ZATRUDNIENIE TYMCZASOWE SPOSOBEM NA DOBRĄ PRACĘ I EFEKTYWNOŚĆ FIRM

Transkrypt

1 1 ZATRUDNIENIE TYMCZASOWE SPOSOBEM NA DOBRĄ PRACĘ I EFEKTYWNOŚĆ FIRM podrecznik_pop.indd :30:32

2 2 podrecznik_pop.indd :30:32

3 3 ZATRUDNIENIE TYMCZASOWE SPOSOBEM NA DOBRĄ PRACĘ I EFEKTYWNOŚĆ FIRM pod redakcją Małgorzaty Dobrowolskiej Krzysztofa Kaszuby Rzeszów 2007 podrecznik_pop.indd :30:32

4 4 Recenzenci: dr hab. prof. UJ Teresa SASIŃSKA-KLAS Uniwersytet Jagielloński dr hab. prof. URz Jerzy KITOWSKI Uniwersytet Rzeszowski Łamanie: Agata MOŚCICKA Projekt okładki: Monika GROLIK ISBN Copyright by Pro-Inwest s.c. Katowice 2007 Publikacja powstała w ramach projektu Z/2.18/II/2.1/139/05 Zatrudnienie tymczsowe sposobem na dobrą pracę i efektywność firm, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej, Europejskiego Funduszu Społecznego, Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego 2.1, pod nadzorem Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Rzeszowie. podrecznik_pop.indd :30:32

5 5 SPIS TREŚCI PRZEDMOWA... 7 CZĘŚĆ I. TEORETYCZNE I EMPIRYCZNE ASPEKTY ZATRUDNIENIA TYMCZASOWEGO Dr Dariusz Makowski Rozdział 1. Polska regulacja zatrudnienia tymczasowego w świetle prawa Unii Europejskiej Dr Krzysztof Kaszuba Rozdział 2. Ekonomiczne aspekty zatrudnienia tymczasowego rynek pracy, instytucje, pracownicy Dr Robert Geisler Rozdział 3. Socjologiczne spojrzenie na pracę tymczasową w województwie podkarpackim Dr Anna Pawłowska Rozdział 4. Psychologiczna analiza funkcjonowania pracownika tymczasowo zatrudnionego CZĘŚĆ II. PRAKTYCZNE ASPEKTY ZATRUDNIENIA TYMCZASOWEGO Adam Panek Rozdział 1. Praca tymczasowa z perspektywy pracownika publicznych służb zatrudnienia Eugeniusz Pelczar Rozdział 2. Praca tymczasowa z perspektywy menadżera firmy użytkownika podrecznik_pop.indd :30:32

6 6 Zbigniew Mączko Rozdział 3. Praca tymczasowa z perspektywy menadżera agencji pracy tymczasowej Agnieszka Janowska Rozdział 4. Praca tymczasowa z perspektywy specjalisty praktyka od zatrudnienia tymczasowego Anna Krupa Rozdział 5. Praca tymczasowa z perspektywy pracownika agencji pracy tymczasowej Działalność Pro-Inwest podrecznik_pop.indd :30:32

7 7 PRZEDMOWA Niniejszy podręcznik jest efektem prac badawczych prowadzonych w ramach projektu: Zatrudnienie tymczasowe sposobem na dobrą pracę i efektywność firm, realizowanego w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego Celem projektu była analiza funkcjonowania pracowników w warunkach zatrudnienia tymczasowego, należącego do tzw. nietradycyjnych, nietypowych, elastycznych, alternatywnych form zatrudnienia oraz poznanie prawidłowości i konsekwencji tej formy zatrudnienia dla pracownika, organizacji i rynku pracy w województwie podkarpackim. Podręcznik poświęcony jest interdyscyplinarnej analizie zatrudnienia tymczasowego i wynikających z niego problemów oraz poszukiwania najlepszych rozwiązań w odniesieniu do każdej ze stron, która w zatrudnieniu tymczasowym odgrywa jakąś rolę. Chodzi tu między innymi o przedstawicieli publicznych służb zatrudnienia, menedżerów firm użytkowników, przedstawicieli agencji pracy tymczasowej i samych pracowników tymczasowych. Zagadnienie pracy tymczasowej jest częścią szerszej problematyki pracy ludzkiej w ogóle, będącej przedmiotem badań wielu dziedzin naukowych m.in.: ekonomii, prawa, socjologii, filozofii czy psychologii. Jest to zatem problematyka wielodyscyplinarna, która powinna łączyć wiedzę teoretyczną z wynikami badań empirycznych i zastosowaniem praktycznym. Podjęcie problemu pracy tymczasowej przez naukowców teoretyków, jak i specjalistów praktyków, nabiera zwłaszcza w ostatnich latach coraz większego znaczenia w związku z intensywnym rozwojem rynku pracy w kierunku coraz większego w nim udziału pracowników, podejmujących atypowe zatrudnienie. Rozwój ten w dużej mierze podyktowany jest przemianami gospodarczymi w naszym kraju i ogólnymi procesami o charakterze globalnym, których jedną z charakterystycznych cech jest rozwój i ekspansja korporacji transnarodowych. Te zaś nie są zainteresowane zatrudnianiem wielu pracowników na czas dłuższy aniżeli wymaga tego realizacja poszczególnych zleceń czy projektów. podrecznik_pop.indd :30:33

8 8 Przedmowa Od pracownika tymczasowego, podobnie jak od zatrudnionego na stałe, oczekuje się bezbłędnego i aktywnego działania w wyznaczonym, bardzo konkretnie czasie, co z jednej strony wymaga wysokiej wydajności i efektywności, a z drugiej doskonałych kompetencji, pozwalających elastycznie dostosować się do każdych warunków. Książka ta jest poświęcona obydwu tym zagadnieniom i, biorąc zwłaszcza pod uwagę możliwość wykorzystania uzyskanych wyników badań dla nowoczesnych systemów zarządzania firm użytkowników, jak i pracowników publicznych służb zatrudnienia i usług poradnictwa zawodowego, ma charakter pionierski. Nie bez znaczenia dla wartości użytkowej podręcznika jest wnikliwie przedstawione tło prawnych zasad dla możliwości funkcjonowania zatrudnienia tymczasowego oraz praw i obowiązków pracowników korzystających z tej formy zatrudnienia w Polsce. W książce zostało zaprezentowane wielodyscyplinarne ujęcie empiryczne, dające możliwie kompletny obraz problemów i wyzwań, jakie wynikają i będą wynikać wraz ze stopniowym zwiększaniem się podaży na pracę tymczasową i korzystających z tej formy zatrudnienia pracowników. Zebranie i opublikowanie tych badań w podręczniku jest inicjatywą, która podejmuje próbę uporządkowania posiadanej, jakże znikomej dotychczas wiedzy empirycznej o pracownikach tymczasowych i atypowych formach zatrudnienia, ale także ma za zadanie uogólnić ją i popularyzować. Wytycza również możliwe kierunki dalszych naukowych poszukiwań i dociekań badawczych oraz kreśli pole dla działań praktycznych. Praca tymczasowa staje się coraz powszechniejszą formą zatrudniania pracowników w Polsce w ubiegłym roku zatrudnionych w tej formie było ponad 200 tysięcy osób. Do tej pory zatrudnienie analizowane było jako bardziej trwała forma pracy, na przykład etatowej czy bardziej na stałe. Jednak zmiany zachodzące w gospodarce, technologii i procesach społecznych wymusiły kreowanie nowych form zatrudnienia bardziej elastycznych, mniej trwałych i dostosowanych do potrzeb organizacji i rynku. Tak więc z perspektywy zachodzących zmian, a także procesów integracji i globalizacji należy przyjąć szerszą niż dotąd perspektywę spostrzegania problemu zatrudnienia. Organizacje przestały funkcjonować jedynie w wymiarze regionalnym czy krajowym. Działają one lub zaczynają swoje działanie na arenie międzynarodowej i w związku z tym rysują się wyraźne zmiany ich strategii, struktur, systemów zarządzania. Nowe sposoby funkcjonowania są na pewno kosztorodne, ale też stanowią wyzwanie dla pracowników, którzy poszukując właściwego dla siebie typu zatrudnienia, mogą wykazać się większą samodzielnością i przedsiębiorczością. Projekt badawczy miał charakter kompleksowy (w badaniu funkcjonowania pracowników tymczasowych analizowane były trzy czynniki: podmiopodrecznik_pop.indd :30:33

9 Przedmowa 9 towe, środowiskowe, relacyjne) oraz interdyscyplinarny (analiza warunków zatrudnienia tymczasowego oparta została na czterech perspektywach: psychologicznej, socjologicznej, ekonomicznej, prawnej). Zaprezentowane w niniejszej pracy wyniki badań prowadzonych na próbie pracowników tymczasowych, menedżerów i pracowników firm użytkowników oraz populacji województwa podkarpackiego, dają wgląd w niektóre istotne mechanizmy leżące u podstaw aktywności zawodowej pracowników tymczasowo zatrudnionych i warunków zatrudnienia tymczasowego. W projekcie założono przeprowadzenie jedenastu analiz badawczych, które miały stanowić kompleksowy opis warunków zatrudnienia tymczasowego i umożliwić pełną analizę funkcjonowania pracowników w warunkach zatrudnienia tymczasowego. W ramach projektu wykorzystano następujące metody badawcze: wywiady kwestionariuszowe, wywiady pogłębione, wywiady grupowe (FGI), badania opinii publicznej, badania sędziów kompetentnych oraz eksperyment laboratoryjny. W wyniku przeprowadzonych badań uzyskano nie tylko nową wiedzę na temat szeroko pojętego funkcjonowania pracowników tymczasowych, ale sformułowano również wskazówki praktyczne dotyczące zatrudnienia tymczasowego. Opracowane zostały nowoczesne i nowatorskie rozwiązania z zakresu poradnictwa zawodowego, zarządzania zasobami ludzkimi, profilaktyki pracy i wypalenia zawodowego, a także broszura dla pracowników tymczasowych Praca tymczasowa od A do Z oraz innowacyjny Program Adaptacji Pracowników Tymczasowych (PAPT). Realizacja projektu wymagała zaangażowania ekspertów pracowników naukowych, specjalistów w dziedzinie prawa, ekonomii, socjologii i psychologii. Dodatkowo zaangażowano pięciu sędziów kompetentnych reprezentujących praktyczne spojrzenie na problem pracy tymczasowej, w tym menedżera firmy użytkownika, menedżera agencji pracy tymczasowej, pracownika agencji pracy tymczasowej, pracownika służb zatrudnienia, specjalistę praktyk od zatrudnienia tymczasowego. Podręcznik ten podzielony został na dwie części. Pierwszą, stanowią przygotowane przez ekspertów w dziedzinie prawa, ekonomii, socjologii i psychologii, opracowania naukowe, oparte o wybrane rezultaty badań i analiz warunków zatrudnienia tymczasowego prowadzone w województwie podkarpackim w trakcie realizowanego projektu badawczego. Rozdział pierwszy ma na celu przybliżenie prawnej problematyki zatrudnienia tymczasowego w Polsce na tle prawa Unii Europejskiej, zarówno w odniesieniu do działania agencji pracy tymczasowej, korzystania z tej formy zatrudnienia przez firmy użytkowników, jak i podejmowania pracy przez pracowników tymczasowych. Zdefiniowane i omówione zostały najczęściej stosowane nietypowe formy zatrudnienia, co umożliwia prawną identyfikapodrecznik_pop.indd :30:33

10 10 Przedmowa cję zatrudnienia tymczasowego oraz określenie podstawowych właściwości tej formy zatrudnienia. Zasadnicza część rozdziału jest poświęcona analizie zatrudnienia tymczasowego w świetle przepisów prawa polskiego. Analiza ta pozwala ustalić, które z obowiązujących uregulowań w obszarze zatrudnienia tymczasowego wywołują najwięcej wątpliwości interpretacyjnych. Polskie przepisy o zatrudnieniu tymczasowym zostały poddane ocenie z punktu widzenia ich zgodności ze standardami międzynarodowymi i europejskimi. Końcowa część rozdziału zawiera propozycje zmian niektórych obecnie obowiązujących przepisów w kontekście standardów Unii Europejskiej oraz przepisów obowiązujących w innych krajach. Autor dokonując przeglądu i wyjaśnienia istniejących w prawie polskim aktów prawnych regulujących ten typ zatrudnienia, uzupełnia wywód o wątpliwości interpretacyjne, z którymi najczęściej borykają się polscy prawnicy i użytkownicy pracy tymczasowej, co dla celów podręcznika jest szczególnie cenne. Nasza obecność we Unii Europejskiej każe od razu spojrzeć również na przepisy z perspektywy standardów międzynarodowych i zasygnalizować postulowane przez zainteresowanych klientów pracy tymczasowej ewentualne zmiany w przepisach. W rezultacie odnajdujemy zwięzły wywód zawierający niezbędne informacje prawne przydatne dla każdej z trzech stron będących podmiotami pracy tymczasowej. W rozdziale drugim dokonano analizy ekonomicznych aspektów zatrudnienia tymczasowego z perspektywy gospodarki światowej, instytucji rynku pracy, pracowników tymczasowych oraz pracodawców użytkowników. Część pierwsza prezentuje podstawowe czynniki wzrostu zatrudnienia tymczasowego w gospodarce światowej. Na tle danych liczbowych ukazujących znaczący wzrost liczby pracowników tymczasowych w krajach wysoko rozwiniętych autor przedstawia społeczno-ekonomiczne dylematy regulacji rynku pracy. Analizuje wpływ nowych form pracy na zachowanie pracowników i firm. Wskazuje, że pewna forma interwencji państwa na rynku pracy jest uzasadniona poprzez potrzebę ochrony pracowników przed arbitralnymi działaniami pracodawców oraz koniecznością zabezpieczenia stabilności w zatrudnieniu. Z punktu widzenia rozwoju społecznego, ważne jest, w jakim stopniu regulacje dotyczące przyjmowania i zwalniania pracowników zachęcają firmy do inwestowania w kapitał ludzki. Prezentując przykłady rozwiązań dotyczących pracy tymczasowej, w różnych krajach świata autor pokazuje, że rosnąca liczba nowych firm użytkowników pracowników tymczasowych oraz agencji pracy tymczasowej potwierdza, że polityka zwiększania elastyczności pracy cieszy się coraz większym zainteresowaniem wśród przedsiębiorstw i przedsiębiorców na całym świecie. Druga część pracy poświęcona jest analizie instytucji rynku pracy tymczasowej w świecie, w Polsce i na Podkarpaciu. Autor podkreśla, że analiza podrecznik_pop.indd :30:33

11 Przedmowa 11 danych liczbowych dotyczących agencji pracy tymczasowej oraz pracowników tymczasowych jest obarczona zasadniczym błędem jakim są różnice występujące pomiędzy krajami w zakresie definicji agencji pracy tymczasowych oraz pracowników tymczasowych. Dane pokazują, że pracownicy tymczasowi w roku 2005 stanowili relatywnie niewielki odsetek pracujących w krajach Unii Europejskiej a najwyższy odsetek pracowników tymczasowych znajdował się w najbogatszych krajach Wielkiej Brytanii, Holandii, Belgii i Stanach Zjednoczonych. Autor wskazuje, że obroty agencji pracy w takich krajach jak Wielka Brytania, Francja, Niemcy czy też Holandia są dowodem, że z biznesowego punktu widzenia jest to interesująca, dochodowa branża. Poznanie motywów zatrudniania pracowników tymczasowych oraz opinii o wadach i zaletach tej formy rozwoju zasobów pracowniczych (w warunkach wciąż jeszcze najwyższego w Unii Europejskiej bezrobocia) jest głównym tematem trzeciej części opracowania. W przeprowadzonych badaniach jakościowych 30 dyrektorów i kierowników kilkunastu podkarpackich przedsiębiorstw poproszono o udzielenie odpowiedzi na kilkadziesiąt pytań dotyczących pracy tymczasowej. Przedstawione w artykule odpowiedzi prezentujące opinie pracodawców na temat pracy tymczasowej oraz pracowników tymczasowych, mogą być interesującym źródłem wiedzy nie tylko dla przedstawicieli firm użytkowników pracowników tymczasowych, ale także dla polityków, samorządowców, dziennikarzy, przedstawicieli instytucji edukacyjnych oraz oczywiście pracowników tymczasowych i agencji pracy. Przedmiotem zainteresowania rozdziału trzeciego są socjologiczne aspekty zatrudnienia tymczasowego w województwie podkarpackim. Autor podkreśla przede wszystkim brak wiedzy na temat pracy tymczasowej wśród mieszkańców społeczności regionalnej oraz negatywne ocenianie tego zjawiska przez większość badanych, nie tylko mieszkańców, ale również samych pracowników i ich współpracowników. Ponieważ województwo podkarpackie, jak każdy region Polski, znalazł się w ostatnich pięciu latach pod presją czynników związanych z postfordyzmem, globalizacją i wymogami Strategii Lizbońskiej, na fali szeroko rozumianych przemian w przedsiębiorstwach zlokalizowanych w regionie wprowadzono elastyczne formy zatrudnienia. Badania na reprezentatywnej próbie mieszkańców regionu ukazują pewnego rodzaju pęknięcie zbiorowości na osoby mające poczucie konieczności mobilności i uczestnictwa w zmieniającym się świecie oraz na osoby przyzwyczajone do państwa dobrobytu i gospodarki pełnego zatrudnienia. Na osobną uwagę natomiast zasługuje stwierdzenie o zróżnicowaniu wiedzy potocznej badanych a wiedzy ekspertów na temat pracy tymczasowej, co oznacza, że badani definiują pracę tymczasową niezgodnie z jej prawnymi określeniami. Z kolei badania jakościowe przeprowadzone wśród pracowników zatrudnionych tymczasowo oraz ich współpracowników pokazują, że praca tymczasowa jest postrzegana podrecznik_pop.indd :30:33

12 12 Przedmowa raczej jako negatywne zjawisko ze względu na brak poczucia bezpieczeństwa, chociaż w niektórych przypadkach (absolwenci czy osoby uczące się/studiujące) daje się zauważyć plusy tego typu zatrudnienia. W dwojaki sposób oceniane są również agencje pracy tymczasowej: pozytywnie jako instytucje dające pracę i zatrudnienie, czyli przede wszystkim możliwości zarabiania pieniędzy, a z drugiej jako instytucje wyzyskujące pracowników, co w konsekwencji prowadzi do mniejszych zarobków. W badaniach nieustannie pojawia się leitmotiv dotyczący chęci bezpieczeństwa badanych i jego obniżenia we współczesnych czasach, również dzięki pojawieniu się pracy tymczasowej. Rozdział czwarty prezentuje psychologiczną analizę funkcjonowania pracowników tymczasowych ze szczególnym uwzględnieniem konsekwencji zatrudnienia tymczasowego dla podmiotu i firmy. Pytania, jakie sobie autorka postawiła i na które próbuje znaleźć odpowiedź w dociekaniach teoretycznych i empirycznych dotyczą uwarunkowań satysfakcji z pracy i psychologicznych kosztów i zachodzących między nimi relacji u pracowników tymczasowych. Tak zakreślony zakres badań wyznacza zawartość części teoretycznej pracy. Na jej początku zostały przedstawione nietypowe formy zatrudnienia, ze szczególną koncentracją na pracy tymczasowej, co stanowi podstawę dalszych rozważań. Omawiając zagadnienie pracy tymczasowej autorka wskazuje na coraz częściej występującą strukturę zatrudnienia pracowników obejmującą tzw. trzon i pracowników peryferyjnych, co może odpowiadać kategoriom: pracownicy stali i tymczasowi. Zwraca uwagę na jej istotną właściwość, tj. trójstronną relację pracownika z agencją i pracodawcą oraz rozpatruje konsekwencje tej formy zatrudnienia zarówno z punktu widzenia organizacji, ukazując ich niejednoznaczność, jak i z punktu widzenia jednostki. Uwzględnia także fakt, że kategoria pracowników tymczasowych nie jest kategorią jednolitą (różne typy umów, dobrowolność decyzji versus przymusowość) oraz porusza problem identyfikacji pracowników tymczasowych z organizacją ich zatrudniającą oraz pracownikami stałymi. Sprawia to, że prezentowany rozdział stanowi wyczerpujące psychologiczne kompendium wiedzy na temat pracowników tymczasowych. Podkreśla potrzebę nowego podejścia w psychologii pracy i organizacji. Prezentuje wybrane wyniki badań przeprowadzonych na próbie 300 pracowników tymczasowych z województwa podkarpackiego, uwzględniające rolę zmiennych, pozytywnie i negatywnie regulujących zachowania się człowieka wobec pracy. W końcowej części rozdziału zebrano implikacje praktyczne, stanowiące przykładowe sugestie dla menedżerów praktyków. Część druga podręcznika stanowi zbiór artykułów zespołu badawczego sędziów kompetentnych prezentujących praktyczne aspekty pracy tymczasowej z różnych punktów widzenia. Praca tymczasowa widziana oczami pracownika służb zatrudnienia zaprezentowana jest w rozdziale pierwszym. Autor podejmuje próbę analizy podrecznik_pop.indd :30:34

13 Przedmowa 13 przyczyn rozwijania się rynku pracy tymczasowej w województwie podkarpackim. Porusza problemy znaczenia pracy tymczasowej dla poszczególnych adresatów pracy tymczasowej. Podczas analizy specyfiki zatrudnienia tymczasowego przywołuje szereg przykładów instytucji działających podobnie jak Agencje Pracy Tymczasowej, które choć posiadają inny status, kierują się podobną formułą oraz standardami zatrudniania i oddelegowywania pracowników do tzw. prac krótkoterminowych. Autor podejmuje próbę analizy stopnia rozwoju pracy tymczasowej w województwie wpływającej na sytuację rynku pracy, zwłaszcza w sferze zatrudnienia osób bezrobotnych oraz analizy długofalowego efektu pracy tymczasowej w kontekście zmian osobowościowych człowieka. Praca tymczasowa i jej zalety oraz mankamenty podkreślone zostały przez menedżera firmy użytkownika w rozdziale drugim, który poświęcony jest analizie pracy tymczasowej i współpracy z agencjami świadczącymi usługi pracy tymczasowej. Przedstawia punkt widzenia firmy problemy, na jakie napotyka pracodawca użytkownik w zderzeniu z obowiązującymi go regulacjami prawnymi i rządzącą się swoimi prawami codziennością wykonywania pracy. Podkreśla również korzyści dla przedsiębiorstwa zlecającego wyszukiwanie pracowników tymczasowych. W rozdziale trzecim spojrzenie na pracę tymczasową prezentuje menedżer właściciel agencji pracy tymczasowej. Przedstawione i omówione zostały prawne zagadnienia związane z pracą tymczasową w Polsce w kontekście funkcjonowania agencji pracy tymczasowej oraz praktyczne rozwiązania dla firm użytkowników i samych pracowników tymczasowych. Dodatkowo poruszony został temat sposobów rekrutacji i selekcji pracowników stosowanych przez agencje pracy tymczasowej oraz przykłady nowoczesnych rozwiązań w zakresie naboru i doboru personelu tymczasowego. Autor porusza również istotny temat kierowania pracowników tymczasowych do innych krajów członkowskich Unii Europejskiej. W rozdziale czwartym problematyka pracy tymczasowej przedstawiona została przez specjalistę praktyka od zatrudnienia tymczasowego. Autorka rekomenduje tę formę zatrudnienia jako jedną z najskuteczniejszych metod rozwoju przedsiębiorstw, a także walki z bezrobociem. Jednocześnie przybliża kwestię formalno-prawnych rozwiązań stosowanych przez agencje pracy tymczasowej przy zatrudnianiu i wypożyczaniu pracowników, w tym prawa i obowiązki trzech podmiotów pracy tymczasowej. Rozdział piąty poświęcony został pracy tymczasowej analizowanej przez pracownika agencji pracy tymczasowej. Autorka przedstawiła zasady zatrudniania i współpracy pracowników tymczasowych z agencją pracy tymczasowej. Przedstawione zostały również korzyści wynikające dla firm użytkowników i pracowników tymczasowych korzystających z tej formy zatrudnienia. podrecznik_pop.indd :30:34

14 14 Przedmowa Praca tymczasowa została ukazana z jednej strony jako efektywne rozwiązanie dla osób poszukujących pracy, z drugiej strony jako alternatywa wobec nielegalnego zatrudnienia w małych i średnich przedsiębiorstwach. W tym miejscu pragniemy serdecznie podziękować w imieniu całego zespołu projektu wszystkim osobom badanym menedżerom i pracownikom firm użytkowników, pracownikom tymczasowym, agencjom pracy tymczasowej oraz mieszkańcom województwa podkarpackiego, że zaszczycili nas swoją wiedzą i zaufaniem. Dziękujemy również Instytucji Wdrażającej pracownikom Wojewódzkiego Urzędu Pracy w Rzeszowie za wsparcie na wszystkich etapach realizacji projektu i powstawania tej pracy. Recenzentom dr hab. prof. UJ Teresie Sasińskiej-Klas, dr hab. prof. URz Jerzemu Kitowskiemu za inspirujące i krytyczne uwagi oraz wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki. dr Małgorzata Dobrowolska dr Krzysztof Kaszuba podrecznik_pop.indd :30:34

15 15 CZĘŚĆ I. TEORETYCZNE I EMPIRYCZNE ASPEKTY ZATRUDNIENIA TYMCZASOWEGO podrecznik_pop.indd :30:34

16 16 podrecznik_pop.indd :30:34

17 17 ROZDZIAŁ 1. POLSKA REGULACJA ZATRUDNIENIA TYMCZASOWEGO W ŚWIETLE PRAWA UNII EUROPEJSKIEJ Dr Dariusz Makowski WSTĘP Regulacja zatrudnienia tymczasowego w prawie UE (w prawie wspólnotowym) wiąże się z planowymi działaniami Komisji Europejskiej na rzecz promocji tzw. nietypowych form zatrudnienia. Do nietypowych form zatrudnienia należy także zatrudnienie tymczasowe. Nietypowość tej formy zatrudnienia wynika przede wszystkim z trójpodmiotowej konstrukcji prawnej. W realizacji zatrudnienia tymczasowego biorą bowiem udział nie dwa, jak to ma miejsce w typowym stosunku pracy, lecz trzy podmioty: osoba fizyczna (pracownik tymczasowy) zatrudniana jest przez agencję pracy tymczasowej, tj. z agencją łączy ją odpowiednia umowa o świadczenie pracy, ale pracę tę wykonuje będąc skierowaną do innego podmiotu (pracodawcy użytkownika). Okresy wykonywania pracy są ograniczone, co tłumaczy określenie tej postaci zatrudnienia mianem zatrudnienia tymczasowego. Zatrudnienie tymczasowe jest aktualnie normowane w dwóch dyrektywach UE: w dyrektywie nr 91/383 z 25 czerwca 1991 r. uzupełniającej działania mające na celu poprawę bezpieczeństwa i ochrony zdrowia w miejscu pracy pracowników zatrudnionych na podstawie umowy o pracę na czas określony lub na podstawie stosunku pracy tymczasowej (dyrektywa podrecznik_pop.indd :30:34

18 18 Część I. Teoretyczne i empiryczne aspekty zatrudnienia tymczasowego 91/383/EWG) 1 oraz w dyrektywie nr 96/71 z 16 grudnia 1996 r. dotyczącej kierowania pracowników do pracy za granicę w ramach świadczenia usług (dyrektywa 96/71/WE) 2. Dyrektywy te nie zajmują się zatrudnieniem tymczasowym kompleksowo, ale dotyczą tylko pewnych aspektów z nim związanych. Inaczej więc niż w przypadku innych nietypowych form zatrudnienia, którym w całości poświęcono osobne dyrektywy (np. dyrektywa 97/81/WE o zatrudnieniu w niepełnym wymiarze czasu pracy, dyrektywa 99/70/WE o zatrudnieniu okresowym), zatrudnienie przez agencję pracy tymczasowej wciąż oczekuje na akt prawny o podobnym zakresie i znaczeniu. Oczekiwania te spełnić ma przygotowywana od jakiegoś czasu dyrektywa o pracy tymczasowej. Chociaż prace nad projektem takiej dyrektywy z 20 marca 2002 r. zostały niedawno wstrzymane 3, to jednak projekt ten zasługuje na uwagę z uwagi na to, że rozwiązania prawne w nim przewidziane były brane pod uwagę przy ustanawianiu polskiej regulacji pracy tymczasowej 4. Gdy chodzi o regulacje zatrudnienia tymczasowego w innych krajach UE, to można zaobserwować trzy sposoby podejścia do tego zjawiska. Pierwszy polega na braku ustawowego określenia tej formy zatrudnienia lub wprowadzeniu bardzo skromnej regulacji w tym zakresie (Dania, Finlandia, Wielka Brytania, Irlandia). Drugi sposób to wyodrębnienie rodzajowe zatrudnienia tymczasowego w przepisach oraz przyjęcie regulacji odnoszących się głównie do relacji występujących między agencją pracy tymczasowej, pracodawcą użytkownikiem i pracownikiem (Niemcy, Austria, Hiszpania, Holandia, Szwecja, Luksemburg). W końcu, możliwa jest szczegółowa reglamentacja tej formy zatrudnienia, w ramach której określa się również status prawny pracownika tymczasowego. Tak jest we Francji, Belgii, Włoszech, Portugalii i Grecji 5. 1 Dziennik Urzędowy WE nr L 206 z r. 2 Dziennik Urzędowy WE nr L 018 z r. 3 Szerzej na ten temat por. P. Korzyński, Przyczyny wstrzymania projektu dyrektywy w sprawie pracowników tymczasowych, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 11/2005, s Por. uzasadnienie projektu ustawy z r. o zatrudnianiu pracowników tymczasowych (http//: 5 Por. Z. Hajn, Regulacja prawna funkcjonowania prywatnych agencji zatrudnienia w prawie międzynarodowym i europejskim, Studia Prawno-Europejskie 5/2001, s. 67. Por. też uzasadnienie projektu dyrektywy wspólnotowej z r. o pracy tymczasowej. Przegląd regulacji pracy tymczasowej w krajach UE zawiera mój artykuł Agencje (przedsiębiorstwa) pracy czasowej miejsce i rola w prawie pracy państw Wspólnoty Europejskiej, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 3/1999, s podrecznik_pop.indd :30:35

19 Rozdział 1. Polska regulacja zatrudnienia tymczasowego w świetle ZATRUDNIENIE TYMCZASOWE W PRAWIE UNII EUROPEJSKIEJ (UE) I W WYBRANYCH USTAWODAWSTWACH KRAJOWYCH 1.1 Zatrudnienie tymczasowe w prawie UE Pierwszą dyrektywą unijną z zakresu zatrudnienia tymczasowego była dyrektywa 91/383/EWG poświęcona bezpieczeństwu i ochronie zdrowia pracowników tymczasowych. Dyrektywa ta definiuje zatrudnienie tymczasowe jako stosunek pracy nawiązywany przez pracownika i agencję pracy tymczasowej, będącą jego pracodawcą, w ramach którego to stosunku pracownik zostaje przekazany do dyspozycji pracodawcy użytkownika w celu świadczenia pracy na jego rzecz i pod jego kierownictwem (art. 1 pkt 2 dyrektywy). Przyjęcie osobnej dyrektywy na temat bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników tymczasowych stanowi bez wątpienia wyraz przekonania prawodawcy europejskiego o szczególnych zagrożeniach, jakie czyhają na tych pracowników w toku wykonywania pracy u pracodawcy użytkownika. Jak zaznacza się w preambule tej dyrektywy, pracownicy tymczasowi są narażeni w pewnych sektorach na ryzyko wypadku przy pracy oraz ryzyko chorób zawodowych w większym stopniu aniżeli inni pracownicy. Sytuacja taka uzasadnia wydanie przepisów, które, w myśl zasady równego traktowania wszystkich pracowników, zapewnią pracownikom tymczasowym poziom ochrony adekwatny do występujących zagrożeń (art. 2 pkt 1). Dużą rolę dyrektywa 91/383/EWG przypisuje informowaniu oraz szkoleniu pracownika tymczasowego na początku stosunku pracy. Co do obowiązku informowania przewiduje się wieloetapowy, a zarazem wielokierunkowy, przepływ informacji. Pracodawca użytkownik, przed skierowaniem do niego pracownika tymczasowego, obowiązany jest udzielić agencji dokładnych informacji dotyczących w szczególności wymaganych kwalifikacji zawodowych kandydata do pracy oraz charakterystyki stanowiska pracy przeznaczonego do objęcia. Uprawnia się jednocześnie państwa członkowskie do ustanowienia w krajowych porządkach prawnych obowiązku zamieszczenia informacji, jakie pracodawca użytkownik udziela agencji, w umowie zawieranej przez te dwa podmioty (art. 7). Wszystkie uzyskane od pracodawcy użytkownika informacje agencja powinna przekazać pracownikowi tymczasowemu. Dyrektywa wymaga, aby pracownik tymczasowy był powiadomiony także przez pracodawcę użytkownika o zagrożeniach związanych z podjęciem pracy (art. 3). Jeśli chodzi o obowiązek szkolenia, dyrektywa stanowi, że pracownik powinien zostać przeszkolony stosownie do właściwości stanowiska pracy z uwzględnieniem jego kwalifikacji i doświadczenia zawodowego (art. 4). Dyrektywa nie precyzuje, na kim spoczywa obowiązek przeszkolenia pracownika, ale podrecznik_pop.indd :30:35

20 20 Część I. Teoretyczne i empiryczne aspekty zatrudnienia tymczasowego biorąc pod uwagę inne jej postanowienia wydaje się, że obowiązek ten skierowany jest przede wszystkim do pracodawcy użytkownika. Dyrektywa uprawnia państwa członkowskie do wprowadzenia zakazu powierzania pracownikowi tymczasowemu prac o wyższym stopniu zagrożenia dla jego bezpieczeństwa i zdrowia, w tym zwłaszcza prac, które, zgodnie z ustawodawstwem krajowym, wykonywane są pod szczególnym nadzorem służb medycznych. W razie nieustanowienia takiego zakazu, państwa członkowskie zobowiązane są zapewnić pracownikowi odpowiednią opiekę medyczną. Odpowiednia, specjalistyczna opieka medyczna może być roztoczona również nad kandydatem do zatrudnienia w okresach pomiędzy skierowaniami do pracodawcy użytkownika (art. 5). Rozwiązanie takie pozwala przeciwdziałać szkodliwym skutkom wykonywania pracy, które mogą się objawić dopiero po dłuższym czasie od zakończenia pracy u danego pracodawcy użytkownika. Dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie, aby pracownicy lub inne osoby powołane u pracodawcy użytkownika do zapewnienia ochrony zdrowia i zapobiegania ryzyku zawodowemu, były informowane o zatrudnieniu pracowników tymczasowych, co pozwoli skuteczniej przeciwdziałać występującym zagrożeniom (art. 6). Dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie do ustanowienia rozwiązań prawnych, które, nie naruszając zasad odpowiedzialności agencji związanych z bezpieczeństwem, higieną i ochroną zdrowia pracownika tymczasowego określonych przez ustawodawstwo krajowe, odpowiedzialnością za te warunki przez czas wykonywania pracy przez pracownika tymczasowego obarczałyby pracodawcę użytkownika (art. 8). Innego aspektu zatrudnienia tymczasowego dotyczy kolejna dyrektywa wspólnotowa odnosząca się do tej formy zatrudnienia. Dyrektywa 96/71/WE, bo o niej mowa, została poświęcona kierowaniu pracowników do pracy za granicę w ramach świadczenia usług. Zasadniczym celem tej dyrektywy jest zapewnienie właściwej ochrony pracownikowi tymczasowemu (a także innym wymienionym w dyrektywie kategoriom pracowników), który, ze względu na skierowanie do pracy na obszar innego państwa, mógłby być narażony na obchodzenie w stosunku do niego ochronnych przepisów prawa pracy. Dyrektywę tę stosuje się do agencji pracy tymczasowej działającej w jednym z krajów UE, która w ramach świadczenia usług kieruje pracownika na określony czas do wykonywania pracy u pracodawcy użytkownika na terytorium innego kraju Unii, przy czym w okresie wykonywania pracy pracownik pozostaje w stosunku pracy z agencją (art. 1 pkt 1 i 3 oraz art. 2). W świetle dyrektywy 96/71/WE agencja kierująca pracownika do pracy jest zobowiązana zapewnić pracownikowi tymczasowemu takie warunki pracy i płacy, jakie są przewidziane w prawie państwa, na obszar którego pracownik jest kierowany. Dyrektywa stanowi dodatkowo, że kraje członkowskie mogą nałożyć na agencję pracy tymczasowej obowiązek zapewnienia tym pracownikom wapodrecznik_pop.indd :30:35