ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM

Transkrypt

1 ZARZĄDZANIE ŚRODOWISKIEM DR JERZY KUSZTAL EGZAMIN - PISEMNY, WYKŁADY + EWENTUALNA LITERATURA A ODPOWIEDŹ 2-3 ZDANIA, CZYLI OPISÓWKA PÓŁTEST TZN. KONKRETNE PYTANIE Ekologia - zależność i współzależność między organizmami w środowisku. Sozologia (prof. Walery Getel) (grec. sozo -ratować, chronić logia - nauka) - czyli nauka o ochronie środowiska. Technika stara się wykorzystywać technologie biologiczne. Jakie znaczenie ma jakość środowiska dla procesu gospodarowania? Proces gospodarczy - to proces zmian w gospodarce przede wszystkim przekształceń jakościowo strukturalnych w rozbudowie gospodarki narodowej i wywołana jest rozwojem sił wytwórczych zapewniających odpowiedni wzrost produkcji i konsumpcji. Proces rozwoju gospodarczego przebiega równolegle w stosunku do procesu społecznego, który należy utożsamiać z systematyczną poprawą bytu ludzkości, wzrostem świadczeń socjalnych oraz powszechnością dostępu do urządzeń socjalnych. {Obecnie problemem socjalnym jest bezrobocie}. Rozpatrując te problemy należy zwrócić uwagę na harmonię między tymi procesami, brak tej harmonii pozbawia sens rozwoju. Musimy analizować rozwój w przestrzeni terytorialnej. Region - rozumiany jako obszar kraju wyróżniony podziałem administracyjnym jest czym więcej. Kryteria podziału administracji: 1. Podział administracyjny - region to jednostka o szczebel niższa od szczebla krajowego; 2. Regionem jest jednostka, która posiada władzę i sama sobie ją wybiera; 3. Region to jednostka, która posiada samodzielny budżet. 1

2 Po reformie ustawowej dopiero województwa mają wszystkie kryteria. Region to podmiot, który uczestniczy w gospodarowaniu. Władze muszą mieć wpływ na wykorzystanie pewnych zasobów. Polityka regionalna wyodrębniła zasoby miejscowe, do których zaliczamy: - zasoby naturalne, - zasoby ludzkie. Występuje tu zróżnicowanie, bo zasoby naturalne to zasoby stabilne (immobilne, nie przemieszczają się w przestrzeni), a ludzkie to lobilne (mobilne, czyli przemieszczające się). Immobilność zasobów naturalnych przyczynia się do koncentracji zasobów naturalnych. Koncentracja zasobów ludzkich wokół zasobów naturalnych. Korzyści to: efektywność gospodarowania; Niekorzyści: brak czynnika ludzkiego w jednym miejscu i brak stabilizacji życia ludzkiego. Zależność pomiędzy procesami rozwoju a jakością środowiska. Należy rozpatrywać przez celowość tych zależności. Generalnym celem rozwoju regionu jest stały wzrost dochodów realnych oraz poprawa warunków socjalnych jego mieszkańców, zapewnienie jakości życia. Cel ten jest trudny do mierzenia. Polityka regionalna określiła podzbiory celów konkretnych, a mianowicie: a) cele ekonomiczne, b) cele społeczne, c) cele ekologiczne. Taką strukturę celów konkretnych określono już w latach 60-tych. Cele ekonomiczne - można sprowadzić do optymalnego wykorzystania w danym czasie warunków i zasobów umiejscowionych w regionach zapewniającego osiąganie maksymalnej wydajności układu gospodarczego danego regionu. Ujęcie finansowe celów ekonomicznych - to stworzenie optymalnych warunków zapewniających maksymalną efektywność alokacji kapitałów. 2

3 Generalną zasadą rozwoju regionów jest wyrównanie różnic warunków życia społeczności poszczególnych regionów. Regiony bardzo bogate musiały się zgodzić na to, że szczebel centralny zabierał im nadwyżkę, która miała być przekazana biednym regionom ale to się nie sprawdziło bo szczebel centralny przejadł pieniądze. Podstawową zasadą rozwoju regionów jest zasada konkurencyjności. Mamy do czynienia ze zjawiskiem regionalizacji gospodarki. Państwa są pomijane w procesach gospodarczych, a brane pod uwagę regiony gospodarcze. Faktem jest silna regionalizacja gospodarki, która sprzyja napływowi kapitału. Region dąży do rozwoju wykorzystując swe zasoby naturalne. Koncentracja działalności gospodarczej jest oceniana pozytywnie w ekonomii, gdy zapewnia uzyskanie korzyści zewnętrznych. Korzyści polegają na tym, że nowy inwestor ma już dostęp do mediów i do wykwalifikowanej siły roboczej. Lokalizacja działalności w przestrzeni gospodarczej, gdzie istnieją inne podmioty, występuje proces współdziałania. Proces współdziałania zajmuje się pozyskiwaniem wzajemnych korzyści. Koncentracja jest pozytywna do momentu wystąpienia nadkoncentracji, a to zjawisko występuje gdy suma korzyści zewnętrznych jest mniejsza od sumy niekorzyści zewnętrznych. Zjawisko nadkoncentracji przyczynia się do wystąpienia 2 niekorzystnych tendencji: 1) stały spadek efektywności układu gospodarczego, 2) stałe pogorszenie się warunków socjalnych regionu. Konieczne są zmiany strukturalne aby nie występowały niekorzystne tendencje. Rozwój gospodarczy dokonuje się poprzez zmiany struktur gospodarczych. Stan środowiska przyrodniczego wywiera istotny wpływ na struktury gospodarcze, chodzi o oddziaływanie w sposób bierny lub w sposób aktywny. Oddziaływanie bierne środowiska na struktury powodowane jest tym, że czynnik środowiskowy stanowi ograniczenie o charakterze surowcowym, technologicznym i lokalizacyjnym. Ograniczenie surowcowe: np. obszar Katowic - węgiel - zbyt wysoka cena - przestarzałe technologie; - woda - bardzo małe zasoby lokalne wód - jakość zła: klasy wód: 3

4 - I klasa - woda zdatna do picia i hodowli niektórych ryb łososiowatych - 3% - II klasa - woda przeznaczona na rekreację - baseny % - III klasa - woda przeznaczona tylko do niektórych procesów technologicznych - wody pozaklasowe - około 60%. Bariera lokalizacyjna - tam gdzie największe bezrobocie - na Śląsku to: Bytom, Ruda Śląska, Siemianowice Śląskie - bardzo silna koncentracja i urbanizacja miast, brak terenów pod nowe inwestycje, jeśli są to wymagają rekultywacji, co jest bardzo drogie. Występują tu tereny poprzemysłowe około 15%. Gminy najbardziej rozwijające się na Śląsku to: Tychy, Gliwice - sprzyjające warunki. O konkurencyjności regionu decydują przede wszystkim następujące czynniki: 1) innowacyjność - zdolność tego obszaru do przyswajania i kreowania wynalazków, 2) jakość zasobów pracy rozpatrywana w aspekcie innowacyjności (chodzi o to aby odchodzić od pracy prostej - czyli kształcenie), 3) uwarunkowania ekologiczne, 4) system logistyczny danego regionu rozpatrywany w aspekcie powiązań przestrzennych w aspekcie krajowym i interregionalnym. Bariery o charakterze technologicznym - należy tu lokalizować nowoczesne kierunki działań: mikroelektronika, precyzja maszyn, przemysł spożywczy, przemysł kosmetyczny: - brak sterylnych warunków atmosferycznych do ich wytwarzania, - brak czystej wody. Czynnikiem decydującym o rozwoju regionu - jest gospodarka oparta na wiedzy a nie lokalizacja zasobów naturalnych. To było bierne oddziaływanie środowiska przyrodniczego. Środowisko przyrodnicze oddziałuje na proces gospodarczy w sposób aktywny, jest zjawiskiem dynamizującym kształtowanie się struktur gospodarczych. Jeśli jest samodzielna struktur gospodarcza na danym regionie i widzi cel rozwoju to eliminuje bariery, które występują w danym regionie. W Katowicach powinien być już w latach 60-tych aby chronić środowisko przed zniszczeniem. Zmiana w zakresie stosowanych technologii. 4

5 Cele społeczne Polityka społeczna - określa 2 grupy celów: 1) podstawowe, 2) wyższego rzędu. Do celów wyższego rzędu - zaliczamy: - wzrost czasu wolnego do dyspozycji człowieka {samorealizacja osobowości, - estetykę otoczenia w którym żyjemy. Do celów podstawowych - zaliczamy: - zagwarantowanie zatrudnienia - {w tej chwili upadek podmiotów gospodarczych, brak nowych podmiotów}, - dochody z pracy - {niska płaca, koszty gospodarstw bardzo duże}, - mieszkania - {są ale zbyt wysoko wycenione}, - zdrowie - {niespełnienie norm czystości powietrza - metale ciężkie, ewidentny wpływ środowiska na pogorszenie populacji ludzkiej, zanieczyszczenia gazami}, - wypoczynek, - oświatę. Koncentracja eko-rozwoju - musi nastąpić zmiana relacji między gospodarką a środowiskiem. Środowisko (w ujęciu systemowym) - to podsystem przyrodniczy złożony z elementów biotycznych i abiotycznych. Środowisko (definicja w prawie ochrony środowiska) - jest to ogół elementów przyrodniczych, w tym także przekształconych w wyniku działalności człowieka, a w szczególności powierzchnia ziemi, kopaliny, wody, powietrze, zwierzęta i rośliny, krajobraz oraz klimat. Elementy wymienione w tej definicji podlegają ochronie prawnej. W stosunku do środowiska stawia się wymóg występowania równowagi. Równowaga przyrodnicza - to stan, w którym na określonym obszarze istnieje równowaga we wzajemnym oddziaływaniu człowieka, składników przyrody żywej i układu warunków siedliskowych tworzonych przez składnik przyrody nieożywionej. Równowaga występuje wtedy, gdy ekosystem charakteryzuje się homeostazą (samoregulacją). Chcąc zarządzać środowiskiem należy wziąć pod uwagę, że jest to system złożony, gdzie założenia wynikają z teorii systemu. 5

6 Zarządzanie - jest to działanie polegające na spowodowaniu funkcjonowania rzeczy, organizacji lub osób podległy zarządzającemu zgodnie z wytyczonym przez niego celem. Zarządzanie środowiskiem dotyczy organizacji nastawionych na zysk, a również i innych organizacji. Powiązania między gospodarką a środowiskiem: 1) gospodarka korzysta z przestrzeni, 2) gospodarka korzysta z zasobów naturalnych, 3) gospodarka korzysta ze środowiska przekazując do niego odpady. Zarządzanie jest swoistego rodzaju wędrówką przez chaos, a tym samym konstruowaniem rzeczywistości z dostępnych zarządzającemu elementów, a mianowicie: pomysłów, ludzi i relacji między nimi, instytucji formalno-prawnych, a także środków materialnych i pieniężnych. Uwzględniając fakt, iż wszystkie organizacje działają w turbulacyjnym otoczeniu to istotą zarządzania jest panowanie nad różnorodnością i przekształcenie potencjalnych konfliktów we współpracę, która stwarza podstawę do przetrwania i rozwoju. Konflikty między władzą publiczną a organizacjami i innymi. Władza musi i będzie stosować narzędzia zmierzające do ochrony środowiska. Aktywną stroną obecnie jest gospodarka i organizacje biznesowe (np. ISO, EMAS i inne). Zarządzanie jest to proces podejmowania decyzji. Zakres decyzji to ustalanie prawidłowych relacji między gospodarką a środowiskiem, wiąże się z: 1) określaniem długofalowych celów strategicznych i sposobów ich realizacji, czyli budowanie strategii. Te strategie budowane są po stronie władzy publicznych i w ramach innych organizacji. Orientacja na pro-ekologiczne strategie rozwoju, 2) planowanie, czyli określanie sekwencji przyszłych działań oraz środków niezbędnych do ich zrealizowania. Ważną kwestią jest ustalenie priorytetów realizacji, 3) ważne decyzje w zakresie ustalania zakresu i metod kontroli, czyli sprawdzanie zgodności rzeczywiście realizowanych zadań z przyjętymi założeniami (Państwowy Monitoring Środowiska, Dozór Środowiskowy), 4) organizowanie - grupowanie zasobów materialnych i ludzkich oraz ustalanie relacji między nimi. Każdy podmiot gospodarczy musi mieć orientacje, który urząd udzieli mu regrementacji, 5) problem kierowania zachowaniami organizacji, odpowiedni system motywacji - oddziaływania na 6

7 te podmioty gospodarcze. Znajduje to odzwierciedlenie w instrumentach związanych ze środowiskiem - standardy, opłaty, rynki emisji zanieczyszczeń, 6) kształtowanie potencjału społecznego organizacji, czyli kształtowanie kultury organizacji, kształtowanie kultury ekologicznej - otrzymywanie certyfikatów, 7) specyficzne decyzje, które wymusza umiędzynarodowienie i globalizacja procesów zarządzania. Należy wziąć pod uwagę fakt, że należy uwzględnić problemy ochrony środowiska w UE, problemy polityki ekonomicznej w UE. Dodatkowo w aspekcie globalnym pojawiają się wymogi ISO w zarządzaniu środowiskiem. {Podmioty zagraniczne nie podejmują kontaktów gospodarczych z podmiotami nie posiadających ISO W naszym regionie Racibórz posiada ISO 14001}. Niezbędne jest uwzględnianie podstawowych cech reprezentujących proces zarządzania: 1) zarządzanie dotyczy przede wszystkim ludzi (problem współdziałania - eliminacja konfliktów, świadomości), 2) zarządzanie jest głęboko osadzone w kulturze, musi uwzględnić normy danej społeczności, 3) zarządzanie wymaga prostych wartości, które jednoczą pracowników. Odzwierciedlenie misji organizacji. Układy terytorialne mają wizję. 4) zarządzanie powinno prowadzić do tego, by organizacja była zdolna do uczenia się, czyli adaptacji do zmieniających się warunków a przede wszystkim do stałego doskonalenia uczestników. Problem stałego doskonalenia to dostosowanie do norm ISO ) zarządzanie wymaga komunikowania się, podstawowe znaczenie ma przepływ informacji. Prawnie udostępniony obowiązek przekazywania informacji społeczeństwu 6) zarządzanie wymaga odpowiedniego systemu wskaźników, który pozwala monitorować efektywność działania. Zarządzanie środowiskiem oznacza zarządzanie użytkowaniem, ochroną i kształtowaniem środowiska. Tak rozumiane zarządzanie środowiskiem występuje zarówno w układach terytorialnych (państwo, gmina, region) jak i w jednostkach gospodarczych (organizacjach działających dla zysku i nie tylko). W sytuacji, gdy występuje integracja zarządzania środowiskiem z ogólnym systemem zarządzania w danej organizacji można mówić o tzw. zarządzaniu środowiskowym, które występuje poprzez sformalizowane systemy zarządzania (ISO 14001, EMAS). 7

8 Rozpatrując zarządzanie środowiskiem należy zwrócić uwagę na cały system. System - to celowo wyodrębniona część rzeczywistości. Ogólnie mówi się o tzw. makrosystemie złożonym z systemu: - gospodarczego, - społecznego, - przyrodniczego. To pokazuje jak złożony jest obiekt systemu. W systemie wyróżnia się 2 sfery: 1) sfera procesów realnych, która obejmuje działalność skierowaną na podmioty materialne, 2) sfera regulacji, która jest utożsamiana z systemem sterującym, oznacza ona całość systemów decyzyjnych (procesów informacyjno - decyzyjnych) podejmowanych z myślą o kształtowaniu procesów realnych. Przez system zarządzania środowiskiem - należy rozumieć wyodrębnioną i odpowiednio uporządkowaną część rzeczywistości, która jest związana z zarządzaniem procesami użytkowania, ochrony i kształtowania środowiska. Ochrona środowiska (def. z ustawy) - polega na działaniu bądź zaniechaniu umożliwiającym przywrócenie równowagi przyrodniczej. Ochrona środowiska (w praktyce) - obejmuje działania dotyczące: - zapobieganiu niewłaściwemu użytkowaniu środowiska, - konserwatorskiej ochrony środowiska, - redukcji zanieczyszczeń, które powstają w procesach gospodarczych, - proekologicznej regulacji pozagospodarczej aktywności społeczeństwa, czyli sfera bytowokomunalna. Kształtowanie środowiska (z ustawy) - oznacza oddziaływanie na środowisko mające na celu uzyskiwanie zamierzonych efektów społecznych lub gospodarczych z równoczesnym zachowaniem równowagi przyrodniczej. 8

9 Podejście do środowiska: a) podejście witacentryczne - równość w stosunku do wszystkich form ożywionych, b) podejście konserwatorskie - chronimy drzewa, parki, rezerwaty przyrody, c) podejście technokratyczne - co technika zepsuje to technika naprawi, ale raz zniszczony ekosystem nie odzyska dawnego systemu, można stworzyć nowy ekosystem ale bardziej ubogi. Kształtowanie środowiska może przyczynić się do pozytywnych zmian jeżeli dotyczy środowiska silnie zmienionego w wyniku atropopresji (presji ze strony człowieka). Jako przykład można podać działania człowieka, które zmierzają do: 1) redukcji niektórych elementów systemu nadmiernie rozwiniętych ze względu na wcześniejszą ingerencję człowieka, 2) kompensacja, czyli uzupełnianie brakujących ogniw obiegów materii energii oraz formowania nowych łańcuchów obiegu w celu zwiększenia produktywności ekosystemów, 3) rekultywacji, czyli odtwarzania zdegradowanych ekosystemów poprzez wyeliminowanie czynników powodujących degradację środowiska. Użytkowanie - oznacza sposób i zakres korzystania przez człowieka zasobów i walorów środowiska. Wyróżniamy 2 rodzaje użytkowania: 1) użytkowanie bezpośrednie, 2) użytkowanie pośrednie. Użytkowanie bezpośrednie - oznacza korzystanie ze środowiska, które warunkuje możliwość życia człowieka, Użytkowanie pośrednie - oznacza korzystanie z elementów środowiska, w procesach gospodarczych to korzystanie wiąże się przede wszystkim z zagospodarowaniem przestrzeni oraz z użytkowaniem zasobów gospodarczych i wykorzystywaniem pojemności środowiska. Ze środowiskiem przyrodniczym związane są następujące pojęcia: Biosfera - oznacza otoczenie, w którym koncentruje się życie organiczne i zachodzą procesy fotosyntezy. Z punktu widzenia równowagi przyrodniczej istotnie jest pojęcie biocenozy - oznacza zespół organizmów roślinnych i zwierzęcych, w którym stosunki ilościowe utrzymują się na tym samym poziomie. Wyróżnia się 3 grupy żywych organizmów: 9

10 - producentów, - konsumentów, - reducentów. Organizmy tworzące biocenozę i zachodzące między nimi związki i ich interakcje z otoczeniem określa się mianem ekosystemu. Dla procesów gospodarczych ważne jest zagadnienie pojemności środowiska - chodzi o pojemność asymilacyjną. Pojemność środowiska - oznacza zdolność środowiska do ponoszenia obciążeń antropogennych a w szczególności technogennych. Tą graniczną cechą jest zachowanie równowagi przyrodniczej. Im bardziej złożony system tym większa pojemność. W przypadku naszego regionu - przekraczamy tę pojemność, np. Staw Kalina w okolicach Świętochłowic ma więcej fenoli niż wody. Potencjał środowiska - oznacza istniejący na danym obszarze zapas zasobów naturalnych oraz trwałość ukształtowanych warunków przyrodniczych decydujących o sile reprodukcji ekosystemu. Inaczej mówiąc potencjał środowiska - to suma zasobów naturalnych na danym obszarze oraz pojemność środowiska. Zasoby naturalne - to te składniki przyrody, które określają środowisko życia człowieka, a także stanowią czynniki procesów produkcyjnych. Należy zwrócić uwagę na reorientację zasobów naturalnych, kiedyś to podstawowe surowce np. rudy, obecnie to np. piękno krajobrazu i wartości klimatyczne. W ostateczności można przyjąć następującą definicję: Pod pojęciem zasobów naturalnych - rozumie się bogactwa naturalne (minerały, gleby, flora czy fauna), siły przyrody oraz walory środowiska decydujące o jakości życia człowieka (piękno krajobrazu, mikroklimat, przestrzeń geograficzna). Zakres użytkowania zasobów naturalnych zależy od rozwoju cywilizacyjnego. Fazy rozwoju cywilizacyjnego: - I faza - utoż 10

11 naturalnych, - III faza - to społeczeństwo postindustrialne - w tej fazie jawi się konkretny wymóg odmaterializowania produkcji i konsumpcji. Bardzo ważny aspekt jeśli chodzi o dążenie koncepcji rozwoju zrównoważonego. Klasyfikacja zasobów naturalnych I. Charakter procesów zachodzących w zasobach. 1. Biotyczne (procesy biologiczne, zwierzęta, roślinność). 2. Abiotyczne (minerały). wirusy II. Miejsce występowania zasobów - atmosfera - hydrosfera - litosfera - kosmos III. Ruchliwość - zasoby stabilne (immobilne - złoża surowców) - zasoby lobilne (mobilne - woda, powietrze, fauna) IV. Dostępność i opłacalność użytkowania danego zasobu a) rezerwa bieżąca - to zasoby rozpoznawane, które mogą być eksploatowany przy aktywnym poziomie cen b) rezerwa potencjalna - to funkcja popytu cen i kosztów wydobycia. Rezerwę tę określa skłonność podmiotów do wydatkowania określonej kwoty za jednostkę surowca c) zapas surowcowy - tworzą go pozostałe surowce znajdujące się w skorupie ziemskiej, których z ekonomicznego punktu widzenia nie opłaca się ich eksploatować. V. Stopień rozpoznania a) zasoby zidentyfikowane: - znana jest ich lokalizacja, - znana jest ilość złóż, - znana jest ich jakość b) zasoby wymierzone - ilość i jakość jest oszacowana ale dość dokładnie (błąd w granicach 20%) c) zasoby rozpoznane - surowce, których ilość i jakość częściowo rozpoznana i oszacowana na podstawie próby i układu geologicznego 11

12 d) zasoby nie odkryte - jedynie sformułowany wniosek o ich istnieniu na podstawie wniosku geologicznego e) zasoby hipotetyczne - zasoby nie odkryte, które zalegają głębiej niż możemy dokonać odwiertów f) zasoby spekulatywne - spekulujemy, że one gdzieś są. VI. Odnawialność: a) zasoby nieodnawialne: - podlegające recyklingowi - minerały nie energetyczne (złoża metali, niektóre surowce budowlane) - nie podlegające recyklingowi - surowce energetyczne np. węgiel b) zasoby odnawialne: - podział na własność - własność wspólna - powietrze, ryby morskie; - własność prywatna - cykl produkcji: cykl geologiczny, cykl sekularny (liczony w setki lat) cykl wielo i kilku letni (np. drzewa) cykl roczny (rośliny uprawiane przez rolników) cykl sezonowy cykl krótkookresowy. VII. Kryterium obfitości zasobów a) dobra wolne - znajdują się w przyrodzie w nadmiarze w stosunku do potrzeb. {W rzeczywistości nie ma dóbr wolnych za wyjątkiem piasku na Saharze} b)dobra ograniczone - typowe dobra ekonomiczne ich rzadkość decyduje o cenie. Występują cztery typy marnotrawstwa zasobów naturalnych: 1) eksploatacja rabunkowa - polegająca na nie właściwej kolejności zużywania zasobów naturalnych (eksploatacja węgla w Polsce) 2) niedostateczne wykorzystanie zasobów odnawialnych (siła spadku wód płynących) 3) nieracjonalna gospodarka zasobami nieodnawialnymi (wykorzystanie węgla w latach tych i nie istotna sprawność kotłów) 4) marnotrawstwo wynikające z nieoszczędnej eksploatacji surowców i złego zastosowania produktów końcowych (zbrojenia). 12

13 Warunki przyrodnicze - można zdefiniować jako określony zbiór i usytuowanie elementów środowiska, które w pewnych okolicznościach sprzyjają konkretnym zjawiskom lub procesom. Środowisko dzielimy na geokomponenty: powietrze, woda, litosfera, flora, fauna. Flora, fauna i człowiek są przedstawicielami świata ożywionego, które korzystają z warunków siedliskowych, które tworzą geokomponenty. Środowisko przyrodnicze ma układ hierarchiczny. Istnieją proste ekosystemy, które tworzą biocenozę danego obszaru. Środowisk przyrodnicze zapewnia to, że mamy do czynienia ze zmiennością jego w czasie. Hierarchiczny układ przestrzenny jednostek przyrodniczych zmienia się w czasie. Funkcjonowanie środowiska przyrodniczego oznacza zespół wszystkich procesów powodujących wymianę i transformacje materii, energii i informacji szczególnie informacji genetycznej. Naturalne układy przyrodnicze są w stanie równowagi. Chroniąc środowisko utrzymujemy równowagę. Dla procesów rozwojowych środowiska istotne znaczenie posiada stabilność systemu przyrodniczego. Stabilność systemu oznacza jego trwałość w warunkach niezmienionego otoczenia oraz zdolność do powrotu do stanu pierwotnego po ustąpieniu zewnętrznych czynników zakłócających. Stabilność systemu jest wypadkową odporności i elastyczności systemu. Odporność to progowa wartość parametru otoczenia, przy którym system nie zmienia się lub zmiany mają charakter odnawialny (są określone wartości progowe, np. czystość powietrza). Elastyczność określa tempo lub stopień odtworzenia początkowych charakterystyk systemu po ustąpieniu zakłócenia. Jakie czynniki wpływają na stabilność systemu? Wpływ otoczenia, zadłużenie generowane przez otoczenie stres i zakłócenia. Stres to zjawisko ciągłe lub nieustannie oddziaływujące na środowisko (np. zanieczyszczanie powietrza atmosferycznego). Zakłócenie to zjawisko jednorazowe, nie ciągłe (np. katastrofa ekologiczna wywrócenie się cysterny z benzyną). 13

14 Rodzaje zakłóceń: - znane systemowi przyrodniczemu maja również korzystny wpływ na środowisko przyczyniając się do różnorodności środowiska środowisko się do nich dostosowuje i wpływa to na stabilność, - nieznane (obce) generuje je człowiek, a środowisko nie jest w stanie stworzyć mechanizmów stabilizujących (np. chemizacja życia). Oddziaływanie zakłóceń na środowisko przyrodnicze: 1. o charakterze wzbogacającym to renaturalizacja obszarów, np. ekosystem lasów Górnego Śląska został przekształcony przeważają lasy iglaste, gdzie wcześniej były to lasy liściaste i obecnie dąży się do odwrócenia tego procesu i powrotu do stanu wcześniejszego, 2. oddziaływanie kompensujące chcemy zrekompensować środowisku ubytki jakie człowiek poczynił swoim działaniem, 3. oddziaływanie destruktywne zubażają ekosystem i eliminują równowagę przyrodniczą, a w obrębie tych oddziaływań można wyróżnić cztery typy reakcji ekosystemu: - degradacja czyli zubożanie to przesunięcie systemu przyrodniczego na niższy poziom płaszczyzny termodynamiczno informacyjnej (giną pewne elementy systemu przyrodniczego) - degeneracja to rozpad zależności wewnętrznych pomiędzy składnikami, co powoduje zanik mechanizmów stabilizujących (w związku z tym nie występuje równowaga przyrodnicza), - dysfunkcja to zmiana sposobu przepływu materii, energii i informacji bez wyraźnych zmian struktury przyrodniczej, - dekompozycja zmiana struktury, składu i relacji pomiędzy składnikami systemu przyrodniczego, co prowadzi do dezintegracji systemu i utracenia równowagi przyrodniczej; może być wynikiem degeneracji lub dysfunkcji systemu przyrodniczego. Wyróżnia się cztery formy antropogenicznych przekształceń środowiska: - zanieczyszczenie powietrza atmosferycznego, - antropogenne odkształcenie hydrosfery, - degradacje powierzchni ziemi, - antropogenne przeobrażenie szaty roślinnej i fauny. 14

15 Zmiany w środowisku odzwierciedlają zmiany w krajobrazie i mamy pięć typów krajobrazów: 1. krajobrazy naturalne brak wpływu ludzkiego na faunę i florę (szczyty gór), 2. krajobrazy subnaturalne fauna i flora spontaniczna przy jednoczesnej antropogennej modyfikacji słabej (chronione kompleksy leśne), 3. krajobrazy seminaturalne spontaniczna roślinność, ale występuje silny wpływ człowieka (ubogie łąki, obszary leśne nie chronione, wrzosowiska), 4. krajobrazy rolnicze roślinność silnie zorganizowana i kontrolowana przez człowieka; silne oddziaływanie człowieka na glebę; 5. krajobrazy zurbanizowane zubożała fauna i flora; musimy zapewnić równowagę na obszarach zurbanizowanych, gdyż skutki jakie obserwujemy na tych obszarach to degradacja środowiska. Geokomponenty środowiska: 1. Powietrze atmosferyczne O zanieczyszczeniu powietrza mówi się, gdy zawiera ono inne substancje poza właściwym składem powietrza, ale także wówczas, gdy jest zbyt dużo jednego ze składników powietrza. Do zanieczyszczeń należą: zanieczyszczenia naturalne generowane przez przyrodę (np. wybuchy wulkanów, pożary lasów) oraz zanieczyszczenia sztuczne, które mogą przybrać postać pyłów, gazów albo mgły (aerozole). Wyróżnia się około 400 rodzajów zanieczyszczeń. Zanieczyszczenia pierwotne emitowane do powietrza i zanieczyszczenia wtórne, które powstają w powietrzu po reakcji. Emitenty to procesy spalania (energetyka, transport), przemysł, materiały budowlane (pyły z pieców obrotowych i suszarni). Gazy 1) CO 2 stwarza podstawę do budowy roślin, jednakże jest go tak dużo, że flora nie poradziłaby sobie. Gaz ten przyczynia się do ocieplania środowiska ziemi, topi się lód, może dojść do wzrostu temperatury ziemi i powietrza. 2) SO 2 (dwutlenek siarki) jest emitowany w ogromnych ilościach i szkodliwy dla flory. Rośliny przyswajając ten gaz niszczą sobie aparat asymilacyjny. Dwutlenek siarki jest szkodliwy dla drzew iglastych. SO 2 w środowisku mokrym prowadzi do powstania kwasu siarkowego i siarczanego występuje wówczas zjawisko smogu kwaśnego (londyńskiego), co dla człowieka jest niekorzystne i może spowodować jego śmierć.3) O 2 (tlenek 15

16 węgla) jest emitowany przez samochody i ilość jego jest ograniczana. 4) dwutlenek azotu niewiele tego gazy powstaje w procesach spalania, ale duże jego ilości powstają w wysokiej temperaturze (energetyka wysokotemperaturowa). Gaz ten przenika przez pęcherzyki płuc i w kontakcie z wodą powstaje kwas azotowy i azotawy, który przy dużych stężeniach jest niebezpieczny dla życia człowieka. Wtórnie powstaje także ozon, który jest trucizna i przyczynia się do powstania smogu fotochemicznego (smog Los Angeles). Smog ten powstaje w nasłonecznieniu i w połączeniu z wyżem atmosferycznym oraz przy obecnym stężeniu i emisji dwutlenku azotu powoduje wzrost umieralności mieszkańców. 5) węglowodory aromatyczne najgroźniejszy składnik spalin, a wśród nich benzoalfapiren - to węglowodór o właściwościach rakotwórczych powstający we wszystkich procesach spalania (koksownie, samochody, papierosy) ilość jego jest w naszym regionie ponadnormatywna. PYŁY Pyły dzielimy na: 1) toksyczne (trucizny) związki metali ciężkich (arsen, ołów, karbon). 2) pyły wyjątkowo szkodliwe (azbest, wolna krzemionka) maja właściwości rakotwórcze. 3) pyły mniej szkodliwe węgiel, gips, żelazo ich szkodliwość jest zależna od wielkości ziarna (im mniejsze ziarno tym większa szkodliwość). Małe cząsteczki unoszą się i są to pyły zawieszone, których średnica ziarna jest mniejsza od 10 mikrometrów. Wśród pyłów występują także substancje radioaktywne tzw. radionukleidy, które są odpowiedzialne za promieniowanie w powietrzu. Nie ma sposobu na przyspieszenie rozkładu związków promieniotwórczych. W powietrzu występują takie związki jak strand 90 izotop, którego okres rozkładu wynosi 28 lat, a który prowadzi do mutacji komórek, gromadzi się w kościach i występuje na obszarze zurbanizowanym, a także cez 137 jego okres rozkładu to 33 lata, gromadzi się w tkankach miękkich człowieka i prowadzi do zmian nowotworowych. Znany jest także J131, którego czas rozkładu jest stosunkowo krótki, gdyż wynosi 14 dni (po Czarnobylu) HYDROSFERA Hydrosfera określa stan wód powierzchniowych oraz głębinowych. Stan wód powierzchniowych determinowany jest wielkością ścieków przekazywanych do rzek. Na 1 mieszkańca przypada 68 m 3 /s (to ¼ wody w naszym kraju). Wielkość wód to zasób dyspozycyjny dla człowieka, który ustala się jako różnicę pomiędzy odpływem całkowitym, a odpływem nienaruszalnym. Odpływ całkowity to ilość wody, która płynie w 16

17 rzece, a odpływ nienaruszalny to ilość wody, która musi zostać w rzece dla życia organizmów. O skali negatywnego oddziaływania ścieków na wodę decyduje nie ich ilość, ale stopień oczyszczenia. Z ogólnej ilości ścieków komunalnych jedynie 57% przechodziło przez urządzenia oczyszczające, a reszta nie była oczyszczana. Z tych 57% zaledwie 27% było oczyszczonych w stopniu zadowalającym. Ścieki przemysłowe są oczyszczane w 80% przy czym za oczyszczenie uważa się przepływ ścieków przez kratę, która zatrzymuje duże elementy. W stopniu zadowalającym oczyszcza się 26% ścieków przemysłowych. W ramach ścieków przemysłowych trzeba zwrócić uwagę na wody dołowe z kopalń wraz z którymi przekazywane są duże ilości soli (chlorki i siarczany). 55 tys. soli przekazuje się codziennie do rzek. W części wód dołowych istnieją duże ilości pierwiastków promieniotwórczych9kopalnie: Piast, Krupiński, Ziemowit, Czeczott, Silesia). W tych wodach występuje rad w ilościach ogromnych. Wody głębinowe to wody strategiczne np. zawierciański zbiór wód głębinowych, gliwicki, olkuski. POWIERZCHNIA ZIEMI Degradację Ziemi stanowią takie modyfikacje jej fizycznych, chemicznych i biologicznych właściwości, które pogarszają biologiczna aktywność środowiska ze szczególnym uwzględnieniem produkcji środków żywności, warunków ekologiczno sanitarnych populacji ludzkich i estetycznych walorów krajobrazu. Degradacja Ziemi to nie tylko degradacja gleby lecz także ukształtowania powierzchni Ziemi. Widoczne przemiany wynikają z naruszenia górotworu. Naruszenie górotworu oznacza wszelkie procesy wywołujące zmiany typu geomechanicznego w ukształtowanie powierzchni Ziemi i w jej powierzchniową wartość, w której prowadzi się eksploatacje surowców. Naruszenie górotworu następuje wskutek działalności górniczej, budowania nasypów, wykopów, betonowania i innych. Oddziaływanie eksploatacji górniczej: - bezpośrednie, które polega na zajmowaniu terenu przez wyrobiska; górnictwo odkrywkowe, odkrywki wielkoprzestrzenne (powyżej 100 ha mające wyrobiska) - prowadzi to do zmiany systemu społecznego, - pośrednie, które przejawia się w kolejno występujących zmianach typu geomechanicznego, hydrologicznego, biologicznego. Wynika z działalności górnictwa głębinowego (niecki, zapadliska, uskoki). 17

18 Oddziaływanie górnictwa głębinowego to tzw. szkody górnicze, które występują w całym cyklu eksploatowania. Badanie interdyscyplinarne wykazało, iż wstrząsami szkodliwymi są wstrząsy o sile 10 7 J (powodują uszkodzenia budynków mieszkalnych). Zanieczyszczenie gleby następuje w szczególności przez metale ciężkie. Instytut Ekologii podjął badania i wykrył duże zanieczyszczenie gleby ołowiem i kadmem. Podzielono ziemię rolniczą na kategorie: A,B i C. Obszarów zagrożonych ekologicznie w kraju mamy dużo i opierając się na stężeniu toksyn występującym w glebie występują następujące kategorie: - kategoria 1 (12 punktów ujemnych) Bytom, Kędzierzyn Koźle, - kategoria 2 (max 9 punktów ujemnych) Czeladź, Świętochłowice, Będzin, Jaworzno, Katowice, Piekary Śląskie, Sosnowiec, Sławków, Wałbrzych - kategoria 3 (max 7 punktów ujemnych) Degradacja środowiska przejawia się w postaci barier ekologicznych i w postaci strat ekologicznych. Straty ekologiczne to negatywne skutki i zjawiska spowodowane zanieczyszczeniem środowiska, które prowadzą do pogarszania jakości życia. Straty te można rozumieć jako: - społecznie zbędne zużycie czynników wytwórczych, - wzrost kosztów funkcjonowania jednostek gospodarczych w zdegradowanym środowisku W ostateczności straty ekologiczne powodują: - uszczuplenie majątku narodowego, - zmniejszenie gospodarczych możliwości wytwórczych, - obciążenie dochodu narodowego, - pogorszenie warunków zdrowotnych ludności. Nasz system nie sprzyja szacowaniu strat, ale przeprowadzono badanie i wykazano, iż straty te miały taką wielkość jak 30% produkcji wytwarzanej w tym czasie. Degradacja sumarycznie prowadzi do kryzysu ekologicznego. Staje się zaprzeczeniem procesów rozwojowych, następuje uszczuplenie ekonomicznych środków produkcji. Akty proekologiczne: 18

19 - raport Utanta człowiek i jego środowisko; zagrożenie wybuchem wojny nuklearnej, wyżywienie ludzi, kryzys środowiska, - konferencja w Sztokholmie 62 rok opracowano politykę ekologiczną, mówi się o rozwoju zrównoważonym, o ekorozwoju, - raport p. Bruntland wskazał na zasadniczą konieczność reorientacji - Szczyt Ziemi Rio de Janeiro 1992 rok Agenda 21 to dekret zobowiązujący rządy poszczególnych państw do konkretnych działań; organizacje biznesowe takie jak Izba handlu określają zasady dotyczące środowiska, - Traktat z Maastricht 92 roku wprowadził ekorozwój jako zasadę ustrojową UE, - 92 roku Unia wprowadziła 5 program działania Na drodze do zrównoważenia tj. polityka i program działania w dziedzinie ekorozwoju, - Szczyt Ziemi w Johanesburgu i konferencje klimatyczne ustalono limity zanieczyszczeń, które są coraz to zmniejszane. Ekorozwój aktualnie oznacza taki sposób prowadzenia działalności gospodarczej, kształtowania i wykorzystywania potencjału środowiska oraz organizacji życia społecznego, która zapewni dynamiczny rozwój jakościowo nowych procesów produkcyjnych, trwałość użytkowania zasobów przyrodniczych oraz poprawę a następnie utrzymanie wysokiej jakości życia. Ekorozwój to wizja, którą musimy zapewnić by zachować ciągłość funkcjonowania systemu: 1) określenie wizji, 2) ustalenie zasad, których przestrzeganie będzie nas zbliżać do osiągnięcia wizji, 3) określamy cele strategiczne 4) tworzymy odpowiednia strukturę podmiotową, odpowiedzialną za osiągnięcie tych celów, 5) określenie struktury instrumentów wykorzystywanych przez odpowiednie instytucje dla kształtowania odpowiednich zachować gospodarczych 6) kontrola, monitoring efektów podjętych zadań. Ekorozwój ma trzy wymiary: - ekologiczny - ekonomiczny - społeczny. 19

20 Ekorozwój to odmiana rozwoju gospodarczego lecz dokonuje się innego podejścia do bazy jaka jest kapitał użytkowany w procesach gospodarczych. Uwzględnia rozróżnienie między kapitałem a dochodem. Kapitał jest to źródło przychodu, a dochód jest dopiero ta wartością, którą można konsumować. Zwraca się uwagę, by nie konsumować kapitału. Ekorozwój wyodrębnia trzy rodzaje kapitału: 1) kapitał antropogeniczny stworzony przez człowieka; dobra w postaci budynków, narzędzie, środków finansowych; staramy się go pomnażać 2) kapitał podstawowy (naturalny) obejmuje zasoby niezbędne do życia, których nie można zastąpić innymi (warstwa ozonowa, globalny klimat, różnorodność biologiczną, wszechocean, lądolody) 3) inny kapitał naturalny obejmujący odnawialne zasoby naturalne oraz zasoby o charakterze nieodnawialnym dające jednak zastąpić się kapitałem antropogenicznym. Ekorozwój oznacza właściwe rozpatrywanie zjawisk i wybór odpowiednich priorytetów rozwojowych, traktowanie środowiska jako całości, które nie może podlegać zmianom rewolucyjnym i powinno ograniczać negatywne oddziaływanie naszej działalności. Wizja ekorozwoju misi być coraz bardziej konkretyzowana i chcąc dokładnie go skonkretyzować należy określić zbiór cech, zasad, celów i ładów. 1) Zbiór cech uznaje się, że ekorozwój to rozwój zrównoważony, trwały i samopodtrzymujący się. Rozwój zrównoważony polega na maksymalizacji korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, chroniąc jednocześnie oraz zapewniając odtworzenie się użyteczności i jakości środowiska w długim okresie czasu. Rozwój gospodarczy musi oznaczać nie tylko wzrost dochodu na głowę ludności, ale także poprawę innych parametrów jakości życia (dobrobytu społecznego). Uznaje się, że rozwój zrównoważony wymaga niezbędnych zmian strukturalnych w gospodarce i społeczeństwie. Rozwój trwały kategoria trwałości oznacza, iż żaden z elementów wektora zasileń procesów gospodarczych nie powinien się zmniejszać w nieskończonym horyzoncie czasu (by dać następnym pokoleniom takie same możliwości rozwoju). Rozwój samopodtrzymujący się każdy system funkcjonujący musi liczyć się z różnymi zakłóceniami i wykorzystywać swoje rezerwy, by się utrzymywać. My także musimy mieć pewne rezerwy w użytkowaniu zasobów środowiskowych. 20