WYKORZYSTANIE TERENOWYCH METOD BADAŃ SŁUŻĄ- CYCH OCENIE RÓŻNORODNOŚCI GATUNKOWEJ W NAUCZA- NIU EKOLOGII

Transkrypt

1 WYKORZYSTANIE TERENOWYCH METOD BADAŃ SŁUŻĄ- CYCH OCENIE RÓŻNORODNOŚCI GATUNKOWEJ W NAUCZA- NIU EKOLOGII Maria Urbańska 1, Henryk Gierszal 2 1 Instytut Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu 2 Zakład Informatyki Stosowanej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Wstęp Celem badań dotyczących awifauny było określenie składu gatunkowego, rozmieszczenia i liczebności ptaków Uroczyska Wielki Las. Rezultaty przeprowadzonych badań posłużyły jako argument przemawiający za celowością objęcia ochroną całego Uroczyska Wielki Las i połączenia go z już istniejącym Rezerwatem im. Bolesława Papiego na Jeziorze Zgierzynieckim. Zastosowana kombinowana metoda kartograficzna z modyfikacjami L. Tomiałojcia posłużyła do przeprowadzenia oceny różnorodności ptaków. Na tej podstawie wykorzystując miary ilościowe oraz ich zmienność w czasie, można przeprowadzać proces wnioskowania zmierzający do waloryzacji przyrodniczej tego terenu. Przedstawione w publikacji badania malakofauny posłuży do szerszej analizy występowania ślimaków, a także do oceny środowiska, w którym żyją. Wnioski oparto na miarach ilościowych oraz jakościowych. Poligon wojskowy Biedrusko jest jednym z niewielu miejsc, o którym nie dysponowaliśmy informacjami z tej dziedziny. Brak informacji z tego obszaru był głównym powodem zapoczątkowania prac zmierzających do poznania składu gatunkowego żyjących tam ślimaków. Przeprowadzenie oprócz badań jakościowych także bardzo pracochłonnych badań ilościowych wynikało z sugestii podkreślających potrzebę wykonywania tego typu badań [RIDEL 1981] oraz ze świadomości, że nasza znajomość ilościowego występowania poszczególnych gatunków oraz zmian zachodzących w tym zakresie jest bardzo słaba [WIKTOR, RIDEL 2002]. Ponadto otrzymane wyniki mogą mieć w przyszłości znaczenie przy wnioskowaniu o zachodzących zmianach badanych populacji oraz środowiska ich życia [ALEXANDROWICZ 1994; WIKTOR 2002]. Uważa się bowiem, że ślimaki lądowe mogą być z powodzeniem wykorzystywane do bioindykacji biotopów zarówno naturalnych, jak i pochodzenia antropogenicznego [BAJDASZNIKOW 1992]. Związane jest to ze stenobiontością wielu gatunków [VAŠÁTKO 1973], a także możliwością kumulacji w ciele i muszlach związków chemicznych wskazujących na skażenie otaczającego je środowiska [POKARŻJEW- SKIJ 1985]. Dodatkowo skład gatunkowy ślimaków dzięki ich niewielkiej mobilności i uzależnieniu raczej od mikrosiedlisk, obrazuje nie tylko obecny charakter siedliska, w którym one żyją, ale także mówi o jego historii [FALKNER 2001; URBAŃSKI 1947]. Z tych powodów mięczaki są jednym z czterech typów królestwa zwierząt (wraz z strunowcami, stawonogami i pierścienicami), na których

2 skupia się szczególna uwaga ochrony przyrody i które leżą w sferze największej troski i zainteresowania społecznego [GŁOWACIŃSKI 2002]. Zastosowanie metody ilościowej pozwoliło na użycie analizy statystycznej przy obróbce danych i wnioskowaniu. Wykorzystano analizę zarówno tą najprostszą opierającą się na wskaźnikach analitycznych, jak i bardziej zaawansowaną obejmującą wskaźniki syntetyczne. Na potrzeby tych badań została stworzona aplikacja komputerowa, która pozwoliła na szczegółowe ewidencjonowanie zebranych okazów i może być także bardzo użyteczna w innych pracach. Obie metody oraz opracowane narzędzie wspomagające ich realizację są wykorzystywane także w procesie nauczania studentów przedmiotu Ekologia. Zdobyte podczas tych badań doświadczenie pozwala prowadzić zarówno wykłady (wzbogacone o rzeczywiste przykłady i wyniki), ćwiczenia (bazujące na rzeczywistych danych), jak i zajęcia terenowe, podczas których studenci mogą sprawdzić w praktyce zdobytą wiedzę oraz zebrać dane do zajęć ćwiczeniowych. Metody Badania waloryzacyjne na przykładzie awifauny Badania związane z awifauną były prowadzone w okresie 4 lat w ciągu trwania okresu lęgowego na terenie Uroczyska Wielki Las. W pierwszych dwóch latach prowadzono wstępne badania jakościowe polegające na określeniu składu gatunkowego występujących tam ptaków. Kolejne dwa lata były okresem badań zasadniczych obejmujących zarówno wcześniej prowadzone obserwacje jakościowe, jak i badania liczebności oraz rozmieszczenia poszczególnych gatunków ptaków. Skład gatunkowy ornitofauny badano na terenie całego Uroczyska Wielki Las, natomiast badania ilościowe przeprowadzono na terenie istniejącego tam rezerwatu Wielki Las. Teren rezerwatu Wielki Las na potrzeby prowadzonych dokładnych badań liczebności, podzielono na 80 pól kwadratowych o powierzchni 400 m 2 każde. Do ustalenia rozmieszczenia i liczebności ptaków na terenie rezerwatu posłużyła kombinowana metoda kartograficzna z modyfikacjami L. Tomiałojcia [1986]. Metoda ta wykorzystuje fakt przywiązania samców do określonego obszaru terytorium, którego, w trakcie sezonu lęgowego, bronią przed samcami tego samego gatunku, na którym żerują i gdzie wyprowadzają lęgi. Zamieszczona poniżej mapa (Rys. 1) obrazuje przykładową roboczą kartę obserwacyjną, na podstawie których opracowuje się wyniki.

3 Rys. 1. Mapa robocza: Uroczysko Wielki Las, rezerwat Wielki Las. 7 kwietnia, godz ; bezchmurnie, słonecznie Figure 1. Working map: Great Forest Range, Great Forest Reserve. Badania ilościowo-jakościowe na przykładzie badania malakofauny Badania malakofauny wymagały przyjęcia odrębnej metodyki ze względu na inny typ fauny, a także cel badań. Klasycznym sposobem absolutnych badań ilościowych fauny lądowej jest metoda kwadratów. Do badań malakofauny zdecydowano się wykorzystać metodykę stosowaną przez DZIĘCZKOWSKIEGO [1972]. Ściółkę i wierzchnią warstwę gleby pobierano za pomocą biocenometru o wymiarach 20 x 20 cm, a następnie przebierano ręcznie. Jedna próba składała się z 25 próbek. Do badań wybrano sześć obiektów znajdujących się na terenie poligonu. Powierzchnie te to: 1. fitokompleks łęgowo-grądowy zabytkowego parku podworskiego w Radojewie, 2. zespół starorzeczy warciańskich położony na północnym-wschodzie od Gołębiowa, 3. kompleks łąkowo-zaroślowo-leśny zwany Sarnią Łąką, 4. dolina Rowu Północnego, 5. rynna Jeziora Glinowieckiego, 6. torfowisko przejściowe nad Jeziorem Gogulec koło Złotkowa. Próby były pobierane w pięciu terminach: marcu, maju, lipcu, wrześniu i październiku. Poza metodą ilościową użyto również metody jakościowej, która służyła do wyznaczania walencji ekologicznej. Wykorzystanie metod badawczych w dydaktyce Przedstawione metody badawcze są wykorzystywane również w prowadzeniu zajęć z Ekologii zarówno ćwiczeniowych, jak i terenowych. Zajęcia ćwiczeniowe W ramach zajęć studenci mają dostęp do aplikacji opracowanej na potrzeby badań malakoufany. Dzięki temu mogą oni wyznaczać na bieżąco zarówno wskaźniki analityczne, jak i syntetyczne, tzn.: liczebność, abundancja, dominacja, różnorodność gatunkowa, stałość występowania, dyspersja, parametry biometryczne, wskaźnik Q, wierność, identyczność zespołów, współwystępowanie gatunków, a także wahania sezonowe.

4 Jako dane źródłowe mogą posłużyć dane zgromadzone już w bazie danych lub też dane zebrane przez studentów podczas zajęć terenowych. Ponieważ liczność danych pozyskanych podczas zajęć w terenie nie jest duża, zwykle stosowane są one do najprostszych wskaźników. Pomocne są wówczas także arkusze kalkulacyjne, które umożliwiają wprowadzenie szybko danych oraz wyznaczenie tych wskaźników (np. wskaźnik różnorodności gatunkowej w oparciu o kilka metod). W oparciu o dostępne oprogramowanie do modelowania różnych zjawisk, wykorzystującego aplikację Starlogo, możliwa jest symulacja różnych procesów rozgrywających się w czasie [STARLOGO]. Wśród dostępnych modeli można wymienić: ptaki konkurujące o pokarm; układ drapieżnik-ofiara; ekosystem obejmujący interakcję królików ze zjadaną przez nie trawą; pożar lasu, którego intensywność zależy od rodzaju drzew oraz warunków pogodowych. Inne oprogramowanie XGROW [XGROW] pozwala symulować konkurencję i drapieżnictwo między dwoma gatunkami uwzględniając parametry śmiertelności i rozrodczości. Wśród ustawianych parametrów dla drapieżników można zmieniać: populację początkową; poziom nasycenia drapieżnikiem i upolowanymi ofiarami; efektywność rozrodczą będącą efektem sukcesu w polowaniu (zdolność konwersji energii pozyskanej z polowań na reprodukcję); maksymalną liczbę ofiar upolowanych w ciągu dnia; wskaźnik śmiertelności; zaś dla ofiar: wskaźnik rozrodczości oraz pojemność ekosystemu (maksymalna liczba osobników). Podczas ćwiczeń studenci eksperymentują także obserwując wyniki dla różnych strategii pokarmowych, a także oszacowując czas przeżycia. Grupa studentów jest dzielona na zespoły, z których każdy otrzymuje plansze pozwalające symulować różne zachowania fauny. Realizację procesu losowego uzyskuje się przez losowanie cyfr kostką do gry. W celu szacowania przeżycia studenci wykonują kohortowe tabele przeżywania. Zajęcia terenowe Badanie awifauny Zajęcia związane z metodą kartograficzną mogą być prowadzone jednorazowo w grupie kilkunastu studentów podzielonych na 2-3 osobowe zespoły. Każdy zespół ma za zadanie określenie rozmieszczenia i zagęszczenia na wybranym terenie wyznaczonych im gatunków ptaków. W ramach zaliczenia studenci powinni przedstawić sprawozdanie obejmujące zarówno opis terenu, jak i opis biologii, zachowań, cech rozpoznawczych oraz liczebności badanych gatunków wraz z mapą zaznaczonych terytoriów oraz innych odnalezionych śladów bytowania. Badanie malakofauny Badania malakologiczne mogą mieć różny charakter. Może być to jedynie jakościowe określenie żyjących na danym terenie ślimaków; może również obejmować badanie ilościowe oraz być związane z zajęciami dotyczącymi polimorfizmu ślimaków ogrodowego (Cepaea hortensis) i gajowego (C. nemoralis).

5 Badania jakościowe polegają na wyznaczeniu grupie około 10 studentów obszaru, który mają przeszukać w celu odnalezienia jak największej liczby gatunków ślimaków. Po dokonaniu zbioru dokonuje się oznaczenia gatunków. Badania ilościowe polegają na wyznaczeniu 2-3-osobowej grupie terenu o wyrównanych cechach siedliskowych i przebraniu ściółki oraz wierzchniej warstwy gleby z dwu obszarów każdy o powierzchni 0,5 m 2. Można dzięki tym wynikom pokazać jak obliczać podstawowe cechy populacji takie jak: abundancja, frekwencja, dominacja oraz współczynniki zagęszczenia. Najkrótszymi ćwiczeniami, które można zaproponować studentom są zajęcia z określania polimorfizmu wstężyków. Łatwość ich rozpoznawania oraz znajdywania w terenie pozwala na ich prowadzenie każdemu. Najważniejsze jest, aby w terenie znaleźć kilka stanowisk różniących się pod względem siedliska, w których licznie występują wstężyki. Każdy student ma za zadanie znaleźć 10 dorosłych osobników i przeprowadzić analizę ilościowego rozkładu ślimaków pod względem gatunku, barwy muszli oraz liczby występujących pasków. Zsumowane wyniki dla danego siedliska mogą być użyte na kolejnych ćwiczeniach z ekologii w sali, na których można określić różnice w liczbie osobników o danym kolorze i paskowaniu muszli w zależności od rodzaju siedliska i porównaniu wyników do hipotez próbujących wyjaśnić to zjawisko. Wyniki Badania awifauny W rezerwacie Wielki Las przeprowadzono w dwu kolejnych latach badania składu gatunkowego i liczebności ptaków. W ramach badań ilościowych wyniki zawierały: liczbę par lęgowych, zagęszczenie wyrażone w liczbie N par na 10 ha oraz dominację dla każdego z zaobserwowanych gatunków. Wyniki analizy statystycznej w badaniu malakofauny Poniżej zaprezentowano jedynie wyniki uzyskane dla parku w Radojewie. W próbach ilościowych w ciągu drugiego roku badań zebrano 1764 okazów należących do 33 gatunki ślimaków. Dodatkowo podczas badań jakościowych wykazano następne 7 gatunków. Na Rys. 2 pokazano spektrum gatunkowe dla badanego terenu w przeciągu roku kalendarzowego. Najbardziej licznymi gatunkami były: Cochlicopa lubricella, Vallonia costata, Vitrea crystallina, Clausilia bidentata i Nesovitrea hammonis. Najliczniejszy gatunek Cochlicopa lubricella charakteryzuje się jednocześnie największym rozrzutem liczebności na przestrzeni roku. Ponadto wyznaczono: klasy dominacji, klasy stałości, diagramy struktury asocjacji i wskaźnik Q, stopień różnorodności zespołów, abundancję, dyspersję, rozkład wiekowy i walencję ekologiczną.

6 późna jesień late autumn wczesna jesień early autumn lato summer późna wiosna late spring wczesna wiosna early spring 0% 20% 40% 60% 80% 100% Acanthinula aculeata Aegopinella nitidula Aegopinella pura Carychium minimum Carychium tridentatum Cecilioides acicula Cepaea hortensis Clausilia bidentata Cochlicopa lubricella Columella edentula Ena obscura Helix pomatia Nesovitrea hammonis Nesovitrea petronella Perforatella rubigin. Succinea oblonga Vallonia costata Vallonia pulchella Vitrea crystallina Vitrina pellucida Zonitoides nitidus Rys. 2. Spektrum gatunkowe dla Radojewa w poszczególnych porach roku. W poszczególnych okresach pominięto gatunki, których liczebność była mniejsza od 4 Figure 2. Species spectrum for Radojewo in each season. Zajęcia ćwiczeniowe Na Rys. 3 pokazano przykład wyników uzyskanych dzięki oprogramowaniu XGROW. Poprzez zmianę wartości parametrów student ma możliwość obserwowania zmienności w liczebności obu populacji. lisy, foxes zające, hares lata, years lata, years Rys. 3. Logarytm z liczby osobników lisów i zajęcy żyjących wspólnie w ekosystemie Figure. 3. Logarithm of the number of individuals of lynx and hares living in a common ecosystem. Dyskusja Badania awifauny Przedstawiona metodyka oraz uzyskane dzięki niej wyniki potwierdziły jej skuteczność. Jest ona czasochłonna, gdyż wymaga nie tylko licznych obserwacji, ale także częstych wizyt na badanym terenie szczególnie w okresie lęgowym. Proste obserwacje ilościowe pozwalają uzyskać szereg statystyk dotyczących występowania gatunków ptaków. Są to m.in. średnie, odchylenie standardowe, zagęszczenie oraz dominację. Wielkości te można także obserwować w czasie analizując dzięki temu trend. Badania malakofauny Przeprowadzona analiza statystyczna oparta na wskaźnikach analitycznych oraz syntetycznych okazała się bardzo przydatna do oceny bogactwa malakofauny na

7 badanym terenie. Pozwoliła ona uchwycić zależności zarówno przestrzenne między badanymi powierzchniami, jak i czasowe w ramach jednej powierzchni badanej przez kolejne lata. Prowadzenie zajęć dydaktycznych Dzięki wprowadzeniu do zajęć symulacji komputerowych, prowadzący ma możliwość przedstawienia wyników charakteryzujących dany ekosystem dla wielu różnych parametrów definiujących strategie życiowe. Zależnie od wyposażenia sali możliwe jest prowadzenie zajęć na komputerach lub też w oparciu o plansze symulacyjne. W ciągu jednych zajęć można prześledzić kilka różnych strategii przeżycia. Rezygnowanie w całości z symulacji planszowych na rzecz komputerowych nie jest wskazane. Z rozmów ze studentami wynika, że działania wykonywane na komputerze często przeradzają się w mechaniczne powielanie pewnych komend, których zasadność nie zawsze jest dla nich jasna i nie prowadzi do zrozumienia tematu. Wnioski Przedstawiono w publikacji dwie metodyki badań faunistycznych dotyczących ptaków oraz mięczaków. Do badań bogactwa i różnorodności gatunkowej posłużono się analizą statystyczną. Doświadczenie zdobyte podczas badań obu grup jest wykorzystywane na potrzeby dydaktyczne w ramach nauczania przedmiotu Ekologia. Dzięki zrealizowanym badaniom awifauny udało się uzyskać szereg wniosków oraz zidentyfikować szereg tendencji przede wszystkim na podstawie wieloletnich obserwacji. Dzięki swemu położeniu na obszarze Uroczyska Wielki Las możliwe jest tak duże zagęszczenie ptaków. Terytoria lęgowe ptaków rozciągają się przede wszystkim na obszarach łąk, natomiast obecność lasu umożliwia im wyprowadzanie lęgów. Podobnie dla prac związanych z badaniem malakoufany można przedstawić szereg wniosków. Stwierdzone na poligonie Biedrusko gatunki są pod względem zoogeograficznym mało zróżnicowane. Analiza ilościowa przeprowadzona w różnych miesiącach na dwóch powierzchniach wskazuje, że struktura zgrupowania ślimaków zmienia się w czasie. Największe liczebności odnotowano w okresie wiosennym. Na terenie parku w Radojewie oraz Czaplich Warciskach stwierdzono, że okres od wczesnej wiosny do lata, to przedział, w którym przeważają w populacji osobniki młode. Po okresie letnim wzrasta liczba osobników dorosłych, a późną jesienią osiąga niemal stan równowagi. W okresie wczesnej wiosny i późnej jesieni liczba gatunków z przewagą osobników młodych jest zbliżona do liczby gatunków z większą liczbą postaci dorosłych. Wprowadzenie do zajęć z przedmiotu Ekologia symulacji komputerowych oraz wykorzystanie plansz stanowi urozmaicenie programu nauczania poza tradycyjną metodą ćwiczeń rachunkowych. Studenci mają możliwość obserwacji procesów zachodzących w ekosystemie dla wielu różnych parametrów je charakteryzujących. Praca na rzeczywistych, zebranych przez studentów wynikach daje im satysfakcję. Oprogramowanie Starlogo pozwala na tworzenie własnych modeli symulacyjnych.

8 Z kolei opracowane oprogramowane bazodanowe można wykorzystywać przy opracowywaniu wyników do prac licencjackich oraz magisterskich. Literatura ALEXANDROWICZ S.W Perspektywy ochrony współczesnej i subfosylnej malakofauny województwa krakowskiego. Chrońmy Przyr. Ojcz. 50, 5: BAJDASZNIKOW A.A Naziemnaja malakofauna Ukrainskogo Polesja. Soobszczenie 1. Widiwoj sostaw i swiaz moljuskow s rastitelnym pokrowom. Wjesti zool. Nr 4: BORYSIAK J., BRZEG A Materiały do znajomości szaty roślinnej i propozycje ochrony cennych skupień roślinności poligonu wojskowego w Biedrusku. Bad. Fizjogr. Pol. Zach., B, 43: DZIĘCZKOWSKI A Badania ilościowe ślimaków buczyn południowozachodniej Polski. Studium ekologiczno-faunistyczne. PTPN, prace kom. biol. XXXV 5, Warszawa - Poznań. FALKNER G., BANK R.A., T. VON PROSCHWITZ Check-list of non-marine Molluscan Species-group taźa of the States of Northern, Atlantic and Central Europe (CLECOM I). Helidia, Vol.4, Part 1/2, s.: 1-76, München. GŁOWACIŃSKI Z Czerwona Lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Kraków. POKARŻJEWSKIJ A.D Geochimiczeskaja ekologia naziemnych żywotnych. M. Nauka, s.: 300. RIDEL A Mięczaki (Mollusca). [w:] Stan zbadania fauny Polski. Przegląd Zoolog. 25: STARLOGO. Starlogo models library. TOMIAŁOJĆ L Lwówek. WBP, s URBAŃSKI J Mięczaki jako wskaźnik stepowienia Wielkopolski. PTPN, Prace Kom. Mat.-Przyr., Seria B, T. X, Z. 4, Poznań. VAŠÁTKO J Mekkýsi slozka geobiocenos jako ekoindikator. Stud. Geogr. 29: WALCZAK U Czołgi i motyle znaczenie poligonu wojskowego w Biedrusku dla lepidopterofauny. Wiadomości Entomologiczne. T. XVII (Suplement), Sprawozdanie z 43 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, ; Poznań 1998; WALCZAK U Motyle dzienne (Lepidoptera: Papilionoidea, Hesperoidea) poligonu wojskowego w Biedrusku. Rocznik Nauk. PTOP Salamandra, 6: WIKTOR A., RIDEL A Gastropoda terrestria Ślimaki lądowe. [w:] GŁO- WACIŃSKI Z. (Red.). Czerwona Lista Zwierząt Ginących i Zagrożonych w Polsce. PAN Instytut Ochrony Przyrody, Kraków, s: XGROW. Computer Experiments in Population Ecology (XGROW). Self-Study Exercises. Słowa kluczowe: awifauna, malakofauna, badania terenowe, ekologia, zajęcia ćwiczeniowe, zajęcia terenowe, analiza statystyczna, różnorodność, bogactwo

9 Streszczenie W artykule przedstawiono dwie metodyki badań faunistycznych dotyczących ptaków oraz mięczaków. Do badań bogactwa i różnorodności gatunkowej posłużono się przede wszystkim analizą statystyczną. W pracy omówiono metodykę badań terenowych pozwalająca na ocenę różnorodności gatunkowej. Zrealizowane badania dotyczyły dwóch grup: awifauny i malakofauny. Pierwsze zrealizowano w biotopie Uroczysko Wielki Las przylegającym do Jeziora Zgierzynieckiego (na którego obszarze utworzono Rezerwat im. Bolesława Papiego ), zaś drugie na Poligonie wojskowym Biedrusko. Do ustalenia rozmieszczenia i liczebności ptaków na terenie rezerwatu posłużyła kombinowana metoda kartograficzna z modyfikacjami L. Tomiałojcia. W przypadku badań malakofauny przeprowadzono badania jakościowe oraz ilościowe. W ramach tych badań wykorzystano wiele wskaźników analitycznych oraz syntetycznych pomocnych przy ocenie bogactwa i różnorodności, które mogą być także wygodne przy waloryzacji przyrodniczej. Zdobyte doświadczenie jest przekazywane studentom w ramach przedmiotu Ekologia. USING METHODS OF FIELD RESEARCH FOR EVALUATION OF SPECIES DIVERSITY IN TEACHING OF ECOLOGY Maria Urbańska 1, Henryk Gierszal 2 1 Institute of Zoology, Poznań University of Life Sciences 2 Division of Applied Computer Science, Adam Mickiewicz University Key words: bird, mollusc, field research, ecology, exercise classes, field classes, statistical analysis, diversity, richness Summary In this paper we present methods of field research that allow evaluating species diversity. The performed research concern birds and molluscs. The former were done in a biotope of Great Forest Range bordering on Zgierzynka Lake on which area a Bolesław Papi Reserve had been established. The latter ones took place in a military training ground in Biedrusko. In order to establish an area distribution and number of birds in the Reserve we used a combined approach composed of cartographic method with L. Tomiałojść modifications. In the case of research of mollusc qualitative and quantitative studies were done. Within performed research many analytic and synthetic indicators were deployed that are useful in evaluation of richness and diversity which can be also helpful in the nature valorisation. The gained experience is used in teaching of Ecology course at university. dr inż. Maria Urbańska Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu Instytut Zoologii, Zakład Zoologii