Darmowy fragment

Transkrypt

1

2 Copyright by Oficyna Wydawnicza Impuls, Kraków 1999 Redakcja wydawnicza: Wojciech Śliwerski Korekta: Krystyna Kuszewska Projekt okładki: Ewa Beniak-Haremska ISBN Oficyna Wydawnicza Impuls Kraków, ul. Turniejowa 59/5 tel. (12) , fax (12) Wydanie VIII, Kraków 2010

3 SPIS TREŚCI Wstęp... 9 Rozdział I Minimum wymagań stawianych badaniom pedagogicznym Świadomość potrzeby badań pedagogicznych Znajomość metodologii badań pedagogicznych Poprawność logiczna i językowa w badaniach pedagogicznych Wystrzeganie się błędów w badaniach pedagogicznych Rozdział II Teoretyczne aspekty badań pedagogicznych Charakterystyka teorii pedagogicznych Rola teorii w badaniach pedagogicznych Funkcje teorii pedagogicznych Teorie a praktyka pedagogiczna Teorie pedagogiczne w świetle indukcji i dedukcji Rozdział III Badania ilościowe i pomiar w pedagogice Określenie badań ilościowych i pomiaru Znaczenie badań ilościowych i pomiaru w pedagogice Typy skal pomiarowych Rzetelność i trafność pomiaru Słabe strony badań ilościowych i pomiaru Rozdział IV Badania jakościowe w pedagogice Czym są badania jakościowe? Zapotrzebowanie na badania jakościowe SPIS TREŚCI 5

4 3. Warunki poprawności badań jakościowych Niedomagania w badaniach jakościowych Uwagi godne podkreślenia w badaniach jakościowych Rozdział V Problemy i hipotezy w badaniach pedagogicznych Rozumienie i rodzaje problemów badawczych Geneza problemów badawczych Zakres problemów badawczych Kryteria poprawności problemów badawczych Hipotezy robocze i stawiane im wymagania Rozdział VI Zmienne, wskaźniki i typy badań pedagogicznych Pojęcie i klasyfikacja zmiennych Wskaźniki i ich uzasadnienie Podział wskaźników Dobór i interpretacja wskaźników Typy badań pedagogicznych Rozdział VII Dobór próby w badaniach pedagogicznych Ogólna charakterystyka doboru próby Losowy dobór próby Celowy dobór próby Wielkość i inne aspekty próby Rozdział VIII Etapy badań pedagogicznych Etapy badań a fazy myślenia refleksyjnego Zaistnienie sytuacji problemowej Formułowanie problemów i hipotez Wybór i konstruowanie narzędzi badawczych Dobór badanych osób Przeprowadzanie badań Opracowanie wyników badań SPIS TREŚCI

5 Rozdział IX Moralne aspekty badań pedagogicznych Potrzeba uwzględnienia kontekstu moralnego w badaniach Poszukiwanie prawdy głównym celem badań Wiarygodność i kompetencje badacza Zobowiązania wobec osób badanych Łączność badań z praktyką pedagogiczną Rozdział X Przegląd metod i technik badań pedagogicznych Obserwacja Eksperyment pedagogiczny Testy osiągnięć szkolnych Metoda socjometryczna Metoda sondażu diagnostycznego Analiza dokumentów Inne metody badań Zakończenie Bibliografia SPIS TREŚCI 7

6 WSTĘP Przedstawione tutaj metodologiczne problemy badań pedagogicznych są zgodne zwłaszcza z założeniami pedagogiki empirycznej i prakseologicznej (por. J. Gnitecki, 1993, 1996a), a po części także z założeniami pedagogiki jako dyscypliny humanistycznej, preferującej nade wszystko badania jakościowe. Nie oznacza to oczywiście, iż nie docenia się także problemów metodologicznych, podejmowanych przez pedagogikę jako dyscyplinę teoretyczną, czyli zajmującą się głównie krytyczną analizą dotychczasowych osiągnięć nauk pedagogicznych. Nie pomniejsza się również celowości zajmowania pedagogiką jako dyscypliną opartą na konstruktach (przesłankach) filozoficznych, światopoglądowych czy religijnych lub odwołującą się do dociekań i badań takich nauk wspomagających pedagogikę, jak psychologia i socjologia (por. S. Palka, 1995). Zakła da się tu, że istniejąca różnorodność problemów pe dagogicznych wymaga różnego podejścia przy ich rozwiązywaniu i że w związku z powyższym pluralizm metodologiczny zwłaszcza na obecnym etapie rozwoju naukowego pedagogiki jest jak najbardziej zasadny. Niemniej jednak, co warto podkreślić, istnieje nadal pilne zapotrzebowanie na uprawianie pedagogiki w sposób empiryczny i prakseologiczny. Pomijając kwestie długoletniej tradycji, jaka wiąże się z takim właśnie uprawianiem pedagogiki, nie sposób zaprzeczyć, że ma ono niemałe zasługi w dotychczasowym ogólnym dorobku pedagogicznym. Nie jest on wprawdzie nadzwyczajny, ale nietrudno chyba odgadnąć, że gdyby pozbawić go osiągnięć zdobytych w drodze badań empirycznych i prakseologicznych byłby znacznie uboższy. Ponadto metodologiczne wskazania pedagogiki empirycznej i prakseologicznej są w zasadzie prostsze w ich praktycznym zastosowaniu, niż te oparte na założeniach pedagogiki zorientowanej hermeneutycznie, fenomenologicznie, psychoanalitycznie, teoretycznie czy postmodernistycznie (por. J. Gnitecki, 1996b; J. Petersen, G. B. Reinert, 1992; H. Retter, 1997). Prace naukowe zaś powstające w ramach pedagogiki empirycznej i pra kseologicznej są też na ogół łatwe do bardziej jednoznacznej ich oceny i wydają się bliskie zainteresowaniom szczególnie młodszych adeptów nauki w dziedzinie pedagogiki. Toteż związane z nimi aspekty metodologiczne mogą okazać się wielce użyteczne w przygotowywaniu WSTĘP 9

7 zarówno prac magisterskich, jak i rozpraw doktorskich i habilitacyjnych. Temu głównie celowi ma służyć niniejsza publikacja. Nie oznacza to jednak, co pragnę raz jeszcze podkreślić, że pedagogika empiryczna i prakseologiczna nie stanowią bynajmniej jedynych dyscyplin pedagogicznych, w ramach których podejmuje się badania w miarę metodologicznie poprawne. Także pedagogika zorientowana humanis tycznie w szerokim znaczeniu tego słowa może wykazać się badaniami wartościowymi pod względem metodologicznym. Stąd też dalszy rozwój pe dagogiki jako nauki byłby z pewnością jak przypuszcza się coraz czę ściej niemożliwy bez uprawiania jej w sposób zróżnicowany, tj. uwzględniający różne metodologiczne aspekty badań pedagogicznych (por. S. Palka, 1998a). Toteż prezentowana tu metodologia badań pedagogicznych może nie w pełni zadowalać. Jest bowiem próbą ukazania przede wszystkim tych problemów metodologicznych, do których przywiązuje się dużą wagę, szczególnie w uprawianiu pedagogiki empirycznej. Niemniej jednak nie przekreśla ona innego podejścia metodologicznego w badaniach pedagogicznych, w tym zwłaszcza preferowanego przez pedagogikę zorientowaną humanistycznie. Z pewnością o tym, jakie podejście jest najbardziej stosowne, decyduje [...] natura badanych faktów i zjawisk pedagogicznych (S. Palka, 1998b, s. 12). Niektóre z nich wymagają ścisłego pomiaru, inne natomiast wyłącznie podejścia jakościowego opartego głównie na dialogu, zrozumieniu, interpretacji. Całość niniejszej publikacji składa się oprócz wstępu, zakończenia i bibliografii z dziesięciu rozdziałów. W pierwszym z nich omawia się w sposób syntetyczny niektóre wymagania metodologiczne stawiane badaniom pedagogicznym łącznie z postulatem wystrzegania się niektórych popełnianych w nich błędów. Rozdział II dotyczy teoretycznych problemów badań pedagogicznych, a rozdziały III i IV są kolejno opisem badań ilościowych z uwzględnieniem stosowanego w nich pomiaru i badań jakościowych. Rozdział V poświęcony jest sformułowaniu problemów badawczych i hipotez roboczych. W rozdziale VI omawia się zmienne, wskaźni ki i typy badań pedagogicznych, w rozdziale VII losowy i celowy dobór osób badanych, zaś w rozdziale VIII etapy badań pedagogicznych. Rozdział IX ukazuje moralne aspekty tego rodzaju badań. Rozdział X natomiast jest przeglądem różnych metod i technik badawczych. Prezentowana tu publikacja przeznaczona jest głównie dla studentów pedagogiki, odbywających studia zarówno licencjackie, jak i magisterskie. Intencją jej poza ułatwieniem im przygotowywania prac dyplomowych i magisterskich jest również wyjście naprzeciw rozumieniu i ocenianiu przez nich wartości poznawczej opracowań naukowo-badawczych, z którymi spotykają się w literaturze pedagogicznej, a poniekąd także psychologicznej i socjologicznej. Pewną pomoc praca ta o czym wspomniano wcześniej może przynieść również doktorantom i habilitantom, piszącym rozprawy z zakresu pedagogiki, jak i różnym innym 10 WSTĘP

8 osobom bliżej zainteresowanym metodologicznymi problemami badań pedagogicznych. W tym miejscu pragnę gorąco podziękować wielu pracownikom naukowodydaktycznym i studentom z różnych uczelni w Polsce za życzliwą zachętę do wznowienia w wersji poprawionej i zmienionej mojego skryptu pt. Metody badań pedagogicznych (1984). Zachętę tę uznałem za wezwanie do napisania nowej publikacji na powyższy temat, w której rozdziały III, V, VI i VIII (po części także rozdział II) przygotowano z wykorzystaniem obszerniejszych fragmentów poprzedniego opracowania. Z każdego rozdziału, zamieszczonego w niniejszym opracowaniu, moż na korzystać wybiórczo. Jednak w wypadku Czytelnika, dla którego me todologiczne problemy badań pedagogicznych są czymś nowym lub tematem mało znanym, dobrze byłoby rozpocząć czytanie od pierwszego rozdziału, a dopiero w następnej kolejności zapoznawać się z poszczególnymi rozdziałami zgodnie z własnymi zainteresowaniami. Celowe wy daje się także sięganie po przynajmniej niektóre cytowane tam pozycje, dotyczące bezpośrednio lub pośrednio metodologicznych aspektów badań na gruncie pedagogiki empirycznej i nie tylko. Mieczysław Łobocki Lublin, kwiecień 1999 WSTĘP 11

9 ROZDZIAŁ I MINIMUM WYMAGAŃ STAWIANYCH BADANIOM PEDAGOGICZNYM

10 Wiele osób podejmujących badania pedagogiczne nie zawsze zdaje sobie sprawę z ogromu zadań, z jakimi wypadnie się im uporać w swej pracy naukowo- - badawczej. Mam na myśli szczególnie studentów pedagogiki przygotowujących prace dyplomowe i magisterskie oraz młodszych pracowników nauki różnych dyscyplin pedagogicznych, a także osoby spoza środowiska naukowego piszące rozprawy doktorskie. Wszyscy oni znajdują się na ogół w szczególnej sytuacji. Polega ona na większej lub mniejszej dezorientacji co do niektórych przynajmniej wymagań stawianych badaniom pedagogicznym, łącznie z opracowaniem ich wyników. Powyższej dezorientacji może bezsprzecznie przeciwdziałać zapoznanie się z podstawowymi zasadami badań pedagogicznych, dostępnymi w ob szernych opracowaniach metodologii tego rodzaju badań (por. S. Palka, 1998; T. Pilch, 1971, 1995; H. Muszyński, 1967, 1970; R. Wroczyński, T. Pilch, 1974; Z. Zaborowski, 1973). Pewną w tym pomoc zapewnia także przyswojenie sobie ogólniejszej znajomości (niejako z lotu ptaka ) wymagań, jakie stawia się na ogół badaniom pedagogicznym. Znajomość taka nie może oczywiście zastąpić rozległych i należycie pogłębionych studiów metodologicznych. Może natomiast dostarczyć wstępnych wiadomości w tym zakresie i odpowiednio ukierunkować dalsze zdobywanie wiedzy metodologicznej dotyczącej badań pedagogicznych. W obecnym rozdziale omawia się lub tylko sygnalizuje najbardziej elementarne i zarazem najogólniejsze wymagania, o spełnienie których warto bezwzględnie zatroszczyć się w badaniach pedagogicznych. Wymagania te pozostają w ścisłym związku zwłaszcza z uświadomieniem sobie potrzeby tego typu badań i pogłębianiem swej wiedzy o ich podstawach metodologicznych oraz nabywaniem kompetencji w zakresie poprawności logicznej i językowej, a także z wystrzeganiem się popełniania błędów w badaniach pedagogicznych. 1. ŚWIADOMOŚĆ POTRZEBY BADAŃ PEDAGOGICZNYCH Nieodzownym warunkiem należycie przygotowanych, przeprowadzonych i opracowanych badań pedagogicznych jest uświadomienie sobie ich znaczenia dla wzbogacenia dorobku naukowego pedagogiki. Bez spełnienia tego warunku badacz narażony jest na przysłowiowe wywarzanie otwartych drzwi, a więc na nikomu niepotrzebne badania. Dlatego niezbędna jest znajomość dotychczasowej 1. ŚWIADOMOŚĆ POTRZEBY BADAŃ PEDAGOGICZNYCH 15