SPIS TREŒCI HISTORIA JAKO NAUKA

Transkrypt

1 SPIS TREŒCI HISTORIA JAKO NAUKA Jak liczymy up³ywaj¹cy czas? Era a epoka Najdawniejsze dzieje cz³owieka STARO YTNOŒÆ Wierzenia Egipcjan Piramidy Pismo obrazkowe i alfabetyczne Bogowie Greków Igrzyska olimpijskie Sztuka grecka Dzie³a Homera Teatr grecki Filozofowie mi³oœnicy m¹droœci Bogowie Rzymian Budowniczowie i in ynierowie Judaizm religia ydów Chrzeœcijanie Islam Religie Dalekiego Wschodu ŒREDNIOWIECZE Architektura œredniowiecza Filozofia Wyprawy krzy owe CZASY NOWO YTNE Twórcy renesansu Wielkie odkrycia geograficzne Jak powsta³a nowo ytna nauka? Na pograniczu Wschodu i Zachodu Oœwiecenie Oœwiecenie w Polsce ycie Polaków pod zaborami Wiek odkryæ i wynalazków

2 Œwiat, w którym yjemy REGIONY W POLSCE Wielkopolska Warmia i Mazury Ma³opolska Mazowsze i Podlasie Œl¹sk Pomorze NAJWA NIEJSZE WYDARZENIA Z HISTORII POLSKI Rz¹dy Piastów Rzeczpospolita Obojga Narodów Pod zaborami Odzyskanie niepodleg³oœci Miêdzy II a III Rzeczpospolit¹ WIEDZA O SPO ECZEÑSTWIE Dzieje szko³y Niektóre wynalazki i odkrycia Grupa i jej przywódca Prawa cz³owieka Normy spo³eczne S³owniczek terminów z historii

3 WIERZENIA EGIPCJAN Egipcjanie czcili wielu bogów i bogiñ. Wiarê w wielu bogów okreœlamy pojêciem wielobóstwa, inaczej politeizmu. W religii egipskiej wiara w tysi¹ce bóstw wywodzi³a siê z czasów pierwotnych, kiedy ludy y³y w ma³ych pañstewkach i czci³y bóstwa lokalne. Inn¹ cech¹ religii staroegipskiej by³a wiara, e w³adza królewska pochodzi od boga Re, którego imiê oznacza s³oñce. Ka dy kolejny faraon by³ synem boga Re, a wiêc równie bogiem, tylko yj¹cym wœród ludzi. Bogów w Egipcie przedstawiano w postaci zwierzêcej, ludzkiej lub jako cz³owieka z g³ow¹ zwierzêcia albo ptaka. Artyœci egipscy chcieli w ten sposób ukazaæ ponadludzk¹ postaæ i naturê bogów. W ich wizerunkach znalaz³ wyraz zwi¹zek wiary w nadprzyrodzone mo liwoœci bogów z ich cielesnym podobieñstwem do ludzi. Wiele zwierz¹t uwa ano w religii egipskiej za œwiête: krokodyla, lwa, wê a, soko³a, kota. Zwierzêta te trzymano przy œwi¹tyniach, po œmierci balsamowano je i grzebano w grobowcach. Jednym z najpopularniejszych bogów pañstwa egipskiego sta³ siê wspomniany ju bóg s³oñca Re czczony szczególnie w mieœcie Heliopolis. Kult boga Re (kult to oddawanie czci religijnej bogu lub bóstwom) po³¹czono z kultem boga Teb Amona, a ich symbolem by³ osadzony na g³owie dysk s³oneczny. W egipskich opowieœciach o powstaniu œwiata, bogów i cz³owieka oraz o legendarnych bohaterach pojawiaj¹ siê tak e informacje o bogu Ozyrysie, uto samianym z p³odnoœci¹ i rolnictwem (Egipcjanie wierzyli, e jemu zawdziêczaj¹ wylewy Nilu). Ozyrys by³ zwykle przedstawiany z on¹ Izyd¹ (opiekunk¹ rodzin i matek) i synem Horusem. Zgodnie z mitami Ozyrys zosta³ zabity przez swego brata, bogowie przywrócili mu ycie, pozosta³ jednak w œwiecie umar³ych, jako sêdzia i król pañstwa œmierci. Ciekawa jest te historia boga Thot, przedstawianego jako cz³owiek z g³ow¹ ibisa lub jako pawian. By³ on wezyrem i pisarzem bogów oraz kontrolerem pór roku, ksiê yca i gwiazd. Wierzono, e dziêki niemu powsta³y: pismo hieroglificzne, matematyka, rachunkowoœæ, jêzyki, a nawet warcaby. W ka dym mieœcie czczono w³asnego boga i budowano mu wspania³¹ œwi¹tyniê. Archeolodzy odkryli ogromn¹ œwi¹tyniê boga Amona w Karnaku. Budowano j¹ ponad 2 tysi¹ce lat, a ka dy z kolejnych w³adców wznosi³ nowy pos¹g ku czci wielkiego boga (przechowywano tam niezliczone pos¹gi o ró nych kszta³tach). Materia³em, którego u ywano do budowy 15

4 œwi¹tyñ, by³ kamieñ, dlatego budowle te okaza³y siê trwa³e i zachowa³y siê (choæ przysypane ziemi¹) do naszych czasów. Œwi¹tyniê budowano wed³ug œciœle okreœlonego schematu: prowadzi³a do niej aleja sfinksów (sfinks to wyobra enie le ¹cego lwa z g³ow¹ ludzk¹ lub zwierzêc¹), wejœcie znajdowa³o siê miêdzy pylonami (pylony to kamienne budowle w formie wie ), za nim znajdowa³ siê dziedziniec, a dalej wielka sala z kolumnami (kolumny mia³y zakoñczenia w kszta³cie pêku papirusów lub kwiatu lotosu). Sala kolumnowa prowadzi³a do sanktuarium, miejsca œwiêtego, w którym sta³ pos¹g boga. Do sanktuarium œwi¹tyni mia³ wstêp tylko faraon, który sprawowa³ funkcjê najwy szego kap³ana. Ka dego dnia ofiarowywa³ on bóstwu posi- ³ek, karmi³ je, my³ i przebiera³ jego pos¹g. Faraon nie móg³ jednak osobiœcie przebywaæ we wszystkich œwi¹tyniach, wobec tego obrzêdów w ró - nych miastach dokonywali kap³ani. Do obowi¹zków kap³anów nale a³o oddawanie czci bogom. Oni te organizowali wielkie wyjœcia bogów ze œwi¹tyni, wówczas pos¹g bóstwa wynoszono na dziedziniec, a t³um wiernych pada³ na twarz. Faraonowie troszczyli siê o œwi¹tynie, przekazuj¹c im ziemiê i bogate ³upy wojenne. W ten sposób przy œwi¹tyniach tworzy³y siê wielkie maj¹tki ziemskie, które faraon zwalnia³ od wszelkich podatków. Rola kap³anów w spo³eczeñstwie egipskim by³a wyj¹tkowa. Utrzymywali siê oni z dochodów, jakie przynosi³a ziemia darowywana przez faraonów. Otrzymywali te czêœæ ofiar sk³adanych przez wiernych. Najwy si kap³ani (arcykap³ani) pochodzili czêsto z rodziny królewskiej. Kap³ani byli wykszta³conymi ludÿmi, znali tajniki geometrii i astronomii. Umieli przepowiadaæ zaæmienie s³oñca i obliczaæ termin wylewu Nilu. Kap³ani egipscy mogli ³¹czyæ swoje g³ówne zajêcie z innymi funkcjami. Bywali nauczycielami w przyœwi¹tynnych szko³ach, kierownikami bibliotek. Umieli liczyæ, znali anatomiê czyli budowê cia³a cz³owieka. Egipcjanie wierzyli w ycie pozagrobowe. Wed³ug mitu egipskiego cz³owiek po œmierci stawa³ przed s¹dem boga Ozyrysa, który za pomoc¹ wagi ocenia³ ycie cz³owieka. Je eli przewa a³y dobre uczynki, bóg wpuszcza³ duszê do swego pañstwa, jeœli z³e skazywa³ j¹ na po arcie przez demony. Egipcjanie wierzyli, e cz³owiek po œmierci dopóty yje, dopóki istnieje jego cia³o, dlatego aby cia³o zmar³ego przetrwa³o przez wieki, mieszkañcy Egiptu balsamowali je, robili z niego mumiê. Cia³o, z którego usuniêto wszystkie wnêtrznoœci, nasycano roztworem soli, po czym nape³niano wonnoœciami, p³ótnem i ywic¹. Nastêpnie mu- 16

5 miê owijano p³óciennymi banda ami i sk³adano do trumny, trumnê zaœ chowano w kamiennym pojemniku sarkofagu. W takim stanie mumia mog³a siê zachowaæ bardzo d³ugo, je eli nie zosta³a uszkodzona przez z³odziei, szukaj¹cych w grobowcach klejnotów. Czy wiesz, e... Najbardziej sensacyjnym odkryciem archeologicznym na terenie Egiptu by³o znalezienie ukrytego w ska³ach miejsca spoczynku króla Egiptu, Tutanchamona, który y³ w XIV w. p.n.e. Odkrycia tego dokonano w 1922 r. Grobowiec by³ wyposa ony w przedmioty domowego u ytku i zbytku, odnaleziono te nietkniêty sarkofag z mumi¹ faraona, w z³otej poœmiertnej masce. PIRAMIDY Szczególnie wspania³e grobowce Egipcjanie wznosili dla faraonów. W³adca od razu po wst¹pieniu na tron wybiera³ miejsce, wzywa³ do siebie budowniczych i decydowa³, jak bêdzie wgl¹da³ jego wieczysty dom. Do budowy jego grobowca powo³ywano dziesi¹tki, a nawet setki tysiêcy ludzi, którymi kierowali specjalni urzêdnicy. Praca rozpoczyna³a siê w kamienio³omach po³o onych daleko od Nilu na terenie skalnej, bezwodnej pustyni. Najpierw kamieniarze przez wiele godzin wykuwali odpowiednie bloki. Robili to za pomoc¹ d³ut i pi³ miedzianych oraz m³otów kamiennych b¹dÿ drewnianych. Od razu na miejscu bloki starannie obrabiano i wyg³adzano ostrym piaskiem. Czterystu kamieniarzy pracowa³o przez piêtnaœcie miesiêcy, dzieñ po dniu, od wschodu do zachodu s³oñca, by od³upaæ od ska³y s³up o d³ugoœci 40 m. Gotowe bloki, czêsto bardzo wielkie, o wadze dziesi¹tków ton, robotnicy ci¹gnêli na drewnianych saniach do Nilu. Do p³óz przyczepiano grube liny, za które chwyta³y setki ludzi. Nastêpnie bloki ³adowano na barki, holowane przez dziesi¹tki ³odzi. Egipcjanie potrafili pokonaæ trudnoœci techniczne i organizacyjne zwi¹zane z podnoszeniem ciê kich kawa³ów kamienia. W tym celu wznoszono odpowiednie nasypy ziemne, po których mo na by³o ci¹gn¹æ bloki na saniach. Po zakoñczeniu prac nasypy usuwano. Nie wszyscy faraonowie budowali dla siebie piramidy. Wielu wola³o, aby ich mumie sk³adano w g³êbi grobowców wykuwanych we wnêtrzu ska³. Wejœcie do nich starannie maskowano dla ochrony przed rabusiami, 17

6 Ruiny teatru na Peloponezie Aktorzy graj¹cy w komediach sztukach o charakterze weso³ym i artobliwym zak³adali œmieszne maski. W teatrze wystêpowali wy³¹cznie mê czyÿni, którzy odtwarzali równie role eñskie. Aby by³o ich lepiej widaæ, zak³adali na nogi buty na podwy szonej podeszwie, tak zwane koturny. Wystawiane sztuki bra³y udzia³ w konkursie. Nagrodê w postaci wieñca z bluszczu otrzymywa³ nie tylko autor tekstu i g³ówny aktor, ale równie fundator przedstawienia. Najs³ynniejszymi twórcami sztuk teatralnych byli autorzy tragedii, Ajschylos, Sofokles, Eurypides, oraz komediopisarz Arystofanes. FILOZOFOWIE MI OŒNICY M DROŒCI Grecy byli twórcami filozofii. Filozofia (dos³. z greki umi³owanie m¹droœci ) to nauka o prawach rz¹dz¹cych ca³¹ rzeczywistoœci¹ oraz o sposobach poznania, sensu i celu ludzkiego ycia. Pierwsi filozofowie wywodzili siê z Jonii. Starali siê odkryæ pierwotne tworzywo, z którego powsta³ œwiat. Wed³ug Talesa z Miletu by³a to woda (gdy wilgoæ jest niezbêdna do ycia), wed³ug Heraklita z Efezu ogieñ (wszystko zmienia siê pod wp³ywem ognia). 25

7 ARCHITEKTURA ŒREDNIOWIECZA Na pocz¹tku œredniowiecza koœcio³y, podobnie jak zamki, budowano najczêœciej na wzgórzach, odgrywa³y one bowiem rolê nie tylko religijn¹, ale tak e obronn¹. W razie najazdu nieprzyjaciela grube mury, ma³e okna, otwory strzelnicze mog³y zapewniæ bezpieczeñstwo ludziom, którzy siê w nich schronili. Wszystkie te budowle by³y budowane wed³ug sta³ych, okreœlonych zasad, czyli mia³y charakterystyczny styl. Styl ten, nazywany romañskim, panowa³ w budownictwie europejskim od XI wieku do po³owy XIII wieku. Koœcio³y i zamki w stylu romañskim by³y budowane z kamienia, mia³y grube mury i ma³e okna umieszczone wysoko nad ziemi¹. Wewn¹trz ozdabiano je rzeÿbami, p³askorzeÿbami oraz malowid³ami œciennymi. Nawi¹zywa³y one w swojej treœci do tematów biblijnych lub przedstawia³y sceny z ycia œwiêtych. Zabytki sztuki romañskiej w Polsce to m.in. rotunda (czyli budynek w kszta³cie walca) œw. Miko³aja w Cieszynie, kolegiata NMP w Tumie, koœció³ norbertanek w Strzelnie. Katedra NMP w Gdañsku 39

8 W XII wieku francuscy architekci wymyœlili now¹ konstrukcjê, która pozwoli³a wznosiæ o wiele wy sze ni dot¹d budowle. Ciê ar dachu zosta³ przeniesiony na filary podtrzymuj¹ce sklepienie oraz na zewnêtrzne przypory. Dziêki temu mury mog³y byæ cieñsze i mo na by³o w nie wstawiaæ wielkie okna, wype³nione witra ami obrazami u³o onymi z kolorowych szybek, po³¹czonych o³owiem, przedstawiaj¹cych sceny biblijne. Budowle najczêœciej stawiano z ceg³y. Nowy styl w budownictwie nazwano gotykiem. W miejsce niewielkich, kamiennych koœcio³ów romañskich wyros³y katedry czyli g³ówne koœcio³y diecezji. Szczególnie wiele piêknych budowli wzniesiono w stylu gotyckim w Krakowie. Nale ¹ do nich: katedra na Wawelu, koœció³ Mariacki, w którym znajduje siê najwiêksze rzeÿbiarskie dzie³o œredniowiecza, czyli o³tarz Wita Stwosza. Jest to tzw. o³tarz szafowy: czêœæ œrodkowa przedstawia scenê Zaœniêcia i Wniebowziêcia Najœwiêtszej Marii Panny. Postacie zosta³y wyrzeÿbione z drzewa lipowego. Ca³oœæ jest bogato z³ocona. W stylu gotyckim budowano tak e ratusze, czyli siedziby w³adz miejskich, zamki, klasztory, kamienice mieszczañskie. Zapamiêtaj! Cechy stylu romañskiego: materia³ budowlany kamieñ, koœcio³y czêsto okr¹g³ego kszta³tu (rotundy); potê ne grube mury, ma³e okna, ciê kie sklepienia, plan krzy a ³aciñskiego. Budowle w stylu romañskim: kolegiata w Tumie pod êczyc¹, katedra w P³ocku, koœció³ œw. Andrzeja w Krakowie, opactwo benedyktynów w Tyñcu. Cechy stylu gotyckiego: materia³ budowlany ceg³a, budowle wysokie i smuk³e, o strzelistych wie ach, sklepienia krzy owo- ebrowe, okna i drzwi zakoñczone ostrymi ³ukami, du e okna z kolorowymi obrazami ze szk³a (witra e). Znane budowle gotyckie: katedry w GnieŸnie, Krakowie, Poznaniu, Wroc³awiu, koœció³ Mariacki w Krakowie, ratusz w Gdañsku, zamek krzy acki w Malborku. Do najwspanialszych dzie³ sztuki gotyckiej w Polsce nale y o³tarz Wita Stwosza w koœciele Mariackim w Krakowie. 40

9 Jan Kochanowski napisany w jêzyku polskim. Autor s³ów: i Polacy nie gêsi, i swój jêzyk maj¹ najwybitniejszy poeta polskiego renesansu, dyplomata, jego dzie- ³a wesz³y na trwale do skarbca literatury polskiej: Pieœni, Fraszki, Treny na œmieræ córki; twórca pierwszej polskiej tragedii Odprawa pos³ów greckich, prze³o y³ na jêzyk polski zbiór psalmów Starego Testamentu Psa³terz. Miko³aj Rej Miko³aj Kopernik Jan Kochanowski WIELKIE ODKRYCIA GEOGRAFICZNE Istnia³o kilka przyczyn serii odkryæ geograficznych (nowych l¹dów, cywilizacji ludzkich, zwierz¹t, roœlin i nowych mórz) na prze³omie XV i XVI wieku. Przede wszystkim poszukiwano nowych szlaków handlowych z Europy na Wschód (do Indii, Chin). Opanowanie przez Turków Azji 49

10 Mniejszej, zdobycie w 1453 roku Konstantynopola, wybrze y Morza Œródziemnego (na którym panowa³a flota turecka) i wybrze y Morza Czarnego przerwa³o kontakty drog¹ l¹dow¹ pomiêdzy Europ¹ Zachodni¹ a Azj¹, sk¹d sprowadzano przyprawy korzenne (pieprz, goÿdziki, cynamon), jedwab, porcelanê, per³y. Wobec utrudniania przez Turków kontaktów handlowych ze Wschodem kupcy i podró nicy zaczêli podejmowaæ dalekie wyprawy, celem znalezienia drogi morskiej do Indii. U Ÿróde³ wypraw geograficznych le a³a tak e chêæ znalezienia bogactw naturalnych, a szczególnie z³ota i srebra, poniewa by³y one œrodkiem p³atniczym za wschodnie produkty luksusowe. Rozwój gospodarczy by³ po³¹czony z zapotrzebowaniem na si³ê robocz¹, a odkrycia nowych l¹dów dawa³y mo liwoœæ jej zdobycia (niewolnicy). Osi¹gniêcia naukowe i techniczne, które umo liwi³y dalekie podró e oceaniczne: zbudowanie karaweli nowego typu statku: zwrotnego i o ulepszonym o aglowaniu; nowe przyrz¹dy nawigacyjne, umo liwiaj¹ce wytyczenie i utrzymanie kursu statku: kompas (ig³a magnetyczna), sekstans (przyrz¹d do okreœlenia po³o enia statku na kuli ziemskiej); postêpy kartografii nauki o sporz¹dzaniu map. Poszukiwania nowych dróg morskich do Indii przebiega³y w dwu kierunkach: Pañstwo kierunek wypraw s³ynni eglarze skutki Portugalia dotarcie do celu przez op³yniêcie Afryki Bart³omiej Diaz odkry³ Przyl¹dek Dobrej Nadziei czyli po³udniowy koniec Afryki znalezienie drogi na Ocean Indyjski rok 1487 Vasco da Gama wytyczy³ szlak drogi morskiej do Indii wokó³ Afryki rok 1498 op³yniêcie Afryki, poznanie jej wybrze y i dotarcie do Indii Hiszpania dotarcie do brzegów Azji od wschodu, p³yn¹c przez Atlantyk na zachód Krzysztof Kolumb odkry³ nowy l¹d Amerykê, choæ by³ przekonany, e dotar³ do Indii rok 1492 Amerigo Vespucci opisa³ kontynent odkryty przez Kolumba, od jego imienia Nowy Œwiat zosta³ nazwany Ameryk¹ rok 1496 odkrycie nieznanego kontynentu Ameryki Zwieñczeniem wielkich podró y morskich na prze³omie XV i XVI wieku by³o pierwsze op³yniêcie kuli ziemskiej przez Ferdynanda Magellana Portugalczyka w s³u bie króla hiszpañskiego. Celem jego wyprawy by³o dotarcie do Indii drog¹ zachodni¹, omijaj¹c od po³udnia Amerykê. Odby³ 50

11 RZECZPOSPOLITA OBOJGA NARODÓW W 1386 roku na polskim tronie, po poœlubieniu królowej Jadwigi i przyjêciu chrztu, zasiad³ w³adca Litwy, W³adys³aw Jagie³³o. Jego panowanie rozpoczyna rz¹dy dynastii Jagiellonów. Za panowania w³adców z tej dynastii ( ) pañstwo polskie by- ³o jednym z najwiêkszych i najpotê niejszych w Europie, siêga³o wybrze- y Ba³tyku i Morza Czarnego. D³ugoletnie wojny z Krzy akami o odzyskanie Pomorza zakoñczy³y siê sukcesem i Polska mia³a dostêp do morza (1466). Rozwija³a siê gospodarka i kwit³a kultura ten okres nazwano z³otym wiekiem kultury polskiej. Zwi¹zek z Litw¹ zosta³ zacieœniony w 1569 roku uni¹ lubelsk¹, wtedy te pañstwo przyjê³o nazwê Rzeczpospolita Obojga Narodów. Po œmierci ostatniego Jagiellona, Zygmunta Augusta, na tronie zasiadali w³adcy wybierani przez ogó³ szlachty na sejmach elekcyjnych, czyli zwo³anych w celu wyboru króla (tzw. wolna elekcja). Zapocz¹tkowa³y one 80 Rzeczpospolita Obojga Narodów w 1569 r.

12 nie tylko zmiany ustrojowe, ale sta³y siê tak e okazj¹ do samowoli i wojen domowych, które os³abia³y pañstwo. Polityka magnatów zmierza³a do ograniczenia i os³abienia w³adzy królewskiej. Najazdy wojsk szwedzkich, tureckich i rosyjskich w XVII wieku przerodzi³y siê w d³ugoletnie wojny, które niszczy³y kraj. Znacznie zmniejszy³a siê w tym czasie liczba ludnoœci naszego pañstwa. Brakowa³o silnej w³adzy pañstwowej, skarb by³ pusty, wojsko nieliczne. Pañstwo polskie zaczê³o traciæ niepodleg³oœæ. Zapamiêtaj! Nowa dynastia na polskim tronie: po wygaœniêciu dynastii Piastów na tronie polskim zasiad³a dynastia Jagiellonów, pierwszym w³adc¹ z tej dynastii by³ W³adys³aw Jagie³³o, który poœlubi³ wêgiersk¹ królewnê Jadwigê. Rzeczpospolita Obojga Narodów: w 1569 roku Polska zawar³a z Litw¹ uniê, czyli bardzo œcis³y zwi¹zek; utworzy³y one jedno potê ne pañstwo, które przyjê³o nazwê Rzeczpospolita Obojga Narodów. Wygaœniêcie dynastii Jagiellonów: ostatnim w³adc¹ z tej dynastii by³ Zygmunt August, po nim królowie byli wybierani przez szlachtê podczas sejmów elekcyjnych. POD ZABORAMI Z os³abienia Polski korzystali w³adcy s¹siednich mocarstw: Prus, Rosji i Austrii, d¹ ¹c do ca³kowitego podporz¹dkowania sobie Rzeczypospolitej. Doprowadzi³o to do I rozbioru Polski w 1772 roku, kiedy to w³adcy Rosji, Prus i Austrii zabrali czêœæ ziem nale ¹cych do pañstwa polskiego i podzielili je miêdzy siebie. Dziewiêtnaœcie lat póÿniej, w 1791 roku, uchwalono Konstytucjê 3 maja, która stwarza³a podstawy do wzmocnienia w³adzy pañstwowej. W wyniku zdrady i przemocy w roku 1793 nast¹pi³ II rozbiór Polski. Polacy nie zrezygnowali jednak z walki o ocalenie zagro onej niepodleg³oœci. W koñcu marca 1794 roku wybuch³o powstanie pod wodz¹ Tadeusza Koœciuszki. Po pó³ roku bohaterskich walk powstanie upad³o. W 1795 roku nast¹pi³ III rozbiór Polski. Naród polski na 123 lata popad³ w niewolê, a pañstwo polskie zniknê³o z mapy Europy. Walkê o wolnoœæ zapocz¹tkowa³y Legiony Polskie we W³oszech, które dowodzi³y œwiatu, e Polacy nie pogodzili siê z utrat¹ niepodleg³oœci. 81