Okładka: kopalne pnie i torf na plaży, fot. E. Pietkun, Archiwum SPN

Transkrypt

1

2

3 Organizatorzy XVII konferencji z cyklu Współczesne Problemy Hydrogeologii pragną podziękować Dyrekcji i pracownikom Słowińskiego Parku Narodowego za życzliwość i pomoc okazaną podczas przygotowywania wycieczek terenowych Okładka: kopalne pnie i torf na plaży, fot. E. Pietkun, Archiwum SPN

4 Sesja terenowa 1 Ochrona środowiska biotycznego i abiotycznego w Słowińskim Parku Narodowym (SPN) Informator sesji 1 opracowali: Zbigniew Kordalski (PIG-PIB) Arkadiusz Krawiec (UMK) Wykorzystano materiały i publikacje opracowane przez Państwowy Instytut Geologiczny PIB oraz Słowiński Park Narodowy Czas trwania 3,5-4 godziny Dystans do przejścia 5-10 km, w zależności od warunków pogodowych Rozpoczęcie sesji: godz. 9.00; autokar będzie podstawiony o godz na parkingu przy Hotelu Grand Lubicz Zakończenie sesji: ok. godz w Gdyni (rejon dworca PKP) Uczestnicy sesji terenowej przed wyjazdem otrzymają suchy prowiant oraz przewodnik po sesji Uwaga: dla osób udających się na wędrówkę przez SPN szczególnie istotny jest odpowiedni strój. Konieczne są nieprzemakalne buty terenowe oraz, w zależności od warunków, wodo- i wiatroszczelna kurtka, czapka, rękawice, parasol, zabezpieczenie przed kleszczami

5 Z uwagi na bardzo duże zainteresowanie uczestnictwem w wycieczkach terenowych organizatorzy postanowili rozszerzyć program sesji i wprowadzić dwie trasy do wyboru: trasę 1A i trasę 1B. Trasa 1A Ekosystemy zależne od wód podziemnych na przykładzie torfowisk: Żarnowska i Krakulice Lider sesji: Zbigniew Kordalski (Państwowy Instytut Geologiczny PIB); zbigniew.kordalski@pgi.gov.pl Trasa przebiega poprzez obszary leśne objęte ochroną ścisłą i czynną, leżące na północ i południe od szlaku żółtego. Zaczyna się i kończy, po zatoczeniu pętli, koło mostu na rzece Łebie w miejscowości Gać. Trasę pokona jedna grupa. Problematyka sesji: Torfowiska (typy, siedliska, roślinność, sukcesja wtórna) Warunki hydrogeologiczne i reżim wodny SPN Jeziora przybrzeżne (j. Łebsko, Gardno, Dołgie) Presja człowieka na stosunki wodne w SPN Monitoring przyrody w SPN Dziedzictwo kulturowe, osadnictwo na terenie SPN

6 Trasa 1B Geomorfologia i walory przyrodnicze Słowińskiego Parku Narodowego (SPN) Lider sesji: Arkadiusz Krawiec (Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu) Trasa prowadzi od parkingu na terenie byłej jednostki wojskowej w Czołpinie na szczyt najwyższej zalesionej wydmy w SPN i latarnię morską, dalej szlakiem do zejścia na plażę i wzdłuż brzegu morskiego na wschód. Powrót szlakiem czerwonym. Trasę pokonają dwie grupy w przeciwnych kierunkach. Problematyka sesji: Zjawiska geodynamiczne w strefie brzegowej Bałtyku, sezonowość plaży, wydmy ruchome Walory przyrodnicze SPN (nadmorskie bory sosnowe, roślinność wydmowa) Dziedzictwo kulturowe, latarnia morska, osadnictwo na terenie Parku, była jednostka wojskowa Problemy ascenzji i ingresji wód słonych do zwykłych wód podziemnych Sieć obserwacyjno-badawcza wód podziemnych państwowej służby hydrogeologicznej i automatyzacja pomiarów hydrogeologicznych na przykładzie stacji II/1567 Czołpino

7 Niniejszy informator w sposób popularno-naukowy charakteryzuje wybrane walory środowiska biotycznego i abiotycznego Słowińskiego Parku Narodowego, z którymi szczegółowo zapoznają się uczestnicy sesji 1. Wybrane walory przyrodnicze SPN, opis tras Słowiński Park Narodowy leży w dzielnicy Pasa Nadmorskiego Krainy Bałtyckiej, zajmując środkową część wybrzeża Bałtyku od Łeby do Rowów. Park został utworzony 1 stycznia 1967 r. z inicjatywy prof. dr Władysława Szafera. Powierzchnia Parku wynosi ha, z czego ha stanowią wody śródlądowe, ha przybrzeżne wody Morza Bałtyckiego. Pozostałe ha to łąki, lasy, bagna i wydmy. Przyroda zachowała tu niemal dziewiczy charakter, a różnorodność i naturalność siedlisk sprzyja występowaniu wielu rzadkich gatunków, jak chociażby: maliny moroszki (Rubus chamaemorus), długosza królewskiego (Osmunda regalis), rosiczki okrągłolistnej (Drosera rotundifolia). SPN obejmuje rozległy pas nadmorskich wydm wraz z ruchomymi wydmami, tzw. Białymi Górami oraz dwoma jeziorami przybrzeżnymi: Łebsko i Gardno, razem z towarzyszącymi im torfowiskami i bagnami. Niezwykle efektowne ruchome wydmy leżące na Mierzei Łebskiej tworzą unikatowy krajobraz i specyficzny mikroklimat. Zróżnicowana ekologicznie szata roślinna oraz bogata awifauna sprawiły, że UNESCO w roku 1977 zaliczyła SPN do światowych Rezerwatów Biosfery. Park swoją nazwę zawdzięcza Słowińcom zamieszkującej do 1942 roku te tereny ludności rybackiej. Trasa 1A prowadzi poprzez obszary leśne objęte ochroną ścisłą i czynną, leżące na północ i południe od szlaku żółtego. Uczestnicy wycieczki zapoznają się z formami ochrony przyrody na terenie SPN, zaznajomią się z różnorodnością zbiorowisk roślinnych, poznają torfowisko od wewnątrz. Pracownicy PIG-PIB omówią reżim wodny i warunki hydrogeologiczne SPN. Stosunki wodne na obszarze SPN zależne są od procesów i zjawisk kształtujących się w strefie kontaktu lądu z morzem. Od strony lądu stosunki te kształtowane są poprzez zróżnicowany dopływ potamiczny, możliwe powodzie i podtopienia. Równie istotne są oddziaływania człowieka, który znacząco zmienia obieg wody w zlewniach. Od strony morza reżim wód kształtowany jest poprzez zjawisko podparcia wiatrowego, falowania, cofki w ujściowe odcinki rzek łączących jeziora przybrzeżne z morzem, oraz lokalnie zjawisko intruzji wód morskich wywołujących zmianę właściwości fizyczno-chemicznych wód w jeziorach przybrzeżnych. Na szlaku zobaczymy Jezioro Łebsko. Jest ono trzecim pod względem wielkości powierzchni spośród wszystkich jezior w Polsce. Duża powierzchnia zbiornika (7140 ha), niewielka średnia głębokość wynosząca 1,6 m powodują, iż jezioro to jest zbiornikiem wodnym podlegającym silnym oddziaływaniom wiatru, co czyni je jeziorem niestratyfikowanym, polimiktycznym, czyli takim, w którym cała objętość wody ulega mieszaniu. Płaskie brzegi jeziora porośnięte są pasem trzcin, o szerokości przekraczającej w niektórych miejscach 100 m. Tak rozległe trzcinowiska utrudniają dostęp do wody ale jednocześnie stanowią schronienie dla wielu gatunków ptaków. Położenie tego zbiornika w dolnym odcinku biegu rzeki sprawia, iż jest ono szczególnie narażone na eutrofizację. Ponadto jego niewielka głębokość i duże ilości pierwiastków biogennych niesionych przez dopływy powodują szybkie zamulanie, a to z kolei przyspiesza zarastanie jeziora. Kolejnym czynnikiem powodującym zmniejszanie się powierzchni jeziora, jest jego zasypywanie przez piasek wydmowy, co ma miejsce od strony północnego brzegu. Najistotniejszymi dopływami jeziora są: rzeka Łeba (ok. 6 km w granicach

8 Parku), rzeka Pustynka (ok. 6 km w granicach Parku), rzeka Stara Łeba (ok. 1,5 km w granicach Parku), Kanał Żarnowski, Kanał Gardno-Łebsko i Kanał Łupawa-Łebsko. Od strony północnej jezioro Łebsko od morza oddziela mierzeja. Zachodni i południowo zachodni brzeg otaczają torfowiska, a od strony wschodniej i południowo wschodniej mady i piaski rzeczne. Różnica poziomów lustra wody w jeziorze Łebsko i w morzu wynosi zaledwie 9 cm. Jest to główna przyczyna cofki. To rzadkie zjawisko polega na wlewaniu się słonych wód z Bałtyku do jeziora. Spiętrzenie fali morskiej w czasie pogody sztormowej powoduje zmianę kierunku biegu ujściowego odcinka rzeki Łeby, która cofając się niesie do jeziora słona wodę oraz liczne organizmy morskie. Ujście Łeby do j. Łebsko, fot. D. Staniaszek, Archiwum SPN Drugim co do wielkości jeziorem w SPN jest Gardno. Ma 2468 ha powierzchni i podobnie, jak Łebsko jest to jezioro eutroficzne, niestratyfikowane, o średniej głębokości wynoszącej zaledwie 1,3 m (maksymalna głębokość wynosi 2,6 m). Oddzielone jest od linii brzegowej Bałtyku pasmem lądu o szerokości 0,8-2 km. Jezioro zasilane jest głównie przez wodę z Łupawy. Wody jeziora Gardno, podobnie jak jeziora Łebsko, podlegają wpływom wód morskich z czym wiąże się bioróżnorodność bogatsza w porównaniu z typowymi zbiornikami śródlądowymi. W części centralnej jeziora znajduje się Wyspa Kamienna o powierzchni 0,6 ha, obszar wyspy objęty jest ochroną ścisłą. Wędrując przez obszar ochrony ścisłej Olszyna poznamy różnicę miedzy olsem a łęgiem. Zarówno ols jak i łęg są zbiorowiskami, w których najważniejsza rolę odgrywają warunki wodne. Olsy są bagiennymi lasami, w których dominującym gatunkiem drzewa jest olsza czarna (Alnus glutinosa). Rozwijają się one na torfach niskich i glebach zabagnionych. Na kształtowanie się struktury olsów wpływa wysoki poziom wód gruntowych, często zalegających na powierzchni i wypełniających

9 lokalne zagłębienia. W wyniku nagromadzenia humusu i namułów u nasady pni drzew powstają kępy. W związku z okresowymi wahaniami poziomu lustra wody kępy opanowane są przez cieniolubne paprocie i mchy, często wchodzące również na części pni jako epifity. Łęgi natomiast, będące zbiorowiskami rozwijającymi się na żyznych glebach, w pobliżu rzek, charakteryzują się bujnym runem. Zasobność tego siedliska uwarunkowana jest okresowym występowaniem rzek z brzegów oraz nanoszeniem przez wodę na te obszary żyznych namułów rzecznych. Lasy łęgowe są obecnie coraz rzadsze, ponieważ ulegają znacznym zniszczeniom w wyniku regulacji biegu rzek i osuszania przyległych terenów. Żarnowska Wielkie Bagno, fot. E. Pietkun, Archiwum SPN Trasa 1B prowadzi poprzez obszary lądowe, leśne i niezalesione wydmy, położone w Obwodzie Ochronnym Smołdziński Las. Trasa pokrywa się w znacznej części z przebiegiem szlaku turystycznego, oznaczonego w terenie kolorem niebieskim i czerwonym. Problematyka ścieżki obejmuje głównie geobotaniczną specyfikę flory i fauny nadmorskiej oraz dziedzictwo kulturowe. Dodatkowo zaprezentowane zostaną przez pracowników PIG-PIB zagadnienia związane z siecią obserwacyjnobadawczą wód podziemnych oraz zjawiskami geodynamicznymi w strefie Brzegowej Morza Bałtyckiego. Dr hab. inż. Arkadiusz Krawiec (UMK) omówi zjawisko ingresji i ascenzji wód słonych do zwykłych wód podziemnych. Na trasie poznamy rośliny synantropijne. Są to najbardziej pospolite roślinny, rozprzestrzenione wzdłuż dróg, szlaków turystycznych, torów kolejowych oraz na terenach użytkowanych przez człowieka. Prawie nigdy nie występują w naturalnych zbiorowiskach roślinnych. Nieodłącznie związane są z działalnością człowieka, porastając pastwiska, sady, pola uprawne i ogrody. Stąd też ich nazwa rośliny towarzyszące człowiekowi lub synantropijne (z gr. syn razem, anthropos człowiek). Na szlaku zaobserwujemy najbardziej typowe dla Słowińskiego Parku Narodowego

10 zbiorowisko leśne, czyli bór bażynowy. Spośród innych borów sosnowych wyróżnia się on obfitym występowaniem w runie bażyny czarnej. Porasta wydmy nadmorskie w stosunkowo wąskiej strefie wzdłuż wybrzeża Bałtyku, zajmując siedliska na glebach kwaśnych i bardzo ubogich, głównie na bielicach glejowych, związanych z wysokim i mało ruchliwym poziomem wody gruntowej. Zobaczymy również suchy bór chrobotkowi porastający wyniesienia, gdzie woda gruntowa staje się niedostępna dla roślin i korzystają one tylko z wody opadowej. Zwiedzimy zbudowaną z czerwonej cegły osadę latarnika i latarnię morską w Czołpinie. Spośród 15 latarni na polskim wybrzeżu (Świnoujście, Kikut, Niechorze, Kołobrzeg, Gąski, Darłowo, Jarosławiec, Ustka, Stilo, Rozewie, Jastarnia, Hel, Gdańsk Port Północny, Krynica Morska) Latarnia w Czołpinie jest najstarszym obiektem nawigacyjnym. Jej projektantem w 1872 roku był niemiecki inżynier E. Kummer. Budowa latarni trwała 3 lata. Transport materiału był bardzo uciążliwy. Dowożono go barkami od strony morza do specjalnego pomostu a następnie dostarczano na najwyższe wyniesienie na Mierzei zalesioną wydmę o wysokości 56 m znajdującą się w odległości 1 km od plaży. Okrągła wieża latarni zbudowana z czerwonej, licowanej cegły ma u podstawy 7 m średnicy i 25,2 m wysokości. Początkowo źródłem światła w obiekcie były lampy olejowe, które zużywały ok kg oleju mineralnego rocznie. W okresie międzywojennym zastąpiono je lampami elektrycznymi z soczewkami pryzmatycznymi, które funkcjonują do dziś. Zasięg światła wynosi 22 Mm, tj. ok. 40 km. Latarnia funkcjonuje od 15 stycznia 1875 r. z przerwą przypadającą na lata II wojny światowej. Wydma Czołpińska, fot. A. Demczak, Archiwum SPN Nieprzerwanie w trakcie wędrówki będą nam towarzyszyć porosty na rosnących drzewach, głazach narzutowych, skałach jak i na ziemi. Są one ważnym elementem wielu ekosystemów lądowych.

11 Nazywamy je często organizmami pionierskimi, ponieważ zasiedlają siedliska (np. wydmy, skały), w których nie potrafiłyby żyć inne rośliny. Porosty, głównie nadrzewne, są wykorzystywane jako bioindykatory są wskaźnikami zanieczyszczenia powietrza. Porosty naziemne stanowią swoistą gąbkę chłonącą wodę zawartą w powietrzu (w godzinach wieczornych i nocnych chłoną wodę pozwalającą zwiększyć ich biomasę nawet o ponad 30%). W czasie intensywnych opadów biomasa porostów wzrasta nawet czterokrotnie. Runo w borze chrobotkowym zatrzymuje i magazynuje duże ilości wody, która bez przeszkód wsiąkałaby w łatwo przepuszczalną glebę. Charakterystyczna cechą Wybrzeża Słowińskiego są rozległe, piaszczyste plaże, które od lądu oddziela szeroki pas wydm. Obszar ten poddawany jest nieustannemu procesowi sukcesji, czyli cyklicznych zmian środowiska prowadzących do wykształcenia specyficznych krajobrazów. Przeobrażenia te widoczne są w składzie organizmów żywych zamieszkujących poszczególne strefy. Wychodząc z lasu zobaczymy wydmy o różnych kolorach, które są odzwierciedleniem zachodzących przemian glebotwórczych. W przypadku wydm białych, tworzonych przez czysty piasek, procesy glebotwórcze jeszcze się nie rozpoczęły. Ich powierzchnia tylko w niewielkim stopniu zasiedlona jest przez rośliny najbardziej wytrzymałe na ustawiczny ruch piasku, częściowe zasolenie, niedostatek wody gruntowej i substancji pokarmowych. W obrębie wydm szarych, nieco dalej położonych od morza, ruch piasku nie jest intensywny. Podłoże, dzięki rozpoczętym procesom glebotwórczym, uległo częściowej stabilizacji. Bujniejszy rozwój roślin sprzyja powstawaniu warstwy próchnicy. Nadaje ona wydmie charakterystyczne szare zabarwienie. Budowa geologiczna i warunki geomorfologiczne Podłoże kenozoiku stanowią na opisywanym obszarze osady kredy górnej, wykształcone głównie jako margle, wapienie i piaskowce. Na nich zalegają osady starszego kenozoiku najczęściej reprezentowane przez piaski i mułki oraz iły miocenu i oligocenu. Miąższość osadów czwartorzędu jest zróżnicowana i wynosi od 30 m do ponad 100 m w rejonie obniżeń podłoża. W osadach czwartorzędowych przeważnie można wyróżnić dwa poziomy glin zwałowych rozdzielone osadami fluwioglacjalnymi. W strefie przymorskiej występują piaszczyste wydmy a w rejonie jezior i mierzei namuły, torfy i mady. Oprócz opisanych wcześniej jezior przybrzeżnych, charakterystyczną formą krajobrazu Pobrzeża Słowińskiego są powstałe podczas transgresji lądolodu fazy gardnieńskiej (14,7-14,5 tys. lat 14 C BP, najmłodsza faza glacjalna na obszarze Niżu Polskiego) glacitektonicznie spiętrzone moreny czołowe. Gardnieńska morena czołowa stanowi ciąg wzniesień ograniczających od południa obszar Niziny Gardnieńsko-Łebskiej. W południowej i wschodniej części jest to ciąg izolowanych pagórków, poprzecinanych ciekami, o wysokościach dochodzących do m n.p.m. Kulminację moreny stanowi Wzgórze Rowokół o wysokości 115 m n.p.m. W części zachodniej wał moreny tworzy charakterystyczny lob. Zachodnie ramię lobu, w rejonie miejscowości Poddąbie, dochodzi do brzegu morza, gdzie tworzy klif. Kolejny charakterystyczny dla SPN element morfologii terenu stanowi mierzeja. Mierzeja Łebska to obszar intensywnie rozwijających się form eolicznych. Występujące zespoły wydm wałowych są stale zasilane piaskiem przemieszczanym z plaży i sąsiednich obszarów wydmowych. Badania

12 wykorzystujące dane ze skaningu laserowego wykazały, że między listopadem 2009 r. a wrześniem 2013 r. wydmy analizowanego fragmentu Mierzei Łebskiej (rejon Wydmy Łąckiej) przemieściły się średnio o 45 metrów (maksymalnie 57 m, minimalnie 17 m - czoło wydmy) co daje wartość średnią dla tego okresu 11 m/rok. Zmiany wysokości względnych wynoszą od - 10 m dla obszarów o bilansie ujemnym do +18 m dla obszarów o bilansie dodatnim (Sławik Ł., Ptak A., Wróblewski R., Rudowski S., 2014 Ruchome wydmy Słowińskiego Parku Narodowego, studium przypadku monitoringu teledetekcyjnego. II Sympozjum Morskiej Geomorfologii Gdańsk). Warunki hydrogeologiczne na terenie Słowińskiego Parku Narodowego Słowiński Park Narodowy znajduje się w Regionie Wodnym Dolnej Wisły i obejmuje swym zasięgiem północno-zachodnią część obszaru zlewni Łeby, północno-wschodnią część obszaru zlewni Łupawy oraz przylegającą do nich część bezpośredniej zlewni Morza Bałtyckiego. SPN z otoczeniem należy do Jednolitej Części Wód Podziemnych nr 12. Ekosystemy gruntowo-wodne Parku występują w bezpośredniej więzi hydraulicznej z wodami podziemnymi. Występowanie wód podziemnych związane jest z utworami piaszczysto-żwirowymi czwartorzędu i neogenu. Wody piętra kredowego nie mają znaczenia użytkowego z uwagi na słabe wykształcenie lub złą jakość (zasolenie). Na obszarze Niziny Gardzieńsko-Łebskiej użytkowy poziom wodonośny występuje w utworach plejstoceńsko-holoceńskich, a na obszarze Wysoczyzny Damnickiej w utworach międzymorenowych (Qm). Rozpoznanie drugiego (głębszego) poziomu wodonośnego na obszarze SPN jest fragmentaryczne i nie został on w niniejszym przewodniku opisany. Schemat krążenia wód podziemnych w rejonie Słowińskiego Parku Narodowego Poziom plejstoceńsko-holoceński (Qp-h) definiowany jest jako pierwszy od powierzchni poziom wód podziemnych. Prowadzi wody o zwierciadle swobodnym, lokalnie nieznacznie napiętym. Stanowi główny użytkowy poziom wodonośny na terenie parku. Zwierciadło wody układa się na rzędnej poniżej 5 m n.p.m. Wody spływają głównie w kierunku Morza Bałtyckiego, zasilane są przez bezpośrednią infiltrację opadów atmosferycznych, dopływ lateralny oraz częściowo przez ascenzję z głębszych poziomów wodonośnych. Na obszarze wydm nadmorskich opady atmosferyczne stanowią jedyny sposób zasilania wód podziemnych. Słodkie wody stanowią tutaj soczewkę w otoczeniu

13 słonych wód morskich. Równowaga tych dwóch środowisk jest chwiejna i może ulec zaburzeniu w wyniku działalności człowieka. Drenaż odbywa się przez cieki powierzchniowe, system rowów melioracyjnych oraz jeziora przybrzeżne i Bałtyk. Częściowo poziom Qp-h pozbawiony jest izolacji w postaci warstw utworów słabo przepuszczalnych (lokalnie występują mułki oraz torfy i gytie), co sprawia, że posiada niską odporność na przedostawanie się zanieczyszczeń z powierzchni terenu wraz z infiltrującymi wodami opadowymi. Jednak ograniczona dostępność tego terenu (park narodowy) i niewielka liczba potencjalnych ognisk zanieczyszczeń pozwala określić stopień zagrożenia poziomu jako średni lub niski. Na zachodnim brzegu jeziora Łebsko, ze względu na złą jakość wód poziomu plejstoceńskoholoceńskiego, występują obszary pozbawione użytkowych poziomów wodonośnych. Stagnujące wody charakteryzują się tu wysoką zawartością jonu amonowego, żelaza, manganu i wysoką barwą. Na pozostałym obszarze jakość wód opisywanego poziomu jest również niezadawalająca. W roku 2013 stan chemiczny JCWPd 12 został określony jako słaby. Przyczyną były ponadnormatywne stężenia jonu amonowego, żelaza, manganu i ogólnego węgla organicznego. Teren SPN jest opróbowywany w ramach monitoringu operacyjnego ze względu na uwarunkowania geogeniczne obejmujące możliwą ascenzję wód słonych z podłoża mezozoicznego oraz specyficzny reżim wodny polegający na powolnym poziomym przepływie wód płynących w stronę Bałtyku i bardzo szybkim przepływie infiltrujących wód na mierzei. Sieć obserwacyjno-badawcza wód podziemnych na terenie SPN, automatyka pomiarowa Obserwacje położenia zwierciadła i jakości wód podziemnych prowadzone są w Polsce przez Państwowy Instytut Geologiczny PIB, który na mocy ustawy Prawo wodne wypełnia zadania państwowej służby hydrogeologicznej. Celem badań jest ocena stanu ilościowego i chemicznego jednolitych części wód podziemnych na terenie całego kraju. Badania realizowane są w punktach badawczych wód podziemnych, którymi są: studnie, specjalnie odwiercone otwory badawcze, piezometry lub źródła. W sieci obserwacyjnej wyróżniono dwa rodzaje stacji hydrogeologicznych: stacje hydrogeologiczne I rzędu, zlokalizowane w miejscach reprezentatywnych dla regionów hydrogeologicznych (składają się zwykle z kilku otworów wierconych, ujmujących wszystkie użytkowe poziomy wodonośne występujące w miejscu lokalizacji stacji) i stacje hydrogeologiczne II rzędu, którymi są pojedyncze otwory wiercone lub obudowane źródła. Na dzień roku badania prowadzono w 1153 punktach badawczych. Na terenie SPN zlokalizowane są 4 punkty SOBWP w miejscowościach: Rowy, Czołpino, Kluki i Rąbka. Uzupełniająco, w celu określania stanu chemicznego JCWPd 12, w ramach monitoringu operacyjnego pobierane są próbki wody z punktów badawczych w miejscowościach Gać i na stacji IMiGW w Rąbce. Wybrane stacje hydrogeologiczne wyposażone są w zestawy do automatycznych pomiarów zwierciadła i temperatury wody podziemnej. System aparatury pomiarowo-badawczej składa się z urządzeń pomiarowych firmy Keller zainstalowanych w punktach sieci obserwacyjno badawczej, bazy danych zlokalizowanej na serwerze PIG-PIB oraz z aplikacji umożliwiającej obsługę systemu. Obecnie urządzenia pomiarowe zainstalowano łącznie w 350 punktach SOBWP w tym w 1 na terenie SPN.

14 Ingresje i ascenzje wód słonych Wybrzeże morskie jest strefą przejściową dwóch środowisk hydrogeochemicznych. Z jednej strony spotyka się tutaj wody słone, nienadające się do picia, a z drugiej wrażliwe na zmiany zasoby wód słodkich. Na granicy tych dwóch środowisk powstaje powierzchnia rozdziału faz: wód słonych (morskich) typu Cl-Na i zwykłych wód podziemnych, najczęściej typu HCO 3 -Ca. Na obszarze wybrzeża Bałtyku południowego, w warstwach mezozoiku, często występują wody słone i solanki, które w wyniku ascenzji powodują wzrost stężenia jonów Cl - w płytszych warstwach wodonośnych. Termin ingresja wód słonych do warstw wodonośnych obejmuje proces przenikania słonych wód morskich obserwowany wzdłuż linii brzegowej morza. Ingresje notowane są najczęściej na terenach nizin nadmorskich, na obszarach depresyjnych oraz w ujściowych odcinkach rzek podczas wezbrań sztormowych. Proces ten może być także wywoływany nadmierną eksploatacją ujęć w strefie brzegowej. Innym zjawiskiem zachodzącym w rejonie polskiego wybrzeża Bałtyku jest ascenzja, czyli wznoszący ruch wody podziemnej pod wpływem różnicy wysokości hydraulicznej między poziomami wód gruntowych i wgłębnych. Ascenzja wód zmineralizowanych zachodzi najczęściej w strefach do tego predysponowanych, np. w miejscach występowania nieciągłości tektonicznych i niskich stanów zwierciadła wód podziemnych. Ingresje i ascenzje wód słonych lub słonawych na wybrzeżu Bałtyku Na większości opisywanego obszaru, zarówno w poziomie czwartorzędowym, mioceńskim, jak i oligoceńskim, występują wody o niskiej mineralizacji i stężeniu Cl - poniżej 50 mg/dm 3. Problem z zasoleniem wód w warstwach wodonośnych miocenu i oligocenu wystąpił w Rowach. W latach 90. w poziomach tych notowano podwyższone stężenia jonu chlorkowego do ponad 500 mg/dm 3 i z tego powodu większość studzien została zlikwidowana. W poziomie wodonośnym, w obrębie warstw czwartorzędu, występującym pod warstwą glin zwałowych na głębokości m, stężenia jonu Cl - przekraczały wartości dopuszczalne dla wód pitnych i wynosiły przeważnie mg/dm 3. Dobra

15 izolacja poziomu wodonośnego warstwą glin zwałowych oraz rzędne zwierciadła wód wykluczają możliwość ingresji wód morskich zarówno do międzymorenowego poziomu wodonośnego, jak i poziomów w osadach starszego kenozoiku. Na obszarze mierzei, wzdłuż jezior przybrzeżnych, w płytkich warstwach wodonośnych często występują wody słone, których geneza związana jest głównie z ingresją wód morskich, a niekiedy także słonawych wód jezior. W głębszych poziomach wodonośnych występujące niekiedy podwyższone stężenia chlorków związane są z ascenzją słonawych wód z podłoża mezozoicznego. Zasięg ingresji wód morskich na Pobrzeżu Słowińskim nie jest duży i w warunkach naturalnych zależy np. od ukształtowania i budowy geologicznej brzegu, morfologii, stanu wód podziemnych i wód morza oraz ich wzajemnych interakcji. Ingresje wód morskich mogą powstawać także w przypadku występowania wysokich stanów wód na Bałtyku, które powodują wlewy wód słonych do rzek, kanałów i jezior przybrzeżnych. Wówczas do pierwszego poziomu wodonośnego mogą dopływać wody słone (np. Ustka, Rąbka, Łeba). Często przyczyną ingresji wód morskich do warstw wodonośnych w strefie brzegowej była i jest działalność człowieka. Budowa ujęć wód podziemnych i ich nadmierna eksploatacja w bezpośredniej strefie oddziaływania morza, odwodnienia i systemy melioracji przyczyniają się do wtargnięcia wód słonych w poziomy wodonośne z wodami słodkimi. Zjawiska geodynamiczne w strefie brzegowej Bałtyku Strefa brzegowa południowego Bałtyku o długości ok. 470 km reprezentuje trzy typy wybrzeża: mierzejowo-wydmowe (358 km), klifowe (86,5 km), aluwialne (23 km). Wszystkie wymienione typy wybrzeża podlegają ciągłym procesom przyrodniczym powodowanym przez wiele czynników, wśród których czołowe miejsce zajmuje zróżnicowanie budowy geologicznej brzegu i podbrzeża oraz będące jej pochodną geomorfologia i topografia wybrzeża. Pozostałe czynniki wpływające na przebudowę wybrzeża to: zjawiska klimatyczne, warunki hydrologicznohydrodynamiczne, szata roślinna, typ i sposób zagospodarowania (antropopresja). Wszystkie są wzajemnie powiązane poprzez nakładające się efekty ich oddziaływania i żadnego z nich nie należy rozpatrywać bez uwzględniania pozostałych. Jednym z podstawowych zagrożeń polskiego wybrzeża Bałtyku jest erozja morska (abrazja), która powoduje: cofanie się krawędzi klifu lub nadmorskiego wału wydmowego; rozmywanie wałów wydmowych i wlewy wód morskich na zaplecze (stożki przelewowe); przerwanie wałów mierzei, spiętrzanie wód w ujściach rzek i jeziorach przybrzeżnych. Na obszarze Słowińskiego Parku Narodowego mamy do czynienia z mierzejowym typem wybrzeża. Szerokie, piaszczyste plaże podlegając sezonowym przeobrażeniom, a wraz z ruchomymi wydmami, jednymi z największych na południowych wybrzeżach Bałtyku, stanowią przykład dobrze rozwiniętej bariery piaszczystej. Wiedza o budowie geologicznej brzegu, uwarunkowaniach i przebiegu geodynamicznych procesów brzegowych, wielkościach zmian wieloletnich, to baza dla racjonalnych prognoz zmian zachodzących na wybrzeżu w kontekście rosnącej presji na zagospodarowanie strefy brzegowej.

16 Mapa turystyczna Słowińskiego Parku Narodowego Źródło: Słowiński Park Narodowy (

17

18 Sesja terenowa 2 Badania hydrogeologiczne w procesie poszukiwania węglowodorów oraz w rozpoznawaniu zjawisk geodynamicznych w strefie brzegowej Bałtyku Informator sesji 2 opracował Mirosław Lidzbarski (PIG-PIB) Opracowano na podstawie: Publikacji i materiałów Państwowego Instytutu Geologicznego PIB, SZEJK Nr2 (104) Czasopismo PGNiG SA Oddział w Zielonej Gorze, Środowisko i prace rozpoznawcze dotyczące gazu z łupków. Wyniki badań dotyczące środowiska gruntowo-wodnego, powietrza klimatu akustycznego, płynów technologicznych i odpadów. Ministerstwo Środowiska, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Warszawa, Czas trwania 4 godziny Rozpoczęcie sesji: godz. 9.00; autokar będzie podstawiony o godz na parkingu przy Hotelu Grand Lubicz Zakończenie sesji: ok. godz w Gdyni (rejon dworca PKP) Uczestnicy sesji terenowej przed wyjazdem otrzymają suchy prowiant oraz przewodnik po sesji Uwaga: Mając na uwadze porę roku, prosimy o zaopatrzenie się w ubiór umożliwiający udział w sesji w różnych warunkach pogodowych (kurtka nieprzemakalna, parasol, mocne nieprzemakalne buty).

19 Strefa brzegowa Bałtyku cechuje się licznymi walorami krajobrazowymi, które ukształtowały się pod wpływem działalności morza, lądolodu i rzek. Interesujące są także współczesne procesy rzeźbotwórcze, zwłaszcza aktywne procesy eoliczne, kształtujące krajobraz wydm nadmorskich. Celem wycieczki jest przybliżenie uczestnikom konferencji specyfiki strefy brzegowej Bałtyku, wynikającej szczególnie z uwarunkowań geomorfologicznych, warunków hydrogeologicznych oraz budowy geologicznej. W ostatnich latach prowadzi się w tym rejonie różnorodne i ważne badania hydrogeologiczne. Z tego względu wybrano trzy charakterystyczne miejsca: Dębki, Lubocino i Jastrzębia Góra. W Dębkach od wielu lat prowadzi się eksploatację ropy naftowej i gazu ziemnego z utworów kambru z głębokości 3 tys. m. Otwór należy do Kopalni Ropy i Gazu Ziemnego Żarnowiec (punkt 1). Występowanie surowców jest dobrze rozpoznane w pasie wybrzeża oraz na Morzu Bałtyckim. W rejonie Lubocina (punkt 2) PGNiG prowadzi prace poszukiwawcze węglowodorów ze złóż niekonwencjonalnych w utworach ordowiku, syluru i kambru. Dotychczas uzyskano wypływy gazu z głębokości ok m. Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy prowadził w latach szczegółowe badania, mające na celu określenie wpływu prac związanych z poszukiwaniem i rozpoznawaniem niekonwencjonalnych złóż węglowodorów na środowisko przyrodnicze. W Lubocinie szczegółowo analizowano rzeczywiste i potencjalne oddziaływania procesu wiercenia i zabiegów związanych ze szczelinowaniem na poszczególne elementy środowiska: atmosferę, powierzchnię terenu, grunt, wody powierzchniowe i wody podziemne. Przykładem intensywnych zjawisk geodynamicznych, zachodzących w strefie brzegowej Bałtyku, jest klif w Jastrzębiej Górze (punkt 3), gdzie istnieją aktywne osuwiska. Pomimo prac zabezpieczających oraz znacznych nakładów finansowych, nie udało się zatrzymać niekorzystnych procesów erozyjnych. W ramach Pilotażowego programu kartografii 4D w strefie brzegowej Południowego Bałtyku (PIG PIB. 2014) podjęto badania hydrogeologiczne w celu identyfikacji systemu krążenia wód podziemnych na wybrzeżu klifowym. Wyniki prac pozwoliły wyjaśnić mechanizm powstawania osuwisk w powiązaniu z systemem wodonośnym. Szczegółowo analizowano rolę wód zawieszonych odpowiedzialnych za ich powstawanie oraz szybką erozję brzegu morskiego. Ogólna informacja o warunkach hydrogeologicznych strefy nadmorskiej w Regionie Gdańskim Trasa wycieczki nr 2 przebiega przez obszar położony w północnej części województwa pomorskiego. Na północy i wschodzie graniczy on z wodami Morza Bałtyckiego, na zachodzie ze zlewnią Łeby, a na południu z Pojezierzem Kaszubskim. Wyróżniającym się elementem hydrograficznym jest Jezioro Żarnowieckie. Pradolina rzeki Redy-Łeby przecina zaś południową jego część, stanowiąc jednocześnie oś komunikacyjną i osadniczą tego regionu. Zlokalizowane są tutaj miasta: Gdynia, Rumia, Reda i Wejherowo. Do szczególnych cech północnej części województwa pomorskiego można zaliczyć: duże zróżnicowanie form krajobrazowych, dużą lesistość, obejmująca ok. 40% powierzchni, znaczne zasoby wodne (13 cieków o długości ponad 10 km i łącznym odpływie ok m 3 /h, 9 jezior o powierzchni przekraczającej 10 ha),

20 sieć osadniczą, szlaki komunikacyjne (Gdańsk-Szczecin i Gdynia Mierzeja Helska) oraz gospodarkę morską i turystykę, wynikające ze specyfiki nadmorskiego położenia. Rys. 1. Trasa wycieczki nr 2 na tle jednostek morfologicznych Zgodnie z podziałem Kondrackiego na omawianym obszarze występują trzy jednostki fizycznogeograficzne: Wybrzeże Słowińskie (313.41), Pobrzeże Kaszubskie (313.51) oraz Wysoczyzna Żarnowiecka (313.45), którą od południa okala wyraźna struktura morfologiczna Pradolina Redy- Łeby. Stanowi ona jednocześnie północną granicę Pojezierza Kaszubskiego. Szczególną cechą tej części pobrzeża Bałtyku są wyspy morfologiczne wypreparowane z obszaru wysoczyzn polodowcowych głębokimi rozcięciami pradolin i dolin rzecznych.

21 Natomiast wg podziału regionalnego, opracowanego przez Augustowskiego, który uwzględnia występowanie kęp i obniżeń terenu, wyróżnia się m. in.: Kępę Oksywską, sąsiadującą z Pradoliną Kaszubską, Kępę Swarzewską oraz Pucką, które rozdziela dolina Płutnicy. Rynnę Jeziora Żarnowieckiego otaczają: Kępa Sławoszyńska od wschodu i Kępa Gniewinowska po zachodniej stronie. Powierzchnie kęp wznoszą się od 50 do 100 m n.p.m. Rozdzielające je obniżenia (Pradolina Łeby-Redy, Płutnicy, Kaszubska oraz Równina Błot Przymorskich) nie przekraczają 5 m n.p.m. Wyjątkiem jest Pradolina Redy, która w kierunku zachodnim na obszarze stożka napływowego w rejonie Strzebielina podnosi się do 50 m n.p.m. Dna pradolin najczęściej są zajęte przez torfowiska, natomiast ich krawędzie wyróżniają znaczne spadki i wysokości względne, do 100 m w rejonie rynny Jeziora Żarnowieckiego oraz na niektórych odcinkach Pradoliny Redy i Pradoliny Kaszubskiej. Na obszarze Pradoliny Łeby-Redy w rejonie Strzebielina i Bożegopola występuje stożek napływowy utworzony przez wody Łeby. Rozdziela on pradolinę na dwa odcinki: zachodni Pradoliny Łeby i wschodni Pradoliny Redy. Sąsiedztwo kęp wysoczyznowych z brzegiem morskim skutkuje powstawaniem klifów, które obecnie znajdują się w różnej fazie rozwoju. Na południe od Pradoliny Redy rozpościera się obszar Pojezierza Kaszubskiego. Rzędne terenu stopniowo wzrastają od m n.p.m. w strefie krawędziowej do 220 m n.p.m. w południowej części omawianego obszaru. W licznych obniżeniach terenowych występują jeziora, natomiast głębokie rozcięcia wykorzystują dopływy Redy i Zagórska Struga. Gęstość rozcięć erozyjnych znacznie wzrasta w strefie krawędziowej na styku z pradolinami, sięgając miejscami 2-3 km w głąb obszaru Pojezierza Kaszubskiego. Na system hydrograficzny, charakter przepływów, oraz reżim hydrologiczny rzek na omawianym obszarze ma wpływ znaczne zróżnicowanie powierzchni terenu oraz duże różnice wysokości względnych. Charakterystyczne są liczne i głęboko wcięte doliny i pradoliny, bliskie sąsiedztwo brzegu morskiego, stanowiącego bazę drenażu. Wysokość opadów atmosferycznych jest bardzo zróżnicowana od niespełna 600 mm/rok wzdłuż wybrzeża do ponad 800 mm/rok w centralnej części Wysoczyzny Żarnowieckiej. Na powierzchni terenu przeważają utwory przepuszczalne i półprzepuszczalne, co sprzyja bezpośredniej infiltracji wód opadowych. Efektem współdziałania ww. elementów jest stosukowo gęsta sieć hydrograficzna. Długość rzek nie przekracza na ogół 30 km (z wyjątkiem Redy). Cechują je znaczne spadki przekraczające miejscami 7 o / oo. Wyróżnia je również wysoka wartość odpływów jednostkowych oraz znaczny udział wód podziemnych w zasilaniu tych rzek, które w centralnych partiach Pojezierza Kaszubskiego przekraczają 10 l/s.km 2, a w rejonie pradoliny Redy-Łeby nawet 15 l/s.km 2. Znacznie niższe odpływy jednostkowe (2 6 l/s.km 2 )występują na Wysoczyźnie Żarnowieckiej. Wysoki jest również udział wód podziemnych w zasilaniu tych rzek, przekraczający 75% odpływu całkowitego. Gospodarkę wodną regulują liczne obiekty hydrotechniczne, stabilizujące poziom wód w ciekach (jazy i śluzy, przepompownie polderowe), służące eksploatowaniu wód (ujęcia wód powierzchniowych) oraz zrzuty wód np. z elektrowni szczytowo pompowej w Żarnowcu- Czymanowie). Największe ujęcie wód powierzchniowych zlokalizowane jest w Czymanowie na Jeziorze Żarnowieckim, pracujące na rzecz Elektrowni Szczytowo-Pompowej Żarnowiec. Maksymalny pobór wód wynosi 15,88 mln m 3 /dobę, pompowanych do zbiornika górnego. Różnica wysokości wynosi 120 m. W rezultacie cyklicznych poborów i zrzutów wody stan lustra wody w Jeziorze Żarnowieckim zmienia się w ciągu doby o ok. 1 m.

22 Najważniejsze systemy melioracyjne zlokalizowane są w dolnych odcinkach dolin rzecznych, w pradolinach oraz na obszarze Błot Karwienskich. Ich powierzchnia wynosi ok ha. W rejonie Wysoczyzny Żarnowieckiej występują trzy duże struktury geologiczne: w północnej części wyniesienie Łeby, synekliza perybałtycka oraz na południu fragmenty synklinorium pomorskiego. Najstarsze piętro (na głębokości m) tworzy krystaliczne podłoże, na którym leży kompleks osadów paleozoiczno-mezozoicznych o miąższości około 3000 m. Stosunkowo niewielka grubość osadów mezozoicznych, cechująca Wyniesienie Łeby, została potwierdzona w rynnie Jeziora Żarnowieckiego, gdzie na skutek lodowcowej i wodnolodowcowej działalności lądolodu zostały zniszczone osady kredy i jury, odsłaniając w podłożu osady triasu. Bezpośrednim podłożem najmłodszego, kenozoicznego piętra strukturalnego na całym obszarze są utwory górnej kredy. Wg Atlasu Hydrogeologicznego Polski wschodnia częć obszaru należy do regionu IV gdańskiego z wydzielonym rejonem IV A pradoliny Redy-Łeby (część wschodnia). Natomiast zachodnia część obszaru należy do regionu V pomorskiego (subregion przymorski V 1 ). Występowanie wód podziemnych związane jest z utworami kompleksu paleomezozoicznego, kredowego, neogeńsko-paleogeńskiego i czwartorzędowego. Wody najstarszego kompleksu nie wykazują cech użytkowych, są silnie zmineralizowane lub słone. Miejscami mają one jednak istotny wpływ na wody płytszych poziomów wodonośnych. Wody podziemne w utworach triasu i jury. Występowanie wód podziemnych w tych piętrach wodonośnych związane jest z piaskami i piaskowcami. Wody o wysoiej mineralizacji mg/dm 3 zostały stwierdzone w rejonie Dębek w utworach triasu na głębokości 250 m. Z uwagi na wysoką mineralizację nie mają znaczenia użytkowego. Występują w bezpośrednim kontakcie z wodami czwartorzędu, tworząc wspólny poziom wodonośny. W rejonie tym głęboka rynna w podłożu podczwartorzędowym, o przebiegu południkowym, odsłania kolejno utwory kredy, jury i triasu w kierunku północnym. Znaczne ciśnienia wód podziemnych w utworach triasowo-czwartorzędowych powodują ich migrację ku powierzchni, przyczyniając się do rozprzestrzenienia słonych wód w utworach czwartorzędu w rejonie Jeziora Żarnowieckiego. Obecność słonych wód w utworach jury i triasu została również potwierdzona w innych otworach strukturalnych np. w Jastarni na głębokości m p.p.t. 26,9 g/dm 3. Kredowe piętro wodonośne. Utwory kredy cechuje trójdzielność. W spągu są to mułowce, mułki, piaskowce oraz iłowce cenomanu, turonu i koniaku o miąższości m. Występujące nad nimi osady kampanu i santonu reprezentowane głównie przez piaski drobnoziarniste tworzą poziom wodonośny, którego miąższość wynosi od 95 m w Gdyni do kilkunastu metrów na krańcach północnych. Strop tych osadów podnosi się ku północy: w Gdyni od 140 m n.p.m. do 100 m n.p.m. w Jastrzębiej Górze. Podobnie zmienia się uziarnienie piasków, stają się coraz bardziej muliste na północ od osi Pradoliny Redy. Najpłytszą serię osadową stanowią utwory facji węglanowo-krzemionkowej, przykrywające utwory wodonośne. Jedynie w rejonie Władysławowa w stropie kredy i eocenu zostały stwierdzone utwory piaszczyste, będące w bezpośrednim kontakcie z czwartorzędową serią piaszczystą. Strop utworów kredy górnej jest w części południowej mało urozmaicony, natomiast na północy występują głęboko wcięte rynny, będące skutkiem m. in. erozji subglacjalnej (do 40 m). W niektórych miejscach (rejon rynny Jeziora Żarnowieckiego) osady kredy są całkowicie zniszczone.

23 Rys. 2. Wybrane elementy hydrogeologiczne systemu wodonośnego Neogeńsko-paleogeńskie (trzeciorzędowe) piętro wodonośne. Poziomy wodonośne, występujące w tym piętrze związane są z utworami piaszczystymi oligocenu i miocenu. Występują powszechnie rozdzielone słaboprzepuszczalnymi osadami (mułki, iły). W rejonie Kępy Puckiej i Swarzewskiej kompleks rozdzielający miejscami zanika. Występuje jeden wspólny neogeńsko-paleogeński poziom wodonośny. Poziom oligoceńcki występuje w piaskach kwarcowych różnoziarnistych ze żwirem miejscami w piaskach drobnoziarnistych. Jego miąższość wynosi od 5 do 30 m. Rzędne stropu podnoszą się w kierunku północnym: od 80 m n.p.m w rejonie Gdyni do ok. 50 m n.p.m na obszarze Kępy Puckiej. W miejscach rynien subglacjalnych kontaktuje się bezpośrednio z otworami czwartorzędu. Jego występowanie na obszarze Pojezierza Kaszubskiego zostało potwierdzone poza granicami opracowania (Kamienica Królewska). Średnia wartość współczynnika filtracji wynosi 0,00012 m/s, najwyższe wartości stwierdzono w Redzie 0,0004 m/s.

24 Poziom mioceński związany jest z piaskami drobnoziarnistymi często zamulonymi. Miąższość osadów jest bardzo zmienna: od kilkudziesięciu do kilku metrów i całkowitego braku w miejscach kopalnych dolin erozyjnych. Współczynniki filtracji są również bardzo zmienne od 0,00003 do 0,0007 m/s. Najkorzystniejsze są w rejonach kontaktów osadów wodonośnych tego poziomu z utworami wodonośnymi czwartorzędu np. na ujęciu komunalnym w Wejherowie i w Pradolinie Kaszubskiej. Strop zalegania poziomu jest także zróżnicowany od 60 do 30 m n.p.m. Rys. 3. Przekrój hydrogeologiczny Czwartorzędowe piętro wodonośne W osadach czwartorzędu z uwagi na morfologię podłoża, zmienność warunków hydrogeologicznych możemy wyróżnić kilka obszarów znacznie różniących się występowaniem wód podziemnych w poszczególnych poziomach wodonośnych. Wysoczyzna Żarnowiecka i Kępa Pucka Dominuje jeden poziom wodonośny miejscami dwudzielny. Stropowa warstwa wodonośna najczęściej jest związana z piaskami zlodowacenia północnopolskiego i interglacjału eemskiego, natomiast spągowa (podglinowa) z utworami wodnolodowcowymi zlodowacenia południowopolskiego. Miejscami na obszarze Kępy Puckiej i Swarzewskiej oraz na zachód od Jeziora Żarnowieckiego poziom nie występuje. W licznych rozcięciach erozyjnych, występujących w podłożu, wody czwartorzędu kontaktują się z poziomem mioceńskim i oligoceńskim. Na obszarze obniżenia nadmorskiego poziom jest słabo izolowany od powierzchni terenu.

25 Rynna Jeziora Żarnowieckiego Obszar cechuje występowanie dwóch poziomów wodonośnych. Pierwszy z nich wypełnia dno rynny jeziornej. Wykształcony jest w postaci piasków gruboziarnistych i żwirów o miąższości m. Na ogół nie jest izolowany od powierzchni terenu. Poziom swym charakterem i parametrami przypomina poziom pradolinny. Jest w bezpośrednim kontakcie z wodami Jeziora Żarnowieckiego. Drugi poziom wodonośny występuje w spągowej części doliny kopalnej, nawiązującej swym przebiegiem do współczesnej rynny Jeziora Żarnowieckiego. Odizolowany jest od I poziomu kompleksem iłów, mułków i glin zwałowych. Na północ od Jeziora Żarnowieckiego oba poziomy łączą się, stanowiąc jeden poziom wodonośny i pozostają w kontakcie hydraulicznym ze słonymi wodami Triasu. Pradolina Redy - Łeby. Podstawowe znaczenie na obszarze Pradoliny Kaszubskiej i Pradoliny Redy-Łeby w piętrze czwartorzędowym ma poziom pradolinny. Występuje w utworach wodnolodowcowych serii pradolinnej o miąższości m. Od powierzchni terenu jest izolowany miejscami tylko cienką pokrywą torfów. Na krawędziach łączy się bezpośrednio z drugim poziomem międzymorenowym. W spągu często jest w kontakcie z piaszczystymi utworami miocenu tworząc wspólny poziom wodonośny. W kilu miejscach zostały stwierdzone głębokie rozcięcia erozyjne wypełnione osadami piaszczysto żwirowymi sięgające stropu kredy. Zachodzi tu bezpośredni kontakt z poziomem oligoceńskim a nawet z wodami kredy występującymi niekiedy w szczelinach serii węglanowej Pojezierze Kaszubskie Cechuje go występowanie dwóch poziomów wodonośnych: pierwszego międzymorenowego i drugiego międzymorenowego (podglinowego). Pierwszy poziom międzymorenowy występuje powszechnie w utworach piaszczysto-żwirowych zlodowacenia północnopolskiego i środkowopolskiego z wyjątkiem strefy krawędziowej i w rejonach elewacji stropu trzeciorzędu (rejon Tępcza Wyszecina). Na ogół jest przykryty pokładem glin zwałowych o zróżnicowanej miąższości (średnio m). Na krańcach południowych zlewni Redy poziom najczęściej jest odkryty. Miejscami łączy się z drugim poziomem międzymorenowym. Drugi poziom międzymorenowy został rozpoznany przede wszystkim w strefie krawędziowej, gdzie brakuje płytszych użytkowych warstw wodonośnych oraz w głębokich obniżeniach wypełnionych utworami zlodowacenia południowopolskiego. W niektórych miejscach jest w kontakcie hydraulicznym z wodami poziomu mioceńskiego (zwłaszcza strefa krawędziowa). Rozprzestrzenia się w kierunku południowym, jednak jego występowanie na wyniesieniach Pojezierza Kaszubskiego w jest słabo rozpoznane tylko kilkoma otworami. Kępa Oksywska Zasadniczy poziom wodonośny stanowią piaszczyste utwory czwartorzędu w łączności hydraulicznej z wodami w utworach miocenu. Na krańcach Kępy kontaktuje się z poziomem pradolinnym. Jedynie w południowej części jest on utrudniony. Wszystkie poziomy wodonośne są powiązane w spójnych systemach krążenia wód podziemnych. Wyróżniają się dwa dominujące: pradoliny Redy-Łeby oraz nadmorski związany z rynną Jeziora Żarnowieckiego i Pradoliną Płutnicy. System pradoliny Redy-Łeby jest dominujący. Składa się trzech pięter wodonośnych: czwartorzędowego, neogeńsko-paleogeńskiego i kredowego. Główne strumienie przepływu wód tego systemu są formowane na Pojezierzu Kaszubskim, które stanowi zasadniczy obszar alimentacji. Znacznie mniejszy dopływ ma miejsce z Wysoczyzny Żarnowieckiej,

26 chociaż dział wód podziemnych jest istotnie przesunięty w kierunku północno-wschodnim na korzyść systemu pradoliny Redy-Łeby Znacznie mniej rozbudowanym w rozprzestrzenieniu poziomym i pionowym jest system związany z rynną Jeziora Żarnowieckiego i Pradoliny Płutnicy. Cykl obiegu wód rozpoczyna się na obszarach alimentacji, występujących na obszarze Wysoczyzny Żarnowieckiej i Kępy Oksywskiej. Strefa tranzytu jest krótka nie przekracza kilku kilometrów. Przepływ wód podziemnych zachodzi głównie w poziomie czwartorzędowym (łączącym się często z mioceńkim) oraz w poziomie oligoceńskim. Główną bazę drenażu stanowi rynna Jeziora Żarnowieckiego i morze. Wyróżniającą cechą tego obszaru jest ascenzja zmineralizowanych wód ze starszego podłoża. Ułatwia ją bezpośredni kontakt poziomu czwartorzędowego, występującego w rynnie Jeziora Żarnowieckiego, z wodami triasu. Do głównych cech tego systemu wodonośnego należą: krótki obieg wód, wynikający z bliskiej odległości rynny Żarnowieckiej, doliny Płutnicy, morza oraz głęboko wciętych dolin rzecznych, które stanowią bazy drenażu, liczne kontakty hydrauliczne między poziomem czwartorzędowym, mioceńskim i oligoceńskim. Na omawianym obszarze zostały udokumentowane cztery główne zbiorniki wód podziemnych: GZWP nr 109 w rynnie Jeziora Żarnowieckiego w utworach czwartorzędu (2 międzymorenowe poziomy wodonośne), GZWP nr 107 i GZWP nr 110 w utworach czwartorzędu serii pradolinnej, GZWP nr 108 w poziomie międzymorenowych, GZWP nr 111 w utworach kredy górnej (subniecka gdańska). Punkt 1 w Dębkach Kopalnia Ropy Naftowej i Gazu Ziemnego Żarnowiec. Złoże ropy naftowej Dębki-Żarnowiec odkryto w latach roku. Towarzyszy jej gaz ziemny o bardzo wysokich parametrach (zawartość metanu od 73% do 83%). Surowce te występują w utworach kambru środkowego na głębokości od 2960 m do 3100 m. Są to złoża szczelinowe o bardzo niskiej porowatości międzyziarnowej. Wyróżniają się spośród innych długotrwałą i stabilną eksploatacją. Skałę zbiornikową stanowią głównie piaskowce drobnoziarniste, przewarstwione mułowcem lub iłowcem. Eksploatację ropy naftowej na terenie gminy Krokowa prowadzi się w sposób samoczynny ze złóż: Żarnowiec, Żarnowiec W, Białogóra oraz Dębki za pomocą odwiertów: Dębki-2 (1972 r.), Dębki-4 (1991), Dębki-5k (1992), Dębki 6 AKP (1992), Dębki-7k (1993), Białogóra 3 (1990), Żarnowiec IG-4 (1972), Żarnowiec-6k (1987), Żarnowiec -7 (1989), Żarnowiec -8k (1989). Poziom i charakter eksploatacji wyznaczają parametry eksploatacyjne, tj. dozwolony pobór i dopuszczalny spadek ciśnienia. Każdy z odwiertów posiada inną charakterystykę przepływową mediów złożowych. Złoże jest od lat eksploatowane samoczynnie w warunkach powyżej ciśnienia nasycenia. W ciągu doby pozyskuje się 5 ton surowca. Pobór ropy naftowej wspomagany jest jednak przez utrzymywanie różnicy ciśnień w rurkach wydobywczych poprzez tzw. syfonowanie. Na wypadek niskiego poziomu odbioru gazu lub innej nieprzewidzianej sytuacji każdy odwiert musi mieć punkt spalania.

27 Rys. 4. Mapa strukturalna stropu kambru środkowego w rejonie złoża ropy naftowej Żarnowiec W. Źródło: SZEJK Nr2 (104) Czasopismo PGNiG SAOddział w Zielonej Gorze Od początku eksploatacji wydobyto ok. 47 tys. ton ropy naftowej i ponad 39 mln m 3 gazu ziemnego. Ropa naftowa jest magazynowana w dwóch zbiornikach o łącznej pojemności 200 m 3. Samoczynny proces wypływu ropy nie wymaga stosowania energii elektrycznej, czy specjalnych zabiegów chemicznych. Ropa naftowa jest wywożona z terenu kopalni za pomocą autocystern i dostarczana do Rafinerii Gdańskiej. Proces eksploatacji ropy naftowej jest na bieżąco nadzorowany i monitorowany. Grunt oraz wody podziemne na terenie kopalni są chronione za pomocą folii. W zgodnej opinii wielu mieszkańców Dębek i władz gminy kopalnia nie jest uciążliwa i nie stwarza żadnych zagrożeń. Od czasu ponad 40 letniej eksploatacji nie odnotowano żadnej awarii lub niekontrolowanego wycieku.

28 Rys. 5. KRNiGZ Żarnowiec. Źródło: SZEJK Nr2 (104) Czasopismo PGNiG SA Oddział w Zielonej Gorze Gaz ziemny na początku spalany był na pochodniach. Jednak od 1994 r. nastąpiło zagospodarowanie złoża Żarnowiec poprzez wybudowanie obiektu centralnego. Przy wsparciu gminy Krokowa został wybudowany dla lokalnych potrzeb gazociąg średniego ciśnienia. W 2002 r. powstała sieć gazowa o długości 500 km, która jest zasilana wyłącznie gazem wysokometanowym z miejscowej kopalni. Część surowca jest przesyłana na teren powiatu puckiego. Łącznie kopalnia zapewnia dostawy gazu dla ponad 170 stałych mieszkańców Dębek, a w sezonie wakacyjnym dla 15 tysięcy wczasowiczów. Skład chemiczny gazu ziemnego pozwala na jego bezpośrednie przesyłania do sieci. Jego dystrybucją zajmuje się odrębna firma GEN Gaz Energia, która jest wyłącznym odbiorcą gazu. W 2012 r. na terenie kopalni w Dębkach zostało przeprowadzone szczelinowanie złoża, które nie było w żaden sposób uciążliwe, a nawet odczuwalne przez mieszkańców. Informacja została opracowana na podstawie materiałów PGNiG Oddział Zielona Góra oraz informacji prasowych. Punkt 2 w Lubocinie Rejon otworu poszukiwawczego za gazem łupkowym Lubocino-2H W rejonie poligonu badawczego Lubocino, położonego w centralnej części Wysoczny Żarnowieckiej, w latach przeprowadzono pod kierumniem PIG PIB szczegółowe badania, mające na celu określenie oddziaływania na środowisko prac związanych z poszukiwaniem i rozpoznawaniem niekonwencjonalnych złóż węglowodorów. Szczegółowo analizowano rzeczywiste i potencjalne oddziaływania na poszczególne elementy środowiska: atmosferę, powierzchnię terenu i grunt, wody powierzchniowe i wody podziemne. Pod względem hydrogeologicznym centralna część Wysoczyzny Żarnowieckiej, jest obszarem zasilania w regionalnym systemie krążenia wód. Wody podziemne odpływają z niej w kierunku północnym i zachodnim, a bazami drenażu są rynna Jeziora Żarnowieckiego, pradolina Płutnicy i obszar nizin nadmorskich z brzegiem morza. W otoczeniu poligonu badawczego występują dwa czwartorzędowe poziomy wód zawieszonych. Pierwszy z nich stanowi wody gruntowe, których głębokość występowania swobodnego zwierciadła na terenie zakładu górniczego na ogół nie przekracza 5,0 m. Drugi poziom wód zawieszonych o szerokim rozprzestrzenieniu został nawiercony na terenie zakładu na 28,0 m p.p.t. Jego miąższość wynosi ok. 20,0 m. Wody tego poziomu rozpływają się prawdopodobnie radialnie z rejonu zakładu, głównie w kierunku zachodnim, wschodnim i północnym.

29 Rys. 6. Wiercenie otworu 2H, sierpień 2012 r. (fot. M. Lidzbarski) Pierwszy poziom wodonośny (PPW) zbudowany jest z czwartorzędowych piasków różnoziarnistych oraz piasków i żwirów, a jego strop w zasięgu wysoczyzny morenowej występuje na głębokości ponad 50,0 m. Zwierciadło wody ma charakter napięty i stabilizuje się na rzędnej od 5,0 do 50,0 m n.p.m., tylko lokalnie może występować zwierciadło swobodne. Rozpoznana miąższość PPW w zasięgu wysoczyzny wynosi 6,0 20,0 m. Miąższość warstwy wodonośnej stanowiącej czwartorzędowy główny użytkowy poziom wodonośny (GUPW) wynosi w charakteryzowanym rejonie 25,0 35,0 m. Występuje ona na głębokości ok. 70,0 m p.p.t. Zwierciadło wody ma charakter napięty i stabilizuje się na rzędnej od 15 do 40 m n.p.m. Pierwszy poziom wodonośny pozostaje w związku hydraulicznym z GUPW i w rejonie Lubocina stanowią one jeden poziom wodonośny o zwierciadle swobodnym. Głębsze poziomy wodonośne nie zostały rozpoznane w rejonie Lubocina. Biorąc pod uwagę regionalne rozpoznanie warunków hydrogeologicznych można stwierdzić, że mioceński poziom wodonośny lokalnie łączy się z

30 poziomem czwartorzędowym. Poniżej występuje oligoceński poziom wodonośny o miąższości od 5,0 do 20,0 m. W ramach prac badawczych w rejonie poligonu badawczego Lubocino zaplanowano i przeprowadzono następujące etapy i zakres badań: a) rozpoznanie warunków lokalnych i zaplanowanie badań terenowych w zdefiniowanych granicach obszaru badań, wstępne kartowanie terenowe, b) badania w trakcie wiercenia otworu pionowego i kierunkowego (poziomego), c) badania w trakcie zabiegów uruchomiania złoża z zastosowaniem szczelinowania hydraulicznego oraz testów produkcyjnych, d) badanie stanu środowiska po zakończeniu prac na terenie zakładu, e) badania laboratoryjne, f) ocena warunków geologicznych i jakość naturalnego uszczelnienia, g) analiza wyników prac badawczych końcowa ocena stanu środowiska wód powierzchniowych i podziemnych. Rozpoznanie warunków lokalnych i zaplanowanie badań terenowych w zdefiniowanych granicach obszaru badań, wstępne kartowanie terenowe Pierwszym etapem prac było zgromadzenie niezbędnych informacji (archiwalnych oraz przekazanych przez operatora) w celu rozpoznania budowy geologicznej i warunków hydrogeologicznych. Zebrane i przeanalizowane materiały archiwalne obejmowały: opracowania kartograficzne (Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1: pierwszy poziom wodonośny, użytkowe poziomy wodonośne; Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000; mapa wrażliwości wód podziemnych na zanieczyszczenie w skali 1: i inne), dokumentacje regionalne (np. dokumentacje GZWP), informacje o obiektach hydrogeologicznych (Centralny Bank Danych Hydrogeologicznych), informacje o monitoringu wód podziemnych, charakterystyki jednolitych części wód podziemnych, informacje o obiektach oddziaływujących na stan wód powierzchniowych i podziemnych, mapy podziału hydrograficznego kraju. Założono, że prace na poligonach badawczych prowadzone będą w promieniu do 2 km od otworu wiertniczego. Kolejnym zadaniem było kartowanie terenowe, mające na celu zweryfikowanie danych archiwalnych oraz zebranie aktualnych informacji o stanie wód powierzchniowych i podziemnych. Zidentyfikowano wszystkie obiekty hydrogeologiczne oraz hydrologiczne użyteczne dla oceny i dokumentowania stanu środowiska gruntowo-wodnego. Kartowaniu podlegały punkty dokumentacyjne reprezentujące: wody powierzchniowe (cieki, jeziora, zbiorniki retencyjne, wyrobiska itp.), wody podziemne gruntowe, zawieszone, pierwszy poziom wodonośny (PPW), użytkowe poziomy wodonośne (UPW i GUPW)), na dopływie i odpływie wód z rejonu zakładu. Zinwentaryzowano kilkanaście studni wierconych i kopanych, kilka źródeł, sieć piezometrów wokół zakładu górniczego, otwory obserwacyjne PIG-PIB oraz studnie drenażowe. W trakcie prac terenowych uzupełniono dane o informacje położenia zwierciadła wód podziemnych badanych poziomów wodonośnych.

31 Rozpoznanie warunków występowania poziomów wodonośnych, dynamiki wód podziemnych (kierunków przepływu wód) oraz zweryfikowanie ilości otworów hydrogeologicznych ujmujących poszczególne poziomy wodonośne pozwoliło na wstępne opracowanie koncepcji oraz zaprojektowanie badań na poligonach badawczych. Na podstawie przeprowadzonej oceny warunków hydrogeologicznych przygotowano lub uzupełniono już istniejące przekroje hydrogeologiczne. Informacja o warunkach hydrogeologicznych została uzupełniona o dane aktualne przekazane przez Operatorów. Do celów analizy hydrogeologicznej i uzupełnienia przekrojów wykorzystano przede wszystkim informacje dotyczące studni wierconych lub piezometrów wykonywanych przez Operatorów na potrzeby funkcjonowania zakładów (np. profile geologiczne, informacje o położeniu zwierciadła wód podziemnych). Badania w trakcie wiercenia otworu pionowego i kierunkowego (poziomego), zabiegów uruchomiania złoża z zastosowaniem szczelinowania hydraulicznego oraz testów produkcyjnych, stanu środowiska po zakończeniu prac na terenie zakładu. W ramach prac terenowych dokonano koniecznych pomiarów oraz pobrano próbki wód z punktów dokumentacyjnych w wyznaczonych terminach związanych z procesami technologicznymi prowadzonymi na terenie wiertni. Pobrano także kilkanaście próbek wód ze zbiorników drenażowych zlokalizowanych na terenie wiertni, ze zbiornika wody przeznaczonej do procesu szczelinowania oraz próbki płynu szczelinującego i zwrotnego. Badania laboratoryjne Zakres wykonanych oznaczeń w próbkach wód podziemnych był analogiczny do zakresu przyjętego do oceny stanu chemicznego wód podziemnych w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska. Badania próbek wód zostały wykonane w Centralnym Laboratorium Chemicznym PIG PIB w Warszawie oraz w Laboratorium Chemicznym Politechniki Gdańskiej. Wykonano następujące analizy próbek wód: oznaczenia wskaźników fizykochemicznych: ph, przewodnictwo, NH4, zasadowość ogólna, HCO3, OWO, ChZT, barwa, cyjanki, substancje powierzchniowo czynne anionowe, mętność, suma substancji rozpuszczonych, B, Ba, Ca, Cr, Fe, K, Mg, Mn, Na, SiO2, Sr, Ti, Zn, Li, Be, Al, V, Co, Ni, Cu, As, Se, Mo, Ag, Cd, Sn, Sb, Tl, Pb, U, F, Cl, NO2, Br, NO3, HPO4, SO4, Hg; oznaczenia wskaźników organicznych w zakresie: benzen, sumę BTEX, metan, sumę węglowodorów alifatycznych o liczbie atomów węgla C2-C10, trójchloroeten, tetrachloroeten, indeks fenolowy, detergenty niejonowe, detergenty anionowe, indeks olejowy, sumę glikoli, sumę WWA, benzo(a)piren. Ocena warunków geologicznych i jakość naturalnego uszczelnienia Prócz badań hydrogeologicznych prowadzono szereg analiz i badań z zakresu budowy geologicznej i kompleksów uszczelniających. Na obszarze pomorskim występują dwa zasadnicze kompleksy uszczelniające: sylurski i cechsztyński. Sylurski kompleks uszczelniający rozprzestrzenia się od stropu najwyższej warstwy szczelinowanej (landoweru) do spągu permu, w którym tylko lokalnie występują przepuszczalne piaskowce o miąższości kilku metrów. Grubość osadów syluru zmienia się płynnie na badanym obszarze od ponad 3000 m na zachodzie do ok. 300 m na wschodzie.

32 Rys. 7. Zestawienie interpretacji głównych uskoków na poziomie dolnego paleozoiku. Źródło: Środowisko i prace rozpoznawcze dotyczące gazu z łupków. Wyniki badań dotyczące środowiska gruntowo-wodnego, powietrza klimatu akustycznego, płynów technologicznych i odpadów. Ministerstwo Środowiska, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Warszawa, Cechsztyński kompleks uszczelniający składa się z osadów trzech najstarszych cyklotemów, przy czym najważniejsze są sole niższych cyklotemów: najstarsza (Na1) oraz starsza (Na2) obecne na całym obszarze i stanowiące główne warstwy uszczelniające. Poza tymi kompleksami osady cyklotemów młodszych (PZ2 i PZ3) reprezentują głównie siarczany i węglany o relatywnie mniejszej miąższości. Jednorodna struktura, znikoma porowatość i mała lepkość sprawiają, że przy realistycznych dla Pomorza tempach deformacji tektonicznych, w soli nie rozwijają się zniszczenia kruche, w tym również spękania hydrauliczne. W przypadku rozpatrywanych procesów technologicznych, ekran soli kamiennej, jak również anhydrytu należy uznać za izolację doskonałą zarówno dla propagowania się szczelin jak i przenikania płynów szczelinujących oraz gazu ziemnego. Na badanym obszarze miąższość cechsztyńskiego kompleksu uszczelniającego zmienia się płynnie od 280 m na północy po ok. 500 m na południu. Interpretację tektoniki przeprowadzono na podstawie danych archiwalnych. Żaden ze stwierdzonych w sąsiedztwie wiercenia uskoków nie przecina kompleksu cechsztyńskiego, którego strop leży płasko, tak samo jak przykrywający go kompleks mezozoiczny. Bez względu na wykształcenie struktur w podłożu cechsztynu, niezaburzony kompleks ewaporatów stanowi nieprzekraczalną barierę dla migracji wszelkich płynów związanych ze szczelinowaniem, a także dla gazu lub ropy. Drobne uskoki zlokalizowane w odległości kilkuset metrów na NE i SW od otworu Lubocino-1 (i Lubocino-2H) mogą mieć jedynie znaczenie dla przebiegu i efektywności zabiegu szczelinowania na poziomie kolektora łupkowego. W trakcie zabiegu szczelinowania hydraulicznego w poziomym odcinku otworu Lubocino-2H przeprowadzono monitoring sejsmiczny, na podstawie którego scharakteryzowano zasięg szczelin hydraulicznych. Stwierdzono, że szczeliny hydrauliczne powstały w interwale od spągu karadoku do spągu wenloku, a ich rozpiętość w pionie osiągnęła maksymalnie 80 m. Zasięg szczelin od dołu był

33 limitowany nieprzekraczalną barierą mechaniczną, którą stanowią wapienie formacji z Kopalina, zaś od góry bariera jest mniej efektywna stanowią ją warstwy o większym udziale minerałów ilastych. Zasięg szczelinowania w poziomie był większy, objęło ono mianowicie obszar średnio oddalony od poziomego odcinka otworu do 180 m. Rys. 8. Lokalizacja ognisk mikrowstrząsów sejsmicznych towarzyszących szczelinowaniu otworu Lubocino 2H w przekroju pionowym i profilu stratygraficznym górnego ordowiku i dolnego syluru. Źródło: Środowisko i prace rozpoznawcze dotyczące gazu z łupków. Wyniki badań dotyczące środowiska gruntowo-wodnego, powietrza klimatu akustycznego, płynów technologicznych i odpadów. Ministerstwo Środowiska, Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. Warszawa, Analiza wyników prac badawczych końcowa ocena stanu środowiska wód powierzchniowych i podziemnych Przed ostateczną oceną warunków hydrogeologicznych i hydrochemicznych, uwzględniających potencjalny wpływ zakładu wiertniczego na stan wód powierzchniowych i podziemnych, wykonano badania modelowe procesów hydrogeologicznych (modele hydrodynamiczne oraz model transportu masy). W ramach prac dokonano dyskretyzacji obszaru badań, określono granice modelu, zdefiniowano jego warunki brzegowe, dokonano schematyzacji warunków hydrogeologicznych, wybrano odpowiedni algorytm obliczeniowy oraz wykonano kalibrację modelu. W celu rozwiązania zadania na wykonanych modelach zasymulowano przebieg linii prądu od terenu zakładu. Rozmieszczono tzw. cząstki (particles) w miejscu zakładu i przeanalizowano ich przebieg w interwale czasowym obejmującym 25 lat, przy założeniu, że wartość porowatości efektywnej utworów budujących czwartorzędową warstwę wodonośną jest zmienna. Ponadto,