta nie została wprawdzie potwierdzona żadną rygorystyczną formą weryfikacji statystycznej, ale jej zwolennicy podają liczne przykłady wskazujące na to, że wymagania ekologiczne w istocie uruchamiają w przedsiębiorstwie wysiłek, który w ostatecznym rozrachunku doprowadza do poprawy wyniku finansowego. Tymczasem w ostatnich dwóch dekadach wieku niektóre przedsiębiorstwa nauczyły się przechwytywać regulacje nie tylko po to, aby zminimalizować koszty ochrony środowiska przyrodniczego, ile po to, aby zyskać przewagę nad konkurentaki na rynku (Żylicz 2004). 15

17 wania i ochrony tych zasobów, ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorstw branży mleczarskiej. W rozdziale tym wyszczególniono działania prośrodowiskowe, które pozytywnie wpływają na ekologiczny wizerunek przedsiębiorstwa i przynoszą korzyści ekonomiczne. Celem drugiego rozdziału było wykazanie, że strategie ochrony środowiska przyrodniczego mogą wpływać na konkurencyjność. Aby to udowodnić, scharakteryzowano strategię konkurencyjności jako jedną z możliwości strategicznego podejścia do zarządzania przedsiębiorstwem a także opisano, na czym polega strategia ochrony środowiska, która umożliwia ekologizację przedsiębiorstwa. Zdefiniowano tu pojęcie konkurencji i konkurencyjności oraz zaprezentowano elementy konkurencyjności, czyli potencjał konkurencyjności, instrumenty konkurowania, strategię konkurencyjności oraz pozycję konkurencyjną. W rozdziale tym uwypuklono znaczenie procesu ekologizacji dla konkurencyjności przedsiębiorstw, tak aby ta pozytywna relacja przemawiała za realnymi możliwościami wprowadzania w życie gospodarcze paradygmatu zrównoważonego rozwoju. Celem trzeciego rozdziału było wykazanie kierunku wpływu działań prośrodowiskowych na pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw mleczarskich. W rozdziale tym opisano sytuację przedsiębiorstw przemysłu mleczarskiego w Polsce, jako tło dla prezentacji procesu ekologizacji i konkurencyjności w przedsiębiorstwach tej branży. Ponadto został przedstawiony cel badań, ich zakres oraz metodyka. Szczegółowo omówiono działania prośrodowiskowe składające się na proces ekologizacji w polskich przedsiębiorstwach mleczarskich. Dokonano również analizy konkurencyjności przedsiębiorstw mleczarskich pod kątem potencjału i instrumentów konkurencyjności oraz pozycji konkurencyjnej. Aby zaobserwować relację pomiędzy procesem ekologizacji a pozycją konkurencyjną, analizą objęto dwa okresy: przed wstąpieniem Polski do Unii Europejskiej (2003 rok) oraz 9 lat po tym wydarzeniu (2012 rok). Pozwoliło to dodatkowo opisać, jaki wpływ na ekologizację przedsiębiorstw mleczarskich miało włączenie Polski w struktury unijne. Analizowano osobno poszczególne grupy przedsiębiorstw branży mleczarskiej zróżnicowane pod względem wielkości (małe, średnie i duże przedsiębiorstwa). Podsumowaniem rozważań teoretycznych i badań empirycznych są syntetycznie ujęte wnioski odnoszące się do postawionych hipotez. Zawarto w nich rekomendacje dotyczące ochrony środowiska w przedsiębiorstwach produkcyjnych branży mleczarskiej, a także wpływu procesu ekologizacji na pozycję konkurencyjną tych organizacji. Analiza danych uzyskanych z badań ankietowych pozwoliła na wyszczególnienie działań ekologizacyjnych oraz czynników potencjału konkurenycjnego, które mogą poprawić pozycję konkurencyjną przedsiębiorstw oraz takich, których wdrażanie wiąże się z możliwością pogorszenia tej pozycji. Udowodniono w związku z tym, że oprócz efektów ekologicznych, poprzez ekologizację przedsiębiorstw mleczarskich, będącą jednym z warunków realizacji aspektu środowiskowego i ekonomicznego paradygmatu trwałego i zrównoważonego rozwoju, można osiągnąć wymierne korzyści ekonomiczne. 16

18 1. EKOLOGIZACJA ŻYCIA GOSPODARCZEGO Celem pierwszego rozdziału jest przedstawienie roli środowiska przyrodniczego oraz możliwości wykorzystania i ochrony jego zasobów w życiu gospodarczym człowieka. Przedsiębiorstwa korzystając z zasobów środowiskowych w procesie produkcji, muszą jednocześnie ukierunkowywać swoje działania w stronę oszczędnego gospodarowania nimi, chroniąc także podstawowe komponenty środowiska przyrodniczego. Do części z tych działań są zobligowani przepisami prawnymi (Ustawa o ochronie środowiska, polityka ekologiczna państwa, dyrektywy unijne), ale wdrażanie części z nich to przejaw polityki środowiskowej danego przedsiębiorstwa. W rozdziale tym zaprezentowane zostaną zagrożenia, jakie dla środowiska niesie działalność przedsiębiorstw produkcyjnych (ze szczególnym uwzględnieniem przedsiębiorstw przetwórstwa mleczarskiego) oraz jakie kroki podejmują te jednostki, aby zmniejszać swój negatywny wpływ na środowisko i przyczynić się do realizowania paradygmatu trwałego i zrównoważonego rozwoju. 1.1 Pojęcie środowiska, jego rola i zagrożenia Najogólniej rzecz ujmując pojęcie środowisko oznacza wszystko to, co znajduje się w otoczeniu jakiegoś obiektu i pozostaje z tym obiektem we wzajemnym związku. Teoretycznie podmiotem środowiska mogą być istoty żywe, obiekty nieożywione lub procesy, ale najczęściej terminu tego używa się w stosunku do sytuacji, gdy podmiotem jest człowiek. Używając więc słowa środowisko mamy na myśli środowisko człowieka, które to określenie trafnie sformułował W. Wilczyński (Wilczyński 2005) podając, że jest to zbiór elementów obejmujący całość rzeczywistości materialnej, w tym wytwory ludzkie oraz wszelkie składniki powłoki ziemskiej rozpatrywane ze względu na ich wpływ na działalność gospodarczą. T. Bartkowski (Bartkowski 1991) pisze o środowisku jako zbiorze elementów, który zawsze jest zrealatywizowany do jakiegoś przedmiotu, ponieważ pojęcie środowiska bez skonkretyzowania jego przedmiotu jest nic nieznaczącym określeniem. Dlatego też nieodzownym jest przy formułowaniu słowa środowisko dodawanie, jakiego przedmiotu dotyczy. Można zatem wyróżnić 4 podstawowe kategorie środowiska człowieka (Dobrzańska, Dobrzański, Kiełczewski 2008, Matuszak-Flejszman 2001): środowisko społeczne, czyli ogół czynników (kulturowych, zawodowych, klasowych i biologicznych) wyznaczających warunki życia i wpływających na zachowanie człowieka w wyniku jego współżycia z innymi ludźmi; środowisko gospodarcze, obejmujące zmienne związane z procesem produkcji i jej efektami, czyli dobrami podlegającymi wymianie pomiędzy grupami podmiotów gospodarczych; środowisko geograficzne, obejmujące przyrodnicze i sztuczne elementy materialne, w otoczeniu których i z którymi w procesie wzajemnego oddziaływania przebiega życie i działalność człowieka; chcąc ująć to krócej można określić, że jest to przyroda i elementy antropogeniczne; 17

19 środowisko przyrodnicze, uznawane za podsystem środowiska geograficznego, które stanowi ogół przyrody ożywionej i nieożywionej. W niniejszym opracowaniu używając pojęcia środowisko autorka ma na myśli środowisko przyrodnicze, którego kształtowanie i ochrona stanowi główny trzon pracy oraz przyczynę podjęcia badań empirycznych. Przedsiębiorstwa produkcyjne korzystając z zasobów środowiskowych wykorzystują jego potencjał i jednocześnie przyczyniają się do jego zanieczyszczenia (Stadnicka 2006, Kośmicki 2009, Żuchowski 2001). Potrzeba ochrony zasobów przyrody przez przemysł przetwórczy oraz zmniejszanie ilości zanieczyszczeń do momentu, kiedy krańcowy koszt takich działań nie zrówna się z korzyścią krańcową jest sprawą nadrzędną dla utrzymania ekosystemów w niezmienionym charakterze dla przyszłych pokoleń (Fiedor i in. 2002). Środowisko przyrodnicze, które jest ważnym elementem prezentowanej tu problematyki, jest postrzegane jako te, które zostało stworzone przez przyrodę bez ingerencji człowieka, ale może być przezeń przekształcone. W ujęciu prawnym środowisko (przyrodnicze) to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchni ziemi, kopaliny, wody, powietrze, krajobraz, klimat oraz pozostałe elementy różnorodności biologicznej, a także wzajemne oddziaływania pomiędzy tymi elementami (Ustawa z dnia r. Prawo ochrony środowiska, art. 3, s. 8/216). W naukach ekonomicznych najbardziej istotne jest zrozumienie i opis związków środowiska przyrodniczego z gospodarką. Jego elementy spełniają ważną rolę w procesie wytwarzania produktów będąc źródłem energii, środków i przedmiotów pracy, odbiornikiem odpadów produkcyjnych i konsumpcyjnych. Relacje między elementami środowiska i same zmiany tych elementów są skomplikowane. Człowiek jest częścią środowiska, a jednocześnie wprowadza w nim zmiany ilościowe i jakościowe. Zakres ingerencji człowieka w środowisko przyrodnicze zależy głównie od możliwości technicznych i ekonomicznych. Stopień zmian wprowadzonych w środowisku pozwala wyodrębnić środowisko naturalne, środowisko antropogeniczne i środowisko sztuczne 5. Środowisko naturalne to takie środowisko, w którym zmiany jego komponentów są minimalne, a gęstość zaludnienia jest bardzo niska. Przykładów występowania tak pojmowanego środowiska naturalnego na świecie jest bardzo mało, a należą do niego niewielkie obszary ścisłych rezerwatów przyrody, najwyższe partie gór oraz obszary polarne (Bernaciak, Gaczek 2002). Środowisko antropogeniczne to środowisko przekształcone przez człowieka, w którym rządzą dalej prawa przyrody. Natomiast środowisko sztuczne jest prawie w całości wytworem ludzkiej działalności. Istnieją tu elementy przyrody takie jak powietrze, pojedyncze elementy zieleni, ale są one mocno przekształcone w wyniku działalności człowieka, a charakter temu środowisku nadają elementy antropogeniczne (Dobrzańska, Dobrzański, Kiełczewski 2008). 5 Inni autorzy podają inną, aczkolwiek zbliżoną, klasyfikację środowiska ze względu na stopień jego przekształcenia np. E. Mazur (2012) podzielił środowisko na: przyrodnicze, czyli naturalne, przekształcone i sztuczne (antropogeniczne, kulturowe), natomiast S. Leszczycki (1974) wyodrębnił: środowisko sztuczne, geograficzne i środowisko naturalne. 18

20 W większości rozwiniętych gospodarczo krajów dominuje środowisko sztuczne. W Polsce do środowiska naturalnego możemy zaliczyć parki narodowe oraz inne obszary chronione, obszary bagienne i zalewowe. Wszystkie one zajmują łącznie około 1% powierzchni kraju i są w zasadzie niedostępne dla eksploatacji gospodarczej. Wydzieloną kategorią środowisk naturalnych są wielkie akweny morskie, które są eksploatowane przez żeglugę, rybołówstwo i przemysł wydobywczy, ale powinny zachować wszelkie walory środowisk naturalnych (Mazur 2012). Pojęcie naturalny w odniesieniu do środowiska człowieka można też stosować jako coś naturalnego dla niego, ale nie w czasach powstania gatunku ludzkiego, ale obecnie (Dobrzańska, Dobrzański, Kiełczewski 2008). Można na to zagadnienie spojrzeć poprzez stanowisko uznające człowieka za integralną część środowiska przyrodniczego i tym samym rozszerzyć pojęcie naturalności na wszystkie sfery ludzkiej aktywności. Definicja naturalności może również obejmować te zasoby i walory, których istnienie nie jest zależne od człowieka, chociaż jego działalność może je modyfikować i różnicować przestrzennie (Kobyłko 2007). Zasadne więc staje się traktowanie pojęcia środowisko naturalne jako synonimu środowiska przyrodniczego. Stąd w opracowaniu zamiennie pojawiać się będzie określenie środowisko, środowisko przyrodnicze lub środowisko naturalne, ewentualnie środowisko geograficzne. Środowisko przyrodnicze można określić jako zbiór komponentów związanych z przestrzenią zajmowaną przez człowieka (ryc. 1). Do komponentów tych można zaliczyć zarówno elementy nieorganiczne (abiotyczne), czyli podłoże skalne (litosferę), ukształtowanie powierzchni, czyli naturalną rzeźbę terenu (morfologię), wodę (hydrosferę), otaczającą Ziemię warstwę powietrza (atmosferę) razem ze zjawiskami klimatycznymi, jak i elementy organiczne (biotyczne), czyli naturalny świat roślinny (florę) i zwierzęcy (faunę). Elementem pośrednim między światem nieorganicznym i organicznym jest gleba (pedosfera), w której dokonuje się ustawiczna wymiana między materią martwą a materią ożywioną. Specyficznym elementem środowiska jest przestrzeń, tj. powierzchnia Ziemi o określonych i niezmiennych wymiarach stanowi ona komponent łączący wszystkie składniki naturalne (Mazur 2012). W niniejszym opracowaniu pojawiające się określenie komponenty środowiska będzie ograniczało się do abiotycznych elementów środowiska, ponieważ składniki te mają szczególne znaczenie przy eksploatowaniu i zanieczyszczaniu środowiska przez przedsiębiorstwa produkcyjne. Środowisko przyrodnicze jest to więc zespół wszystkich czynników naturalnych (przyrodniczych) występujących na danym obszarze, w którym żyją ludzie i które wykorzystują w miarę udoskonalania umiejętności dla zaspokojenia swoich potrzeb fizycznych i innych, czyli rekreacyjnych, estetycznych, twórczych i naukowych. Czynniki te mogą mieć charakter materialny (fizyczny, biologiczny) lub niematerialny i tworzą wzajemnie powiązany, stale zmieniający się układ, z którym człowiek pozostaje we współzależności i który umożliwia prowadzenie działalności gospodarczej oraz stwarza pozamaterialne warunki życia ludności zgodnie z wykształconymi w procesie ewolucji potrzebami biologicznymi i społecznymi (Kryk 2001). 19