Analiza moŝliwości zastosowania opaski przytrzymującej głowę dla poprawy bezpieczeństwa dziecka podróŝującego w foteliku podczas zderzenia czołowego

Transkrypt

1 ROLA Edyta 1 RZYMKOWSKI Cezary 2 Analiza moŝliwości zastosowania opaski przytrzymującej głowę dla poprawy bezpieczeństwa dziecka podróŝującego w foteliku podczas zderzenia czołowego WSTĘP W krajach rozwiniętych wypadki drogowe są najczęstszą przyczyną śmierci i poważnych obrażeń dzieci od 1 do 12 roku życia [1]. Na drogach UE ginie rocznie ponad 800 dzieci w wieku poniżej 15 lat, zaś ok odnosi obrażenia [24]. Standardowe systemy bezpieczeństwa biernego stosowane w samochodach nie stanowią odpowiedniej ochrony dla dzieci ze względu na odmienną od dorosłej osoby budowę anatomiczną. Bezpieczeństwo najmłodszych uczestników ruchu drogowego zapewnić mogą wyłącznie przystosowane do ich wzrostu, wagi oraz stopnia rozwoju rozwiązania. Jedynym stosowanym obecnie powszechnie zabezpieczeniem zmniejszającym ryzyko odniesienia poważnych obrażeń przez dzieci przewożone samochodami osobowymi są specjalne foteliki. Poprzez powiązanie ciała z fotelikiem za pomocą dopasowanych pasów bezpieczeństwa podczas zderzenia wytracana jest prędkość, zaś obciążenia działające na tułów przenoszone są przez te pasy. Narażone na obrażenia pozostają głowa oraz odcinek szyjny kręgosłupa, dlatego konieczne jest opracowanie dodatkowych zabezpieczeń tych części ciała. Zgłoszonych zostało wiele patentów dotyczących powiązania za pomocą różnych urządzeń głowy dorosłego z fotelem samochodowym w celu minimalizacji ryzyka poniesienia urazów [9,10,11,12,13,14]. Celem pracy było sprawdzenie, czy tego typu urządzenie może zostać zastosowane dla zwiększenia bezpieczeństwa dzieci. W niniejszej pracy przedstawiono badania dotyczące dzieci przewożone w fotelikach z grupy I (zgodnie z Regulaminem nr 44 EKG/ONZ [22]). Ponad 50% wypadków stanowią zderzenia czołowe [19], dlatego tę konfigurację zderzenia rozważono. Badania przeprowadzono metodą symulacji komputerowych. Najpierw wykonano symulację z modelem reprezentującym dziecko w konfiguracji referencyjnej (standardowe mocowanie fotelika, brak opaski). Następnie wykonano serię symulacji, kontrolując wartości biomechanicznych wskaźników uszkodzeń ciała i porównując je z przypadkiem wyjściowym. 1. RÓŻNICE W ANATOMII DZIECKA I DOROSŁEGO Proporcje ciała człowieka zmieniają się w istotny sposób z wiekiem. Różnice najbardziej widoczne są przy porównaniu noworodka z dorosłym osobnikiem. Głowa noworodka stanowi 1/4 długości jego ciała i ok. 25% masy ciała, zaś u dorosłego człowieka głowa to zaledwie 1/8 długości ciała i tylko ok. 8% jego masy [2]. Inna jest również budowa szkieletu noworodka [16]. Szczególnie widoczna jest różnica w budowie szyi (rysunek 1). Kręgi noworodka składają się z oddzielnych części kostnych, pomiędzy którymi występuje tkanka chrzęstna. Słabsze mięśnie szyi i więzadła wspierają stosunkowo dużą głowę przez co u dzieci występuje większe ryzyko urazów głowy i szyi niż u osób dorosłych. U dzieci od 60 do 80% urazów kręgosłupa dotyczy odcinka szyjnego, u dorosłych zaś od 30% do 40% [8]. W przypadku dzieci do ósmego roku życia urazy kręgosłupa dotyczą głównie górnego odcinka szyjnego (C1-C2), dlatego w tym miejscu wyznaczono przebiegi sił i momentów. 1 Politechnika Warszawska, Instytut Techniki Lotniczej i Mechaniki Stosowanej, Pracownia Metod Komputerowych Biomechaniki i Inżynierii Bezpieczeństwa ViSEB, ul. Nowowiejska 24, Warszawa. erola@meil.pw.edu.pl 2 Politechnika Warszawska, Instytut Techniki Lotniczej i Mechaniki Stosowanej, Pracownia ViSEB, ul. Nowowiejska 24, Warszawa. Tel , Fax: , czarek@meil.pw.edu.pl 5425

2 Rys. 1. Rozwój kręgu szyjnego w zależności od wieku człowieka [3] Większa elastyczność klatki piersiowej dziecka zmniejsza ryzyko złamania żeber, jednakże nadal istnieje ryzyko urazów narządów wewnętrznych w jej obrębie. Proces kostnienia, rozwój mięśni i ścięgien następuje aż do okresu dojrzewania. W związku z przedstawionymi faktami niemożliwe jest oszacowanie poziomu zabezpieczenia dzieci jedynie poprzez proste przeskalowanie wskaźników poziomu bezpieczeństwa biernego osób dorosłych. 2. ZAŁOŻENIA DOTYCZĄCE KRYTERIÓW OBRAŻEŃ DZIECKA W celu oszacowania efektów działania obciążeń na ciało człowieka stosuje się różne parametry uszkodzeń ciała. Miary oceny obrażeń ciała mogą mieć charakter opisowy bądź ilościowy. Najpowszechniejszą miara opisową jest skala AIS (Abbreviated Injury Scale)[4]. Oceny ilościowej dokonano zgodnie z zalecaniami zawartymi w MADYMO Theory Manual [7]. Najczęstszymi poważnymi obrażeniami doznanymi podczas wypadków drogowych są urazy głowy [24]. Podstawowym parametrem oceny obrażeń są działające na środek ciężkości głowy przyspieszenia. Na ich podstawie oblicza się kryterium obrażeń głowy HIC (Head Injury Criterion) ze wzoru: t 2 1 HIC = max a( t) dt ( t1 t2 ) ( t1 t2 ) t1 (1) gdzie: t czas [s], a(t) wartość wypadkowego przyspieszenia środka masy głowy [g], (t 1 -t 2 ) przedział czasu, w którym głowa jest w kontakcie z innym obiektem. Amerykańska Agencja NHTSA (National Highway Traffic Safety Administration) wprowadziła dwie ustalone szerokości okna (t 1 -t 2 ): 36ms oraz =15ms, oznaczając uzyskane wartości wskaźnika HIC odpowiednio: HIC 36 i HIC 15. Główną wadą tego wskaźnika jest fakt, że wyznaczany jest jedynie na podstawie przyspieszenia liniowego, podczas gdy często to ruch kątowy jest powodem urazów. Podobnie jak urazy głowy również uszkodzenia górnego odcinka kręgosłupa są bardzo niebezpieczne. Ryzyko urazów szyi szacuje się najczęściej na podstawie maksymalnych sił i momentów działających na górne i dolne kręgi. W przypadku dzieci do ósmego roku życia urazy kręgosłupa dotyczą głównie górnego odcinka szyjnego (C1-C2), dlatego w prezentowanej pracy w tym miejscu wyznaczano siły i momenty. Ocenę ilościową obrażeń górnego odcinka kręgosłupa zastosowanego w pracy stanowi kryterium NIC (Neck Injury Criterion). Wyróżnia się 3 rodzaje tego wskaźnika (dodatnie i ujemne): siłę osiową (dodatnia i ujemna) nazwana w pracy NIC tension, oznaczoną nr 2 i 3; 2,5 5426

3 siłę tnącą (dodatnia i ujemna) nazwana w pracy NIC shear, oznaczoną nr 4 i 5; moment gnący (dodatni i ujemny) nazwany w pracy NIC bending, oznaczona nr 6 i 7. Wprowadzono również kryterium Nij (Biomechanical Neck Injury Predictor), które uwzględnia charakter obciążeń szyi podczas wypadku. Wartość tego wskaźnika wyznacza się na podstawie wzoru: Fz M Y Nij = + Fint M int (2) gdzie: F z obciążenie osiowe ściskanie, rozciąganie, F int wartość krytyczna obciążenia osiowego, M Y moment zginający (dodatni i ujemny). Wykorzystano 4 wskaźniki będące kombinacją tych sił nazwane w pracy kolejno N TE, N TF, N CE, N CF i oznaczono kolejno numerami 8,9,10 i 11. Wartość graniczna wszystkich wskaźników typu Nij wynosi 1. W przypadku dzieci do 8 roku życia najczęściej występują urazy górnych kręgów szyjnych (C1-C2), dlatego między tymi kręgami mierzone były działające siły. W pracy do oceny uszkodzeń klatki piersiowej wykorzystano wskaźnik bazujący na wartości przyspieszeń działających co najmniej 3ms, nazwany CUM_3MS Thorax i oznaczony numerem 12. Zgodnie z wymaganiami zawartymi w regulacji 129 [21] opóźnienie klatki piersiowej dziecka działające dłużej niż przez 3ms nie może przekraczać wartości 55g. W piśmiennictwie występuje niewiele danych dotyczących kryteriów obrażeń dzieci. Niemożliwe jest też proste przeskalowanie kryteriów obrażeń sporządzonych dla dorosłych. Dane liczbowe granicznych wskaźników uszkodzenia ciała dla osobników dorosłych oraz 3-letniego dziecka przyjęto na podstawie informacji z prac prowadzonych wcześniej w Pracowni Metod Komputerowych i Inżynierii Bezpieczeństwa VISEB oraz regulacji 129 [21]. Wartości poszczególnych kryteriów obrażeń ciała przedstawiono w Tab.1. W ostatniej kolumnie tabeli zamieszczono wartości wskaźników przyjęte w pracy. Tab. 1. Dopuszczalne wartości wskaźników uszkodzenia ciała ludzkiego LP Kryterium urazu Składowa Wskaźniki dla dorosłego (50-centylowy mężczyzna) Wskaźniki przyjęte w pracy (3-letnie dziecko) 1 CUM_3MS Thorax 60g 55g 2 HIC15_inj NIC tension dodatnia ujemna NIC shear dodatnia ujemna NIC bending dodatnia ujemna N TE N TF N CE N CF

4 Należy podkreślić, że nieosiągnięcie granicznych wartości nie oznacza, że dziecko nie dozna obrażeń, dlatego warto dążyć do minimalizacji poszczególnych wskaźników. 3. METODA BADAŃ Symulacje zderzenia przeprowadzono w środowisku MADYMO. Do obliczeń wykorzystano metodę hybrydową, łączącą metodę elementów skończonych oraz metodę układów wieloczłonowych. W badaniach zastosowano model manekina 3-letniego dziecka z serii Q. Zadano wymuszenie działające w kierunku osi x (leżącej w płaszczyźnie strzałkowej), odwzorowujące przebieg zderzenia czołowego (rysunek 2). Rys. 2. Charakterystyka czasowa impulsu przyspieszenia Wykorzystana charakterystyka czasowa impulsu przyspieszenia została opracowana na podstawie tzw. sled testu (50km/h). Mieści się ona w zakresie dopuszczalnego korytarza, zgodnego z obowiązującym na terenie UE Regulaminem ECE R129. W symulacjach zastosowano fotelik opracowany w ramach projektu pt.: Analiza możliwości poprawy bezpieczeństwa dzieci przewożonych samochodami osobowymi dzięki specjalnym fotelikom o zawieszeniu przegubowym, realizowanym na Wydziale Mechanicznym Energetyki i Lotnictwa Politechniki Warszawskiej w latach Rys. 3. Model manekina Q3 w foteliku z opaską 5428

5 Rozważaną propozycją zwiększenia bezpieczeństwa dziecka było wykorzystanie specjalnej opaski przytrzymującej jego głowę podczas zderzenia. Wygląd modelu manekina, usadzonego w foteliku i zapiętego pięciopunktowymi pasami wraz z opaską, przedstawiono na rysunku 3. Konfiguracją referencyjną nazwano w pracy sytuację, w której fotelik jest nieruchomy względem kabiny pojazdu i jest jedynym zabezpieczeniem dziecka. Opaska połączona została z fotelikiem za pomocą specjalnych linek. Przeanalizowano różne położenia linek i różne jej charakterystyki (zależności obciążenie przemieszczenie), zczenie), podobne do charakterystyk pasów bezpieczeństwa. Charakterystyka III Siła [N] Przemieszczenie [m] Rys. 4. Obciążenie w funkcji przemieszczenia kolejno dla charakterystyk I,II i III W pierwszej kolejności przeliczono następujące przypadki: konfigurację referencyjną (a); konfigurację z zastosowaniem opaski połączonej z fotelikiem dwoma linkami o charakterystyce oznaczonej cyfrą I (b) konfigurację z zastosowaniem opaski połączonej z fotelikiem dwoma linkami o charakterystyce oznaczonej cyfrą II (c) konfigurację z zastosowaniem opaski połączonej z fotelikiem dwoma linkami o charakterystyce oznaczonej cyfrą III (d) Następnie dla konfiguracji b, c, d obniżono ono punkty mocowania linek o 5 mm w celu sprawdzenia wrażliwości odpowiedzi układu na zmianę kierunku działania siły (przypadki te oznaczono kolejno literami e, f, g), mocowanie linek z charakterystyką III obniżono o następne 5mm (przypadek h) oraz dodano trzecią linkę (przypadek i) ). 4. WYNIKI SYMULACJI W konfiguracji referencyjnej przekroczone zostały wartości dopuszczalne czterech wskaźników uszkodzeń ciała (NIC tension ujemny, dodatni NIC shear, dodatni NIC bending, N TE ) co oznacza wysokie ryzyko odniesienia poważnych obrażeń szyi. Dla kolejnych trzech przypadków przekroczone zostały krytyczne wartości następujących wskaźników: ujemny NIC shear, ujemny NIC bending. Po obniżeniu punktu mocowania przekroczona została wartość jednego wskaźnika ujemny NIC bending. W przypadkach h oraz i wartości graniczne nie zostały osiągnięte dla żadnego ze wskaźników. Model odwzorowujący zderzenie enie czołowe z zastosowaniem opaski chroniącej dziecko z różnymi parametrami został porównany z modelem wyjściowym (referencyjnym). Wartość każdego wskaźnika podzielono przez odpowiednią wartość dopuszczalną (przedstawioną w Tabeli 3), dokonując 5429

6 normalizacji. Jako warunek konieczny akceptacji przyjęto wymóg ograniczenia wszystkich znormalizowanych wartości do jedności. Do porównania poszczególnych przypadków użyto sumy znormalizowanych wartości poszczególnych wskaźników uszkodzeń ń ciała. Na rysunku 5 przedstawiono uzyskane wyniki. Rys. 5. Porównanie sumy znormalizowanych wartości wskaźników obrażeń ciała dla rozważanych przypadków Najniższą sumę znormalizowanych wskaźników obrażeń (Sw), wynoszącą 3,79, uzyskano dla przypadku g (charakterystyka III, obniżone punkty mocowań), zaś najwyższą dla konfiguracji referencyjnej (6,58). Mimo najniższej wartości sumarycznej, w przypadku g przekroczona została wartość jednego ze wskaźników, dlatego rozwiązanie to nie może być zaakceptowane. W przypadkach h oraz i uzyskano wyższe sumy znormalizowanych wskaźników uszkodzeń ciała (kolejno 5,24 i 5,11), jednak wartość graniczna żadnego ze wskaźników nie została przekroczona. Uznano, że możliwe jest dobranie takiej charakterystyki linek, aby obniżyć sumę Sw nie przekraczając wartości dopuszczalnych dla poszczególnych składowych. Następnym etapem było uproszczenie modeli charakterystyk sklejanymi funkcjami liniowymi (rozwiązanie zanie łatwiejsze w realizacji praktycznej). Wartości sumy wskaźników uszkodzeń ciała dla wariantów z uproszczonymi charakterystykami zestawiono na rysunku 6. Rys. 6. Wartości sumy wskaźników uszkodzeń ciała dla wariantów z uproszczonymi charakterystykami. 5430

7 Dla modelu liniowego (przypadek j) uzyskano sumę znormalizowanych wyników znacznie przekraczającą sumę w sytuacji referencyjnej (9,42). W kolejnych etapach rozważano modele biliniowe różniące się współczynnikami nikami kierunkowymi prostych. W najlepszym przypadku uzyskano sumę Sw wynoszącą 4,47. Na rysunku 7 zestawiono znormalizowane wartości poszczególnych wskaźników dla przypadku referencyjnego (a), z charakterystyką liniową (j) oraz najkorzystniejszą charakterystyką biliniową (k). Stwierdzono wyraźne zmniejszenie wartości większości wskaźników w przypadku k oraz znaczny wzrost w przypadku j. Rozwiązanie z charakterystyką j niesie za sobą poważne zagrożenie urazem szyi. Rys. 7. Porównanie znormalizowanych wartości wskaźników obrażeń ciała dla konfiguracji referencyjnej oraz najlepszej konfiguracji z użyciem opaski Na rysunku 8 przedstawiono przebiegi wypadkowego opóźnienia środka ciężkości głowy dla konfiguracji referencyjnej oraz dla konfiguracji k. Rys. 8. Wypadkowe opóźnienia środka ciężkości głowy (H_acc) oraz środka ciężkości klatki piersiowej (Th_acc) dla przypadków a (lewa strona) oraz k (wykresy po prawej). 5431

8 W konfiguracji referencyjnej maksymalne przyspieszenia głowy występują ok. 65ms i wynoszą 47g, zaś w przypadku k maksymalne przyspieszenia głowy występują już od ok. 28ms i utrzymują się przez ok. 45ms, jednak ich maksymalna wartość wynosi tylko 24g. Wystąpiło zatem wyraźne złagodzenie przebiegu impulsu, co było przyczyną obniżenia wartości wskaźnika HIC. Maksymalne przyspieszenia głowy występują w momencie maksymalnego jej wychylenia z położenia początkowego (oparcie głowy o fotelik). Widoczne są także różnice w przebiegach wypadkowych przyspieszeń środka ciężkości klatki piersiowej. W konfiguracji referencyjnej maksymalna wartość tych przyspieszeń występuje, tak jak w przypadku maksymalnych przyspieszeń środka ciężkości głowy, ok. 65ms. Maksymalna wartość wynosi 45g. Widoczna jest również analogia między przebiegiem przyspieszeń środka ciężkości klatki piersiowej i głowy dla przypadku k. Maksymalna wartość przyspieszeń klatki piersiowej jest mniejsza o ponad 40% w porównaniu do konfiguracji referencyjnej. Na podstawie przedstawionych wyników można stwierdzić, że możliwe jest zredukowanie prawdopodobieństwa powstania poważnych obrażeń poprzez powiązanie głowy z fotelikiem samochodowym. Korzyści ze stosowania takiego urządzenia mogą niwelować niewłaściwie dobrane parametry bądź niepoprawne użytkowanie. WNIOSKI Przeprowadzone badania potwierdziły możliwość wykorzystania opaski przytrzymującej głowę dziecka w celu zmniejszenia ryzyka poniesienia poważnych obrażeń przez dzieci w wyniku zderzeń czołowych. W zaproponowanym rozwiązaniu suma znormalizowanych wskaźników uszkodzeń ciała była mniejsza o ponad 30% od sumy w przypadku konfiguracji referencyjnej. Pomimo faktu, iż w wyniku przeprowadzonych badań potwierdzono możliwość poprawy bezpieczeństwa biernego dziecka poprzez zastosowanie urządzenia przytrzymującego jego głowę, należy podkreślić zwiększenie ryzyka poniesienia obrażeń odcinka górnego kręgosłupa dla niektórych kombinacji parametrów. Niewłaściwe powiązanie głowy z fotelikiem może stanowić poważne zagrożenie dla zdrowia, a nawet życia dziecka. Badania z modelem numerycznym wymagają kontynuacji. Ostateczna weryfikacja wyników powinna zostać przeprowadzona na podstawie prób doświadczalnych. Streszczenie Celem pracy było sprawdzenie możliwości zastosowania opaski przytrzymującej głowę dziecka podróżującego w foteliku, umieszczonym na tylnym siedzeniu samochodu. Ze względu na odmienną anatomię dziecka i osoby dorosłej (inne wymiary oraz proporcje ciała) niemożliwe jest oszacowanie poziomu zabezpieczenia dzieci jedynie poprzez przeskalowanie wskaźników poziomu bezpieczeństwa biernego dorosłych. W przypadku dzieci na obrażenia narażone są inne obszary ciała, inny jest też rozkład przeciążeń, dlatego wymagają opracowania niezależnych rozwiązań. Ponad 50% wypadków stanowią zderzenia czołowe, dlatego tej konfiguracji zderzenia dotyczą przedstawione w pracy badania. Do analizy wykorzystano środowisko do obliczeń numerycznych MADYMO. Najpierw wykonano symulację z modelem reprezentującym dziecko w konfiguracji referencyjnej (standardowe mocowanie fotelika, brak opaski). Następnie wykonano serię symulacji, kontrolując wartości wskaźników uszkodzeń ciała. Stwierdzono, że ograniczenie ruchu względnego między głową a klatką piersiową może zwiększyć poziom bezpieczeństwa najmłodszych uczestników ruchu drogowego. Analysis of the applicability of headband for safety improvement of the child travelling in the child restraint system during the frontal crash Abstract The principal objective of this paper was the investigation of the possibility of headband application which could protect a child travelling in a safety seat mounted on the rear seat of the car. Because of a different body anatomy of a child and an adult (different dimensions and body proportions) it is impossible to assess the safety of children only by scaling the passive safety indicators which are used for adults. In case of children, other parts of the body are exposed to injury. The load distribution differs as well. Over 50% of traffic accidents are 5432

9 frontal collision cases, therefore the research presented in this paper focuses on this sort of impacts. The analysis was made with the use of software package for numerical calculations MADYMO. Firstly, a simulation was performed with a child dummy in a reference configuration with a standard seat mounting and with no headband. Then, there were conducted a series of simulations with controlled indicators of the body injury. Finally, there was found a solution of headband adaptation in order to protect the youngest passengers BIBLIOGRAFIA 1. Bauer R., Steiner M., Injuries in the European Union, Statistics Summary , Burdi AR, Huelke DF, Snyder RG, Lowrey GH. Infants and children in the adult world of automobile safety design: pediatric and anatomical considerations for design of child restraints. J Biomech Jul;2(3): Frank A. Pintar, Russell G. Mayer, Narayan Yoganandan, Child Neck Strength Characteristics Using an Animal Model, Medical College of Wisconsin and VA Medical Center, 44 Stapp Car Crash Conference. 4. Gennarelli T. A. and Wodzin E.: Abbreviated Injury Scale, AAAM, Barrington, IL, USA Global Status Report on Road Safety. WHO MADYMO Model Manual, ver. 7.5, TASS MADYMO Theory Manual, ver. 7.5, TASS Nathaniel S. Kreykes, MD, Robert W. Letton Jr, MDCurrent issues in the diagnosis of pediatric cervical spine injury)seminars in Pediatric Surgery (2010) 19, Patent: DE , Kopf-Einpunkt- und Kopf-Zweipunkt - Sicherheitsgurt - System, Patent: DE , Head-safety belt for use by occupant in car, has tether and cushioned forehead strap connected at multiple points by elastically expandable bracket or expandable bag, where tether is provided with locking mechanism, Patent: DE , Device for restraining belt of head-safety belt for people in cars and other vehicles, has restraining belt which is brought together from left and right side of head to closed arch, where arch is led to head restraint by loop, Patent: DE , "Single point head safety belt system with three point body safety belt has strengthened head front belt with chin strap and rear attachment", Patent: FR , DISPOSITIF DE SECURITE POUR PROTEGER LA TETE DES OCCUPANTS D'UN VEHICULE, Patent: FR , Head safety belt for use in vehicles, Prawo o ruchu drogowym. Ustawa z dnia 20 czerwca 1997 r. 16. Ramrattan NN, Oner FC, Boszczyk BM, Castelein RM, Heini PF. Cervical spine injury in the young child. Eur Spine J Nov;21(11): Rola E.: Analiza możliwości zastosowania poduszki powietrznej dla poprawy bezpieczeństwa dziecka podróżującego w foteliku na tylnym siedzeniu samochodu podczas zderzenia czołowego, PW, praca dyplomowa magisterska, Warszawa Safety Rating Program for Child Restraint Systems. NHTSA Starnes M. Eigen A.M. Fatalities and Injuries to 0-8 Year Old Passenger Vehicle Occupants based on Impact Attributes, NHTSA Technical Report, Świetlik M., Rzymkowski C, Kędzior K.: Efficiency of movable type of Child Safety Restraint Systems in the event of Head-on Collisions, Proceedings of the 13th World Congress in Mechanism and Machine Science, Guanajuato, México, June, 2011, CD. 21. United Nations Economic Commission for Europe. Regulation No United Nations Economic Commission for Europe. Regulation No Wicher J.: Bezpieczeństwo samochodu i ruchu drogowego, WKŁ, Warszawa transport/road_safety. 5433