Obserwatorium Ekonomiczne PTE

Transkrypt

1 Obserwatorium Ekonomiczne PTE Dodatek on-line do Przeglądu Ekonomicznego ISSN Przegląd Ekonomiczny Dodatek przygotowany przez pracujący pod redakcją Janusza J. Tomidajewicza zespół autorski w składzie: - dr Paweł Błaszczyk z Katedry Polityki Gospodarczej i Samorządowej UEP, - dr hab. Maciej Cieślukowski z Katedry Finansów Publicznych UEP, - dr hab. Baha Kalinowska-Sufinowicz z Katedry Makroekonomii i Badań nad Rozwojem UEP, - dr hab. Sławomir Kalinowski z Katedry Ekonomii na Wydziale Ekonomiczno-Społecznym Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, - dr hab. Piotr Lis z Katedry Polityki Gospodarczej i Samorządowej UEP, - dr Joanna Mazurkiewicz z Katedry Polityki Gospodarczej i Samorządowej UEP, - prof. dr hab. Janusz J. Tomidajewicz z Katedry Ekonomii Międzynarodowej na Wydziale Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu Zielonogórskiego, - dr hab. Krzysztof Waliszewski z Katedry Pieniądza i Bankowości UEP. Sytuacja gospodarczo-społeczna Polski po IV kwartałach 2016 r. Wprowadzenie Charakterystyka i ocena sytuacji gospodarczej Polski po czterech kwartałach 2016 roku jak zwykle postawiła nasz zespół przed dylematem wymagającym wyboru między kompletnością i precyzją dostępnych danych a terminem publikacji naszego raportu. Rezultat, jaki prezentujemy naszym czytelnikiem, jest więc kompromisem, któremu można zarzucić zarówno oparcie się na niepełnych i nie dość precyzyjnych informacjach, jak i niewystarczającą aktualność przeprowadzonych tu analiz i formułowanych opinii. W szczególności przyjęte na początku założenie, że w naszych raportach będziemy starali się z jednej strony obserwować przebieg i tendencje występujące w procesach czysto gospodarczych, zaś z drugiej strony konfrontować je z ich socjalnymi i społecznymi konsekwencjami, napotkało na poważne bariery informacyjne. W konsekwencji część naszego raportu poświęcona ocenie społecznych konsekwencji ewolucji sytuacji ekonomicznej ma dość ogólny, a w pewnych elementach jedynie szacunkowy lub wyrywkowy charakter. Zdając sobie sprawę z tych słabości naszych raportów będziemy nadal dążyli do tego by dawały one podstawę do oceny oraz konfrontacji społecznych i ekonomicznych aspektów procesów rozwojowych w Polskiej gospodarce. W odniesieniu do sytuacji gospodarczo-społecznej w 2016 roku ma to naszym zdaniem tym większe znaczenie, że jest to pierwszy rok realizacji nowego programu politycznego, w którego centrum znalazło się zwiększenie znaczenia społecznych i socjalnych efektów polityki gospodarczej. Niestety efekty sztandarowego projektu społecznego realizowanego w 2016 roku, jakim stał się program Rodzina 500+, ciągle nie mogą być w pełni ocenione w oparciu o dane statystyczne. W szczególności brak jest danych pozwalających ocenić, na ile przyczynił się on do ograniczenia ubóstwa oraz do zmniejszenia dysproporcji dochodowych w naszym społeczeństwie. Jeszcze inną kwestią, której nie poruszamy w związku z tym programem, jest jego skuteczność jako narzędzia polityki demograficznej. Dlatego, w miarę uzyskiwania niezbędnych informacji statystycznych, do kwestii tej będziemy wracali w naszych kolejnych raportach. 1

2 Podobnie jak przy poprzednich raportach, także tym razem chcielibyśmy wyrazić nadzieję, że mimo niedoskonałości i braków obciążających zespól autorski, nasz raport okaże się przydatny naszym czytelnikom. Janusz J. Tomidajewicz 2

3 1. Aktywność gospodarcza w IV kwartale i w całym 2016 r. W IV kw r. stopa wzrostu realnego PKB wyniosła 3,1% w porównaniu do 4 kw r. (wyrównana sezonowo, w cenach stałych, 2010=100). Natomiast średnioroczne tempo wzrostu w całym 2016 r. wyniosło wg danych Eurostatu (w cenach stałych) 2,8 % wobec 3.9% w 2015 r. i 3,8% zakładanych w założeniach budżetowych na ten rok. Oznacza to wyraźne osłabienie wzrostu gospodarczego o ponad jeden punkt procentowy w skali roku. Wynik ten ukształtował się na skutek dwóch przeciwstawnych tendencji. Z jednej strony w gospodarce obserwuje się systematyczny wzrost konsumpcji, zasilany rządowym programem Rodzina 500 plus, co w statystykach obrazuje wzrost spożycia w sektorze gospodarstw domowych i wydatków rządowych. Pozytywnym trendem jest także utrzymywanie się wysokiej dynamiki eksportu (tempo wzrostu eksportu w 2016 wyniosło 5,4% wobec 5,2% w 2015 r.), pomimo pewnego osłabienia koniunktury w skali całej Unii Europejskiej (w całej UE średnie tempo wzrostu PKB spadło z 2,2 % w 2015 r. do 1,9% w 2016 r.) i zasilania go w znacznej części importem. Z drugiej strony następuje systematyczny spadek inwestycji. Przedsiębiorcy nie decydują się na tworzenie podstaw do wzrostu swojego majątku trwałego. Jest to tym bardziej niepokojące zjawisko, że spadek nakładów inwestycyjnych w skali roku jest najgłębszy od czasu wejścia Polski do UE. Wprawdzie na tle pozostałych krajów UE Polska ciągle pozostaje krajem rozwijającym się względnie szybko (w 2016 r. jedynie siedem krajów UE rozwijało się szybciej niż Polska), jednak rozwarstwienie strony konsumpcyjnej i inwestycyjnej gospodarki zaczyna utrzymywać się niepokojąco długo, ukierunkowując jej funkcjonowanie na osiąganie efektów krótkookresowych, pozbawionych podstaw długoterminowego wzrostu. Odwrócenie tych tendencji powinno stać się priorytetowym celem polityki gospodarczej w kolejnych okresach. Dodatkowo, zasilanie konsumpcji gospodarstw domowych jest kosztowne i uwarunkowane osiąganiem długookresowej stopy wzrostu gospodarki powyżej kosztu długu finansującego wydatki prospołeczne (tabela 1 oraz rys. 1 i 2). Tabela 1. Składowe Produktu Krajowego Brutto w latach (wyrównane sezonowo, w cenach stałych, 2010=100, ujęcie kwartalne, w mln PLN) Lata PKB Wydatki rządowe Konsumpcja Inwestycje Eksport Import , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,2 3

4 , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , ,0 Źródło: opracowanie na podstawie CEIC. 4

5 Rysunek 1. Składowe Produktu Krajowego Brutto w latach (wyrównane sezonowo, w cenach stałych, 2010=100) 5

6 Źródło: opracowane na podstawie danych z tabeli 1. Rysunek 2. PKB, spożycie w sektorze gospodarstw domowych i nakłady brutto na środki trwałe w Polsce w latach (rok poprzedni=100) Źródło: Główny Urząd Statystyczny. Na rysunku 3 ukazano skalę wpływu spożycia (konsumpcja i wydatki publiczne), inwestycji oraz eksportu netto na wzrost realnego PKB. Dane te nie są wyrównane sezonowo. W takim ujęciu źródłem wzrostu jest konsumpcja oraz wydatki rządowe i samorządowe, ale również saldo obrotów bieżących (niestety tylko w ujęciu bez wyrównania sezonowego). Inwestycje nadal się zmniejszają, chociaż w akumulacji wystąpił przyrost rzeczowych środków obrotowych. 6

7 Rysunek 3. Skala wpływu wybranych kategorii na wzrost realny PKB Objaśnienia: PKB niewyrównany sezonowo; ceny stałe średnioroczne roku poprzedniego. Źródło: opracowanie na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. W gospodarce 4 kwartału 2016 r. wystąpiło w cyklu gospodarczym wyhamowanie tendencji spadkowych i zbliżanie się gospodarki do potencjału wzrostu. Powstaje oczywiście pytanie o możliwości tworzenia wyższego od osiąganego potencjału wzrostu. W 4 kwartale 2016 r. gospodarka pozostała w fazie spadkowej cyklu koniunkturalnego (rys. 3). Rysunek 3. Zmiany cykliczne produktu krajowego brutto w Polsce w latach PKB (ln, sa) Składnik niecykliczny Cykl Objaśnienia: dane kwartalne, w cenach stałych, 2010 rok odniesienia, szeregi wyczyszczone z sezonowości i uwzględnione dni robocze, według ESA2010, w logarytmach naturalnych. Filtr asymetryczny Christiano- -Fitzgerald (I). Źródło: szacunki własne z wykorzystaniem danych Eurostat i oprogramowania eviews 8. Przedstawione wyniki gospodarcze znajdują odzwierciedlenie w zmianach kondycji poszczególnych sektorów (rys. 4). W 2016 roku w sektorze przedsiębiorstw odnotowano wzrost produkcji sprzedanej 7

8 przemysłu o 3,2% (wobec wzrostu o 6,0% w 2015 r.), w tym najbardziej wzrosła w zakresie dóbr konsumpcyjnych. Wzrost sprzedaży odnotowano w 24 z 34 działów przemysłu, przy czym największą dynamikę zaobserwowano w sprzedaży mebli (12,1%), wyrobów z metali (8,8%) oraz pojazdów samochodowych (7,2%). Podobnie korzystne tendencje utrzymywały się w sprzedaży detalicznej. Według wstępnego szacunku GUS, sprzedaż detaliczna w 2016 r. była wyższa niż przed rokiem o 4,7% (wobec wzrostu o 5,4% w 2015 r.). Dynamika ta była jeszcze wyższa w przedsiębiorstwach handlowych o liczbie pracujących powyżej 9 osób, gdzie tempo wzrostu sprzedaży wyniosło 5,7%. Wśród grup towarowych największy wzrost sprzedaży w 2016 r. obserwowano w grupach: pojazdy samochodowe, motocykle, części (o 8,8%), żywność, napoje i wyroby tytoniowe (o 6,4%) oraz pozostałej sprzedaży detalicznej w niewyspecjalizowanych sklepach (o 5,6%). Podobne tendencje (wzrost sprzedaży żywności i wyrobów tytoniowych) zaobserwowano w grupach towarowych w handlu hurtowym. Wzrost sprzedaży w handlu detalicznym i hurtowym jest elementem sprzyjającym poprawie wyników w transporcie. Szacuje się, że w 2016 r. sprzedaż usług w jednostkach transportu ogółem była o 6,3% wyższa niż przed rokiem (wobec wzrostu o 2,4% w 2015 r.). Warto podkreślić, że wyniki te ukształtowały się dzięki wynikom transportu samochodowego (wzrost o 6,7%) oraz magazynowaniu i działalności usługowej wspomagającej transport (wzrost o 6,1%,). Wyniki te dotyczyły przewozu ładunków. Odmienne tendencje odnotowywano natomiast w sektorze budowlano-montażowym, w którym produkcja ogółem w 2016 r. był niższa niż przed rokiem o ok. 7% (podczas gdy w 2015 r. notowano wzrost o 3,7%). Warto podkreślić, że spadek obserwowano we wszystkich działach budownictwa, przy czym w przedsiębiorstwach, których głównym rodzajem działalności jest realizacja projektów związanych ze wznoszeniem budynków spadek ten wyniósł 30,2%. Rysunek 4. Dynamika zmian produkcji wybranych sektorów gospodarki w latach (w cenach stałych, rok poprzedni=100) Źródło: opracowanie na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego. 8

9 Poprawa bieżących wyników przedsiębiorstw wydaje się stać w sprzeczności z pogarszającym się stanem inwestycji. Przyczyn zablokowania działalności inwestycyjnej należy poszukiwać w oczekiwaniach przedsiębiorców co do kształtowania się przyszłej sytuacji rynkowej. W badaniu koniunktury przedsiębiorcy wskazali zmniejszenie istotności barier wynikających z niedostatecznego popytu na towary i usługi. Jako największe trudności w prowadzeniu działalności gospodarczej firmy wskazywały natomiast wzrost kosztów zatrudnienia, uciążliwość bariery związanej z niedoborem wykwalifikowanych pracowników (której znaczenie w skali roku wzrosło w największym stopniu). Ujawnia się tym samym dwoistość sytuacji na rynku pracy, w której poprawa pozycji pracownika stanowi dodatkowe obciążenie dla pracodawcy i przesunięcie ciężaru wydatków z inwestycji na bieżące funkcjonowanie firmy. Rosnące znaczenie dla podejmowanej działalności inwestycyjnej ma także niepewność ogólnej sytuacji gospodarczej. Piotr Lis, Joanna Mazurkiewicz 9

10 2. Rynek pracy w 2016 roku 1. Tendencje zmian Sytuacja na polskim rynku pracy w 2016 roku kształtowała się pomyślnie, zwłaszcza jeżeli chodzi o stopę bezrobocia (BAEL). Wskaźnik ten osiągnął najniższą wartość począwszy od wprowadzenia badania aktywności ekonomicznej w Polsce, tj. od maja 1992 roku, obniżając się od 7% w I kwartale do 5,5% w IV kwartale 2016 roku. W tym samym okresie liczba bezrobotnych spadła z 1203 tys. do 957 tysięcy osób, a więc poniżej miliona osób. Tendencji tej towarzyszył korzystny wzrost liczby pracujących w gospodarce narodowej (z tys. do tys. osób), a także zwiększenie wskaźnika zatrudnienia z 52,1% do 53,2% [GUS 2017a]. Wykres 1. Podstawowe mierniki rynku pracy w Polsce w latach (stan według BAEL, w %, w ujęciu kwartalnym) ,5 55,9 56,2 56, ,1 56,5 56, ,8 56,4 56,5 56,1 56,2 5 49, ,7 50,6 51, ,9 51,7 51,1 51,6 52,4 52,6 52,1 52, ,3 10,4 9,8 9,8 8,6 9,1 8,2 8,1 8,6 7,4 7,1 6,9 7 6,2 Symbole: az współczynnik aktywności zawodowej, z wskaźnik zatrudnienia, b stopa bezrobocia, BAEL 0 badanie aktywności ekonomicznej ludności. Źródło: [GUS 2017a]. 1_k _k _k _k _k _k _k _k _k _k _k _k 2015 Jeżeli chodzi o stopę bezrobocia rejestrowanego w ujęciu miesięcznym, to obniżała się ona od 10,2% w styczniu do 8,2% w październiku i listopadzie, natomiast lekko podwyższyła się do 8,3% w grudniu 2016 roku [GUS 2017b]. 2. Nierówności płci Ze względu na Dzień Kobiet w dniu 8.03 oraz Dzień Mężczyzn w dniu analizę szczegółową skoncentrowano na tym, jak sytuacja na polskim rynku pracy w 2016 roku kształtowała się w zależności od płci. Rozważania przeprowadzono z uwzględnieniem relatywnych mierników, które pozwalają jednocześnie na dokonanie oceny skali nierówności płci występujących w sferze aktywności zawodowej, zatrudnienia oraz bezrobocia. Współczynnik aktywności zawodowej ogółem wzrósł nieznacznie z 56,1% w I kwartale do 56,3% w IV kwartale 2016 roku, na co złożył się wzrost omawianego wskaźnika dla subpopulacji mężczyzn (od 64,5% do 65,1%) oraz wahania współczynnika aktywności zawodowej dla subpopulacji kobiet od 48,3% w I kwartale do 48,4% w II i III kwartale oraz do 48,2% w ostatnim kwartale badanego roku. Ostatecznie można było zatem dostrzec nieznaczne osłabienie aktywności zawodowej kobiet, czego przyczyną mógł być wprowadzony w 2016 roku program W roku tym można było również zaobserwować zwiększenie nierówności płci w sferze aktywności zawodowej, gdyż w I kwartale współczynniki aktywności zawodowej w zależności od płci różniły się o 16,2 punktu procentowego, natomiast w ostatnim 1_k _k

11 kwartale już o 16,9 p. proc. Tendencja zwiększania się nierówności płci na niekorzyść kobiet w tej sferze była dość trwała. Wykres 2. Współczynnik aktywności zawodowej oraz wskaźnik zatrudnienia według płci w Polsce w 2016 roku (stan według BAEL, w %, w ujęciu kwartalnym) ,5 64,7 65,0 65, ,0 60,6 61,3 61,6 48,3 48,4 48,4 48,2 44,9 45,5 45,4 45,5 1. kw 2. kw 3. kw 4. kw WAZ: K WAZ: M WZ: K WZ: M Uzupełnienie legenda zawiera: współczynnik aktywności zawodowej wśród kobiet (WAZ: K), współczynnik aktywności zawodowej wśród mężczyzn (WAZ: M), wskaźnik zatrudnienia wśród kobiet (WZ: K), wskaźnik zatrudnienia wśród mężczyzn (WZ: M). Źródło: [GUS 2017a; GUS 2017c]. Z kolei, jeżeli rozważyć zmianę wskaźnika zatrudnienia według płci, to kierunek zmian był nieco inny niż w przypadku aktywności zawodowej. I tak, wskaźnik zatrudnienia był wyższy wśród mężczyzn niż wśród kobiet i w badanym okresie zwiększył się z 60,0% w I kwartale do 61,6% w IV kwartale. Natomiast wśród kobiet miernik ten również się zwiększył w analogicznym okresie od 44,9% do 45,5%. Podkreślenia wymaga jednak fakt, że nierówności płci w sferze zatrudnienia w 2016 roku pogłębiły się z 15,1 p.proc. do 16,1 p.proc., co należy oceniać jako zjawisko niekorzystne. Wykres 3. Stopa bezrobocia według płci w Polsce w 2016 roku (stan według BAEL, w %, w ujęciu kwartalnym) ,0 6,3 6,2 5,7 7,0 6,0 5,7 5,4 1. kw 2. kw 3. kw 4. kw Kobiety Mężczyźni Źródło: [GUS 2017a, GUS 2017c]. Z punktu widzenia kształtowania się stopy bezrobocia w 2016 roku na polskim rynku pracy panowała nietypowa sytuacja. W I kwartale stopa bezrobocia nie wykazywała zróżnicowania ze względu na płeć zarówno dla kobiet jak i dla mężczyzn wyniosła 7%. Kolejny kwartał przyniósł wyższą stopę bezrobocia wśród mężczyzn aniżeli wśród kobiet, a więc sytuację, która w Polsce zdarzała się do tej pory niezmiernie rzadko. W drugim półroczu stopa bezrobocia wśród kobiet kształtowała się na wyższym poziomie aniżeli wśród mężczyzn. Można zatem stwierdzić, że rok 2016 był wyjątkowy, jeżeli chodzi o kształtowanie się nierówności płci w sferze bezrobocia, które na ogół są dość znaczne i to na niekorzyść kobiet. 11

12 3. Uwarunkowania oraz perspektywy sytuacji na rynku pracy Ocena sytuacji na rynku pracy w 2016 roku w aspekcie ogólnych tendencji jest wysoce pozytywna. Większość mierników charakteryzujących polski rynek pracy uległa poprawie zarówno w ujęciu absolutnym, jak i relatywnym. Pozytywne zmiany obserwowano pomimo implementacji programu 500+, którego efekt popytowy zwiększył konsumpcję gospodarstw domowych, w zasadzie nie osłabiając aktywności zawodowej. Częściowo wzrost poziomu zatrudnienia wynikał z przekształcania umów cywilno-prawnych w umowy w oparciu o Kodeks pracy. Ocena sytuacji na polskim rynku pracy w 2016 roku z perspektywy nierówności płci pozwala stwierdzić, że w sferze aktywności zawodowej oraz zatrudnienia jest wiele do poprawienia. Warto podkreślić, że dezaktywizacja zawodowa kobiet i pozostawanie poza zasobami pracy będą przyczyniać się w przyszłości do niższych świadczeń emerytalnych, a wręcz nawet do wykluczenia społecznego. Należy więc prowadzić działania aktywizujące kobiety na polskim rynku pracy, a zwłaszcza działania na rzecz podnoszenia świadomości, szczególnie wśród kobiet słabiej wykształconych, wśród których obserwuje się najwyższy stopień bierności zawodowej. Działania powinny być prowadzone w celu zamykania tzw. luki zatrudnieniowej pomiędzy kobietami i mężczyznami. Rynek pracy był korzystnie determinowany z jednej strony pomyślną koniunkturą gospodarczą, z drugiej strony czynnikami demograficznymi, które wpływały na ograniczanie podaży pracy, pomimo napływu pracowników spoza Polski. Niepokojąca wydaje się przede wszystkim polaryzacja społeczeństwa i narastające antagonizmy, a także niestabilność polityczna, co ma swoje odzwierciedlenie w rosnącej niepewności przedsiębiorców, a co z kolei będzie czynnikiem spowalniającym tempo wzrostu gospodarczego w Polsce w 2017 roku. Bibliografia 1. GUS, 2017a, Monitoring rynku pracy. Kwartalna informacja o rynku pracy w IV kwartale 2016 roku, Portal Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa, [dostęp: ]. 2. GUS, 2017b, Stopa bezrobocia rejestrowanego w latach , [dostęp: ]. 3. GUS, 2017c, Kwartalna informacja o rynku pracy w II kwartale 2016 roku, Portal Głównego Urzędu Statystycznego, Warszawa, bierni-zawodowo-wg-bael/kwartalna-informacja-o-rynku-pracy-w-drugim-kwartale roku,12,25.html [dostęp: ]. Baha Kalinowska-Sufinowicz 12

13 3. Budżet państwa i państwowy dług publiczny w 2016 roku W grudniu 2016 roku na stronach Ministerstwa Finansów ukazało się sprawozdanie operatywne z wykonania dochodów i wydatków budżetu państwa w okresie styczeń listopad 2016 roku. Ponadto pojawiły się informacje nt. długu Skarbu Państwa na koniec 2016 roku oraz zadłużenia sektora finansów publicznych w III kwartale 2016 roku. Stały się one podstawą do oceny wykonania budżetu państwa i zadłużenia w tym okresie. Dochody budżetowe były wykonywane skuteczniej od wydatków w porównaniu z harmonogramem i w konsekwencji osiągnięto znacznie niższy deficyt. Ponadto w październiku i listopadzie nastąpił wyraźny wzrost funduszy w budżecie środków europejskich, chociaż wydatki na współfinansowanie projektów europejskich pozostały nadal niewielkie. Wzrosła również wydajność fiskalna dochodów niepodatkowych. Odnotowano także wyraźny wzrost wydatków na obsługę długu Skarbu Państwa oraz dalszy wzrost zadłużenia sektora finansów publicznych. 1. Bezpieczne wykonanie budżetu Wykonanie dochodów budżetowych na koniec listopada 2016 roku było wyższe od planu, a wydatków niższe. W konsekwencji deficyt budżetowy okazał się znacznie mniejszy od przewidywanego w harmonogramie. Prezentuje to tabela 1. Tabela 1. Wykonanie budżetu państwa na koniec listopada 2016 roku w porównaniu z harmonogramem (tys. zł) Ustawa budżetowa Wyszczególnienie na 2016 rok Harmonogram Wykonanie Dochody Wydatki Deficyt/nadwyżka Źródło: opracowano na podstawie Sprawozdanie operatywne z wykonania budżetu państwa za styczeń listopad 2016 roku, Ministerstwo Finansów, Departament Budżetu Państwa, Warszawa grudzień 2016, [dostęp: r.]; Harmonogram dochodów i wydatków budżetu państwa na 2016 r. na podstawie Ustawy budżetowej na rok 2016 z dnia 25 lutego 2016 r. (Dz. U. poz. 278), [dostęp: r.]. Dochody budżetowe przekroczyły planowaną wielkość o ponad 2,2% a wydatki budżetowe były niższe o ponad 3,6%, natomiast deficyt okazał się o poand 40% mniejszy. W porównaniu z planem na cały 2016 rok roku pozycje te stanowiły odpowiednio 93,8; 87,4 i 50,4%. Łącznie ze środkami przekazanymi do budżetu środków europejskich na finansowanie programów operacyjnych (prawie 14,7 mld zł), zapotrzebowanie na środki finansowe na koniec listopada 2016 roku wyniosło ponad 42,2 mld zł. Jak zwykle było ono pokryte głównie środkami z emisji krajowych obligacji skarbowych. W porównaniu z analogicznym okresem 2015 roku budżet w badanym okresie został wykonany skuteczniej po stronie dochodów. Wykonanie dochodów było wyższe o 1,8 p. proc. w porównaniu z planem, natomiast wydatki zrealizowano na poziomie mniejszym o 1,7 p. proc. Deficyt stanowił zaledwie 50,4% wielkości planowanej, podczas gdy w analogicznym okresie 2015 roku stanowiło on 72,3% wielkości planowanej. Porównując wykonanie poszczególnych rodzajów dochodów i wydatków na koniec listopada 2016 roku z harmonogramem (tabela 1) oraz mając na uwadze utrzymującą się jeszcze w tym okresie deflację 13

14 oraz nieznaczny wzrost gospodarczy w IV kwartale 2016 roku 1, należy stwierdzić, że wzrost dochodów raczej nie wynikał z poprawy ściągalności podatków, a głównie ze wzrostu dochodów niepodatkowych. 2. Stabilne dochody podatkowe i wzrost wydajności dochodów niepodatkowych W badanym okresie dochody budżetowe wyniosły prawie 294,5 mld zł. Głównym źródłem tych dochodów były podatki (86,5% dochodów budżetowych ogółem), w tym podatek od towarów i usług (PTU), podatek akcyzowy, podatek dochodowy od osób fizycznych (PDOF) i podatek dochodowy od osób prawnych (PDOP). Strukturę dochodów budżetowych na koniec listopada 2016 roku prezentuje wykres 1. Wykres 1. Struktura dochodów budżetu państwa na koniec listopada 2016 roku Źródło: opracowano na podstawie Sprawozdanie operatywne z wykonania budżetu państwa za styczeń listopad 2016 roku, Ministerstwo Finansów, Departament Budżetu Państwa, Warszawa grudzień 2016, [dostęp: r.]. Na koniec listopada 2016 roku zrealizowano 92,2% dochodów podatkowych ogółem zaplanowanych w budżecie na 2016 rok. Warto w tym miejscu podkreślić wysoką wydajność fiskalną podatku akcyzowego od wyrobów importowanych (123,2% planu na 2016 r.) oraz zryczałtowanego podatku dochodowego (103,7% planu na 2016 r.), natomiast ciągle niską wydajnością charakteryzuje się podatek od wydobycia niektórych kopalin (74,5% planu na 2016 r.) oraz wprowadzony w lutym br. podatek od niektórych instytucji finansowych (zaledwie 57,3% planu na 2016 r.). W budżecie na 2016 rok zaplanowano również dochody z podatku od sklepów wielkopowierzchniowych (od sprzedaży detalicznej) w wysokości 2 mld zł. Jednak po zakwestionowaniu tego podatku przez Komisję Europejską we wrześniu 2016 roku, podatek ten nadal nie został wprowadzony. Na koniec listopada 2016 roku znacznie lepszą od planowanej wydajnością fiskalną charakteryzowały się dochody niepodatkowe. Głównym źródłem tych dochodów były oczywiście wpłaty z zysku NBP dokonane jeszcze w lipcu 2016 roku (7,8 mld zł, co stanowiło 245,7% przewidywanej kwoty w planie budżetowym). Ponadto, wydajnymi źródłami okazały się być wpłaty z zysku od przedsiębiorstw państwo- 1 Deflacja utrzymywała się od lipca 2014 roku do października 2016 roku, [dostęp: ]. W okresie od października do listopada 2016 roku wskaźnik deflacji spadł z -0,2 do 0,0%. PKB w IV kwartale 2016 roku wzrósł z 2,5 do 2,7%. 14

15 wych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa (136,5% planu na 2016 rok), dochody państwowych jednostek budżetowych (101,1%) oraz wpłaty jednostek samorządu terytorialnego (104,8%). 3. Znaczny wzrost wydatków na obsługę długu Skarbu Państwa. Słabo wzrastają wydatki majątkowe oraz wydatki na współfinansowanie europejskich projektów W październiku i listopadzie najszybciej wzrastały wydatki na obsługę długu Skarbu Państwa. Od końca września 2016 roku wydatki te wzrosły z 23,1 do 30,3 mld zł, co stanowiło 94,4% planu na 2016 rok. Ponadto, tak jak w poprzednich okresach, wydatki były głównie przeznaczane na dotacje i subwencje, utrzymanie jednostek budżetowych oraz świadczenia dla osób fizycznych. Przypomnijmy, że te ostatnie wyraźnie podwyższono zmianami w budżecie w grudniu 2015 roku, a wynikało to głównie z zobowiązań państwa z tytułu programu Natomiast najwolniej realizowane były wydatki majątkowe oraz dotacje do projektów współfinansowanych z funduszów UE (tabela 2). Tabela 2. Realizacja wydatków budżetu państwa na koniec listopada 2016 roku (tys. zł) Wyszczególnienie Ustawa budżetowa na 2016 rok Budżet po zmianach I XI Wykonanie w porównaniu z budżetem po zmianach Wydatki ogółem, w tym: ,4% Dotacje i subwencje ,7% Świadczenia na rzecz osób fizycznych ,4% Wydatki bieżące jednostek budżetowych ,7% Wydatki majątkowe ,3% Wydatki na obsługę długu skarbu państwa ,4% Środki własne Unii Europejskiej ,8% Współfinansowanie projektów z udziałem środków UE ,3% Źródło: opracowano na podstawie Sprawozdanie operatywne z wykonania budżetu państwa za styczeń listopad 2016 roku, Ministerstwo Finansów, Departament Budżetu Państwa, Warszawa grudzień 2016, [dostęp: r.]. 4. Zadłużenie ciągle rośnie Ministerstwo Finansów opublikowało pod koniec lutego br. dane nt. długu Skarbu Państwa na koniec 2016 roku. Zadłużenie wyniosło prawie 928,7 mld zł i wzrosło w porównaniu z 2015 rokiem o ponad 94,1 mld zł. W porównaniu z końcem III kwartału 2016 roku zadłużenie to wzrosło o ponad 25,9 mld zł. Struktura zadłużenia nie zmieniła się w istotny sposób w porównaniu ze stanem na koniec 2015 roku. Zadłużenie krajowe stanowi 65,6% zadłużenia ogółem, a głównym źródłem finansowania długu pozostają obligacje nabywane przez inwestorów zagranicznych (53,4% na koniec 2016 roku). Warto jednak odnotować ciągły wzrost finansowania krajowego. Wzrost zadłużenia wynikał głównie z potrzeb pożyczkowych budżetu państwa, a te z kolei wynikały z deficytów budżetu państwa i budżetu środków europejskich oraz kosztów reformy emerytalnej (chodzi tu o środki przekazane do FUS z tytułu ubytku składek przekazywanych do OFE). Ponadto istotny wpływ na wielkość zadłużenia miało także osłabienie złotego. Państwowy dług publiczny na koniec III kwartału 2016 roku wyniósł prawie 939,6 mld zł, co oznaczało wzrost o ponad 2,6 mld zł w stosunku do II kwartału 2016 roku oraz wzrost o prawie 62,3 mld zł 15

16 od początku 2016 roku. Niestety nie znamy jeszcze stanu całego zadłużenia na koniec 2016 roku. Należy się jednak spodziewać, że państwowy dług publiczny (PDP) nie przekroczy 50% PKB, a dług liczony metodyką z Maastricht (EDP) nie przekroczy 55% PKB. Niestety nie znamy również stanu budżetowego całego sektora finansów publicznych na koniec 2016 roku i tym samym trudno jest określić udział deficytu sektora finansów publicznych w PKB. Udział ten zbliża się do wielkości 3% PKB i jeżeli go przekroczy, to powstanie realne niebezpieczeństwo wszczęcia wobec Polski procedury nadmiernego deficytu. Bibliografia 1. Sprawozdanie operatywne z wykonania budżetu państwa za styczeń listopad 2016 roku, Ministerstwo Finansów, Departament Budżetu Państwa, Warszawa grudzień 2016, 2. Harmonogram dochodów i wydatków budżetu państwa na 2016 r. na podstawie Ustawy budżetowej na rok 2016 z dnia 25 lutego 2016 r. (Dz. U. poz. 278), 3. Plan finansowania potrzeb pożyczkowych budżetu państwa i jego uwarunkowania, Ministerstwo Finansów, Warszawa, Grudzień 2016r., 4. Dane nt. inflacji i PKB, 5. Dane nt. zadłużenia, Maciej Cieślukowski 16

17 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 4. Stabilność cen i sytuacja złotego Ostatni kwartał 2016r. w sferze pieniężnej upłynął w Polsce pod znakiem wyjścia z deflacji trwającej nieprzerwanie od 28 miesięcy (CPI, dane miesięczne, rok do roku). W ostatnich miesiącach 2016 r. zarówno mierniki CPI, jak i HICP okazały się dodatnie, pierwszy w listopadzie, a drugi w październiku (wykres 1). W grudniu wszystkie miary inflacji bazowej publikowane przez NBP odnotowały znak dodatni. Również projekcja NBP także wskazuje na dobre perspektywy dotyczące dodatniej dynamiki cen w przyszłości [NBP 2016, s. 20, 50 52]. Wykres 1. Dynamika cen w Polsce i strefie euro w latach [%] 1,5 1,0 0,5 0,0-0, CPI PL HICP PL HICP UE HICP SE -1,0-1,5-2,0 Źródło: dane GUS i Eurostat. Powrót do inflacji w Polsce w ostatnim kwartale odbywał się w warunkach pobudzenia dynamiki ogólnego poziomu cen w otoczeniu, tj. strefie euro i UE (wykres 1). Generalnie można uznać, że procesy deflacyjne w Polsce w ostatnich ponad dwóch latach wynikały przede wszystkim z uwarunkowań zewnętrznych. Wiele krajów na świecie, a w szczególności w Europie, notowało bardzo niską, często ujemną dynamikę cen. W 2015 r. Polska była wśród 11, a w 2016 r. wśród 10 krajów UE28, które doświadczyły deflacji w ujęciu średniorocznym (HICP). Dodatkowo w latach tych odnotowano odpowiednio 16 i 15 przypadków inflacji <1%, co wskazuje na to, że prawie wszystkie kraje UE28 funkcjonowały w warunkach bardzo niskiej dynamiki cen. W ramach uzupełnienia diagnozy powszechności deflacji w UE28 w ostatnich dwóch latach, warto odnieść się do danych miesięcznych. Na wykresie 2 ukazano ilość przypadków deflacji i inflacji <1% w UE w latach , oznaczając odpowiednimi kolorami. 17

18 2015M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M M12 Wykres 2. Ilość przypadków niskiej dynamiki cen w UE28 w latach deflacja inflacja<1% Źródło: dane Eurostat. W trzech pierwszych miesiącach 2015 r. wszystkie kraje UE28 odnotowały albo deflację, albo inflację <1%. W kolejnych miesiącach, aż do końca trzeciego kwartału 2016 r. liczba przypadków w tym zakresie była dość stabilna i utrzymywała się w przedziale <23, 27>. Dopiero ostatni kwartał przyniósł spadek przypadków bardzo niskiej dynamiki cen do połowy badanej próby. W grudniu 2016 r. już tylko trzy kraje odnotowały deflację: Bułgaria, Irlandia oraz Rumunia. Autorskie badania w zakresie oceny typu deflacji w Polsce na tle UE, z wykorzystaniem różnych instrumentów, pozwalają ocenić, że można określić ją mianem dobrej [Bordo, Lane i Redish 2004; Błaszczyk 2010b]. Towarzyszy jej pozytywna dynamika PKB, która wynosiła w ostatnich kwartałach około 2,5 3% w ujęciu realnym (dane GUS, PKB niewyrównany sezonowo, ceny stałe średnioroczne roku poprzedniego) oraz spadająca w 2016 r. stopa bezrobocia. Szacunki autorskiego wieloczynnikowego miernika sytuacji makrogospodarczej (MOG) [Błaszczyk i Tomidajewicz 2013, s ] również wskazują na poprawę w 2016 r. W konsekwencji szacunki miernika zagrożenia złą odmianą deflacji zaproponowanego przez M.S. Kumara i in. [2003; Błaszczyk 2010a, s. 3 18] wskazują na niskie lub umiarkowane ryzyko. Podobnie sytuacja wygląda w większości krajów UE28. Tylko w kilku przypadkach można doszukiwać się przejawów i zagrożeń złej odmiany deflacji. Wyjście z deflacji wynika przede wszystkim z ożywienia, po pierwsze cen surowców energetycznych na rynkach światowych, w tym głównie ropy naftowej, a po drugie cen żywności. Są to najważniejsze czynniki, które od kilku lat powodują presję deflacyjną w Polsce i UE. Wzrost cen żywności powodowany był czynnikami zarówno po stronie popytowej jak i podażowej. W pierwszym przypadku wzrósł popyt importowy krajów wschodzących, których sytuacja gospodarcza ostatnio wyraźnie się poprawiła. W drugim przypadku ograniczenie podaży dotyczyło zarówno hodowli bydła, jak i produktów rolnych, np. cukru, kawy, kakao, cytrusów [NBP 2016, s. 19]. Powyższe zmiany mają odzwierciedlenie w strukturze cen koszyka dóbr i usług konsumpcyjnych. Na wykresie 3 przedstawiono składowe HICP wyróżnione przez Eurostat pod kątem ich dynamiki (roczna stopa zmiany). Nie rozpatrując w sposób szczegółowy wszystkich składowych, warto zwrócić uwagę na to, które z nich uległy największemu ożywieniu i w ujęciu zagregowanym przyczyniły się do wyjścia z deflacji. Oprócz wskazanej powyżej grupy dotyczącej żywności i napoi bezalkoholowych, należy zwrócić uwagę na dwie inne. Od połowy 2016 r. największe przyspieszenie, o około 8 pkt. proc., nastąpiło w transporcie. Wcześniej była to grupa, w której występowała najniższa dynamika cen, a obecnie jest drugą z najwyższą dynamiką (po grupie różnych, pozostałych dóbr i usług). Podobnie od połowy roku znacznemu ożywieniu uległy ceny w zakresie rekreacji i kultury. Została przerwana około półtoraroczna tendencja spadkowa, największa w badanym okresie w porównaniu do wszystkich rozpatrywanych składowych HICP. Podobnie jak w poprzednim kwartale, najniższą dynamiką charakteryzuje się odzież i obuwie, ale w ostatnim półroczu jest 18

19 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII ona stabilna. Pod koniec roku trudno jest wskazać grupę, w której dochodziłoby do budzącego obawy pogorszenia dynamiki cen, raczej w większości przypadków podlegała ona stabilizacji. Wykres 3. Dynamika składowych HICP w Polsce w latach [%] 6,0 Total 4,0 2,0 0,0-2,0-4,0 Food and non-alcoholic beverages Alcoholic beverages, tobacco and narcotics Clothing and footw ear Housing, w ater, electricity, gas and other fuels Furnishings, household equipment and routine household maintenance Health Transport -6,0 Communications Recreation and culture -8,0 Education -10, Restaurants and hotels Miscellaneous goods and services Źródło: Eurostat. W obliczu reflacji NBP w ostatnim kwartale nie dokonał zmian stóp procentowych w ujęciu nominalnym. Stopa referencyjna od marca 2015 r. wynosi 1,5%, natomiast stopa na rynku międzybankowym WIBOR 3M jest nieco wyższa, ale również stabilna. Pozytywnym zjawiskiem jest nieznaczne zmniejszenie stóp realnych w obliczu pobudzenia dynamiki cen oraz oczekiwań inflacyjnych gospodarstw domowych i przedsiębiorstw. Poza tym nadal, w przeciwieństwie do wielu banków centralnych, możliwa jest dalsza redukcja stóp w ujęciu nominalnym przez RPP, np. w celu pobudzenia dynamiki cen, w szczególności w obliczu możliwego pogorszenia stanu gospodarki. Zagrożenie dotyczące dolnej granicy nominalnych stóp procentowych w Polsce na razie bezpośrednio nie występuje. Równie poważne zmiany, jak w zakresie cen konsumpcyjnych, nastąpiły w ostatnim kwartale w zakresie kursu walutowego złotego w odniesieniu do euro, a przede wszystkim dolara amerykańskiego (wykres 4). 19

20 Wykres 4. Kurs złotego wobec euro i dolara amerykańskiego w latach * [zł] 4,5 4,4 4,3 4,2 4,1 4,0 dolar euro 3,9 3,8 3,7 3,6 I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII * Na wykresie uwzględniono średnie dane miesięczne. Źródło: Eurostat. W ostatnich trzech miesiącach wystąpiła znaczna deprecjacja złotego. O ile w stosunku do euro wyniosła ona łącznie kilkanaście, to w stosunku do dolara ponad 30 groszy. Taka niestabilność kursu wyniknęła m.in. ze zmienności sytuacji polityczno-gospodarczej na świecie, w tym głównie z wyborów prezydenckich w Stanach Zjednoczonych. Powyborcza wiara w dobre perspektywy społeczno-gospodarcze przyczyniła się do aprecjacji dolara, również w stosunku do euro. Jak często bywa w odniesieniu do mechanizmów kursowych, ogólnoświatowe zmiany polityczne, społeczne, finansowe, gospodarcze itp., wiążące się z niepewnością, prowadzą do deprecjacji walut krajów rozwijających się i wschodzących, do których nadal zaliczana jest Polska. Z drugiej strony należy mieć na uwadze, że słaby kurs złotego po pierwsze wyhamowuje deflacyjne oddziaływanie spadku cen surowców na rynkach światowych, po drugie ma pozytywny wpływ na wymianę handlową. Taka sytuacja stanowi jeden z czynników wspierających dynamikę PKB w Polsce, mimo słabej koniunktury zewnętrznej i krajowej dynamiki cen. Bibliografia Błaszczyk, P., 2010a, Deflacja i kryzys gospodarczy analiza z wykorzystaniem miernika ryzyka deflacyjnego, Optimum. Studia Ekonomiczne, 1 (45), s Błaszczyk 2010b, Stabilność cen sposoby definicji oraz wyzwania dla polityki pieniężnej, Materiały i Studia NBP. Błaszczyk, P., Tomidajewicz, J., 2013, Ocena gospodarki dla potrzeb makroekonomicznej polityki gospodarczej, Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny, 3. Bordo M.D., Lane J.L., Redish A., 2004, Good versus Bad Deflation: Lessons from the Gold Standard Area NBER Working Paper, No , Cambridge, February. Kumar M.S., Baig T., Decressin J., Faulkner-MacDonagh C., Feyzioglu T. 2003, Deflation. Determinants, Risks, and Policy Options, International Monetary Fund, Occasional Paper No

21 NBP 2016, Raport o inflacji, listopad Paweł Błaszczyk 21

22 5. Sektor bankowy i rynek kapitałowy 1. Sektor bankowy W 2016 r. w sektorze bankowym w porównaniu z analogicznym okresem poprzedniego roku można zaobserwować stabilizację w ilości banków komercyjnych i spółdzielczych (zmniejszenie liczby o 2 banki komercyjne i o 3 banki spółdzielcze). Suma bilansowa sektora bankowego wzrosła o ponad 6,9% do poziomu mld zł. Zatrudnienie ogółem zmniejszyło się o 1,2% do poziomu ponad 168,84 tys. osób. Depozyty przedsiębiorstw wzrosły o 8,6% do poziomu 275 mld zł, a depozyty gospodarstw domowych wzrosły o 9,8% do poziomu 730,8 mld zł. W środowisku niskich stóp procentowych i relatywnie niskiej opłacalności depozytów bankowych dla deponentów udało się uzyskać wzrost akcji depozytowej na poziomie wyższym niż dynamika sumy bilansowej sektora bankowego, co należy uznać za zjawisko pozytywne przy ocenie sektora bankowego. W przypadku należności brutto od gospodarstw domowych nastąpił wzrost o 5,1% do poziomu 660,4 mld zł, a w przypadku należności brutto od przedsiębiorstw wzrost o 5,4% do poziomu 344,9 mld zł. Pomimo niekorzystnego otoczenia regulacyjnego związanego z podatkiem bankowym, koniecznością wdrażania wyższych wymogów kapitałowych i wzrostu składek na BFG banki finansują gospodarkę zarówno gospodarstwa domowe, jak i przedsiębiorstwa, a w dalszej perspektywie czasowej wsparcie takie nie jest zagrożone. Dynamika akcji kredytowej dla sektora finansowego była niższa niż dynamika sumy bilansowej sektora bankowego. Również wartość kapitałów ogółem rok do roku wzrosła o 11,9% do poziomu 183,8 mld zł, co świadczy o powiększaniu bazy kapitałowej banków służącej stabilności i wypłacalności sektora bankowego w tempie szybszym niż tempo wzrostu sumy bilansowej. W 2016 r. wynik finansowy netto sektora bankowego wyniósł 13,9 mld zł i wzrósł o blisko 12% w porównaniu do analogicznego okresu roku poprzedniego, pomimo wzrostu kosztów działania banku o 2,9% z poziomu 30,3 mld zł do poziomu 31,5 mld zł. Wzrost wyniku finansowego netto wynikał ze wzrostu przychodów odsetkowych pobieranych od kredytów o ponad 1 mld zł oraz z obniżenia kosztów odsetkowych płaconych deponentom o ponad 1,6 mld zł, wskutek czego wynik z tytułu odsetek wzrósł o ponad 2,6 mld zł. Obniżenie wyniku z tytułu opłat i prowizji o ponad 721 mln zł było związane ze zmniejszeniem w części banków przychodów z tytułu sprzedaży ubezpieczeń, przychodów z tytułu udzielonych kredytów i pożyczek, przychodów z tytułu obsługi rachunków bankowych oraz kart bankowych, jak też zmniejszenia przychodów z tytułu operacji papierami wartościowymi. Wynik z działalności bankowej wzrósł o 3,9 mld zł, a wynik z działalności operacyjnej o 4,3 mld zł. Silny wzrost wyniku z pozostałej działalności bankowej to przede wszystkim efekt rozliczenia w II kwartale 2016 r. transakcji sprzedaży udziałów w VISA Europe Limited (w rezultacie tej transakcji banki odnotowały dodatkowy dochód w łącznej wysokości mln zł), co oddziaływało w kierunku poprawy wyników części banków, a ze względu na skalę dochodów wpłynęło również na poprawę wyników całego sektora bankowego. Gdyby nie to zdarzenie o charakterze jednorazowym, to wyniki sektora bankowego byłyby niższe od zrealizowanych w analogicznym okresie ub.r. Współczynnik rentowności aktywów ROA pozostał stabilny na poziomie 0,81% wobec 0,72% w analogicznym okresie roku poprzedniego (wzrost o 0,09 p. proc.) W przypadku współczynnika rentowności kapitałów własnych ROE zauważalny jest większy wzrost o 0,56 p. proc. z poziomu 7% do poziomu 7,56%. Na wynik ten wpłynęła zapewne jednorazowa operacja sprzedaży akcji Visa Europe rozliczona w II kwartale 2016 r. Aktualne pozostanie zatem pytanie o trwałość poprawy rentowności sektora bankowego w przyszłości. Tabela 1. Dane charakteryzujące sektor bankowy w Polsce Wyszczególnienie Dynamika r/r Liczba banków komercyjnych ,3% Liczba banków spółdzielczych ,5% Suma bilansowa sektora bankowego ,9% 22

23 (w mld zł) Kapitały ogółem (w mld zł) 164,2 178,8 182,3 183,8 11,9% Zatrudnienie ogółem ,2% Liczba oddziałów ,3% Depozyty przedsiębiorstw (w mld zł) 253,3 249,1 250, ,6% Depozyty gosp. dom. (w mld zł) 665,7 699,1 703,6 730,8 9,8% Należności brutto od gosp. dom (w mld zł) 628,5 648,8 651,7 660,4 5,1% Należności brutto od przedsiębiorstw (w mld zł) 327, ,4 344,9 5,4% Wynik finansowy netto (w mld zł) 11,5 8,0 11,5 13,9 20,9% Koszty działania banku (w mld zł) 30,3 15,8 23,8 31,5 2,9% Współczynnik wypłacalności 16,31% 17,39% 17,58% - - Rentowność aktywów ROA 0,72% 0,48% 0,69% 0,81% 0,09 p. proc. Rentowność kapitałów własnych ROE 7,00% 4,47% 6,31% 7,56% 0,56 p. proc. Wpływy z podatku od niektórych instytucji finansowych (tzw. podatku bankowego) w mln zł/plan budżetowy w mln zł (% wykonania rocznego) / ,6/ ,5/ (31,8%) (50,8%) (57,3%)* * dane za listopad 2016 r. Źródło: dane miesięczne sektora bankowego grudzień 2016 r., Komisja Nadzoru Finansowego oraz harmonogram wykonania budżetu państwa za okres styczeń listopad 2016 r., Ministerstwo Finansów. W oparciu o dane za okres luty listopad 2016 r. wpływy z podatku bankowego do budżetu państwa w tym czasie wyniosły 3,15 mld zł, wobec założonego na cały 2016 r. poziomu 5,5 mld zł (oznacza to wykonanie założeń budżetowych na poziomie 57,3%). Podatek bankowy wpływa pośrednio na kształtowanie struktury aktywów banku w kierunku większego zainteresowania obligacjami skarbowymi, których wartość można odliczyć od podstawy opodatkowania. W związku z brakiem Raportu KNF o sytuacji banków w IV kwartale 2016 r. na podstawie danych za III kwartały 2016 r. można zauważyć, że odnotowano znaczny wzrost stanu najpłynniejszych aktywów (o 43,5 mld zł, tj. o 9,8%) oraz wzrost ich udziału w sumie bilansowej (z 27,8% na koniec ub.r. do 29,3% na koniec września br.). Przyrost dotyczył głównie portfela papierów skarbowych (o 58,1 mld zł, tj. o 29,3%) i wystąpił przede wszystkim w podmiotach, które od lutego br. podlegają ustawie podatku od niektórych instytucji finansowych. W związku z tym należy stwierdzić, że banki te dokonały zmian w strukturze swoich bilansów w celu obniżenia kwoty podatku, gdyż zgodnie z ustawą papiery skarbowe pomniejszają podstawę opodatkowania. Dzięki dokonaniu tej operacji banki zmniejszą podatek o około 0,2 mld zł, w stosunku do sytuacji, gdyby nie dokonały zmian w strukturze aktywów (przy założeniu, że banki utrzymają do końca br. powiększony stan papierów skarbowych). 2 Istotnym zagrożeniem dla wyniku finansowego sektora bankowego i jego rentowności w przyszłości jest próba uregulowania kwestii kredytów denominowanych lub indeksowanych do walut obcych, głównie do franka szwajcarskiego. Zgodnie z ostatnią prezydencką propozycją banki miałyby oddawać klientom część nienależnie pobranych spreadów walutowych, czyli różnicy między kursem kupna i sprzedaży waluty obcej, po których kwota kredytu była przeliczania w momencie jego zaciągania, a następnie przeliczana ponownie w momencie jego spłaty. Obecnie jednak prace nad ustawa nadal się toczą. Na efektywność sektora bankowego w przyszłości może wpłynąć realizowana koncepcja repolonizacji, mająca na celu zmianę struktury własnościowej sektora bankowego z dominacji kapitału zagranicznego w kierunku dominacji kapitału krajowego. Koncepcja ta realizowana jest z udziałem Grupy PZU 2 Raport o sytuacji banków w okresie I IX 2016 r., KNF, Warszawa

24 i Polskiego Funduszu Rozwoju i poza nabyciem Alior Banku zakłada nabycie Banku Pekao S.A., Banku BPH i Raiffiesien Polbank. Wykres 1. Udział inwestorów zagranicznych w sektorze bankowym (% aktywów) 2. Rynek kapitałowy W 2016 r. na Rynku Głównym Giełdy Papierów Wartościowych w Warszawie zadebiutowało 19 spółek, a tyle samo spółek wycofało się; w rezultacie na koniec grudnia ub. roku notowano 487 spółek, czyli tyle samo co przed rokiem. Kapitalizacja na ostatniej sesji w grudniu 2016 r. wyniosła 1 115,7 mld zł (wzrost o 32,9 mld zł, tj. o 3,0% w stosunku do ostatniej sesji w grudniu 2015 r.). Oznacza to, że długotrwały trend spadkowy kapitalizacji polskiej giełdy został zatrzymany, a informacje z I kwartału 2017 r. potwierdzają coraz większe zainteresowanie inwestorów zagranicznych polskim parkietem. Jednocześnie dnia 4 stycznia 2017 r. nadzwyczajne walne zgromadzenie GPW odwołało z funkcji prezesa zarządu GPW panią 24

25 prof. Małgorzatę Zaleską powołując w jej miejsce pana Rafała Antczaka z firmy doradczej Deloitte, który do formalnego objęcia funkcji prezesa zarządu GPW potrzebuje zgody Komisji Nadzoru Finansowego. Przedłużający się proces zatwierdzania przez KNF nowego prezesa GPW, który już trwa ponad 2 miesiące, powoduje wstrzymywanie działań strategicznych, co działa na niekorzyść warszawskiego parkietu. Tabela 3. Kapitalizacja i liczba spółek notowanych na Rynku Głównym i New Connect Rynek Główny GPW Dynamika r/r Zmiana Kapitalizacja w mld zł 1 082,90 913,10 948, ,7 3% 32,80 Liczba spółek notowanych % 0 Rynek New Connect Dynamika r/r Zmiana Kapitalizacja w mld zł 8,66 8,86 8,96 9,8 13% 1,14 Liczba spółek notowanych % -12 Źródło: opracowanie własne na podstawie Informacji o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju za 2015 r., I półrocze 2016 r., I III kwartał 2016 r., 2016 r. Rynek Główny GPW W 2016 r. łączna wartość obrotów akcjami wyniosła ,7 mln zł (spadek o 10,3% w stosunku do 2015 r.). Wartość obrotów prawami do akcji w systemie transakcji sesyjnych w 2016 r. wyniosła 159,2 mln zł (blisko 2-krotnie więcej niż przed rokiem). Obroty prawami poboru wyniosły 116,9 mln zł (wobec 2,6 mln zł w 2015 r.). Obroty certyfikatami inwestycyjnymi w systemie transakcji sesyjnych ukształtowały się na poziomie 61,0 mln zł (spadek o 20,3% w stosunku do wartości sprzed roku). Zwiększyły się obroty transakcji sesyjnych produktami strukturyzowanymi o 23,5% (do 891,6 mln zł). Obroty ETF-ami w 2016 r. wyniosły w transakcjach sesyjnych 186,6 mln zł (spadek o 32,0%). Rynek New Connect W 2016 r. na rynku New Connect debiutowało 16 spółek, wycofało się 30, a liczba spółek notowanych na koniec grudnia 2016 r. wyniosła 406. Kapitalizacja tego rynku na ostatniej grudniowej sesji w 2016 r. ukształtowała się na poziomie 9798,9 mln zł (wzrost o 13,1% w stosunku do ostatniej sesji w 2015 r.). Wartość obrotów akcjami w transakcjach sesyjnych obniżyła się do 1197,4 mln zł (o 29,8%), a w systemie transakcji pozasesyjnych obniżyła się do 163,6 mln zł (o 27,8%). Odnotowano znaczny spadek obrotów prawami do akcji, które w 2016 r. wyniosły 0,1 mln zł (wobec 16,5 mln zł w 2015 r.). Zanotowano wzrost wskaźnika NCIndex do 306,5 pkt (z 278,4 pkt przed rokiem). Rynek Catalyst W 2016 r. obroty obligacjami Skarbu Państwa na GPW w ramach rynku Catalyst wyniosły 983,4 mln zł (wzrost o 66,9% w stosunku do 2015 r.). Obroty obligacjami korporacyjnymi wyniosły 1316,4 mln zł (wzrost o 6,8%), obligacjami komunalnymi 8,4 mln zł (spadek o 30,3%), obligacjami spółdzielczymi 31,9 mln zł (spadek o 62,9%), a listami zastawnymi 29,5 mln zł (ponad 5-krotny wzrost). W 2016 r. w ramach rynku Catalyst nie zanotowano obrotów obligacjami komunalnymi oraz spółdzielczymi na BondSpot. Obroty obligacjami Skarbu Państwa wyniosły 0,5 mln zł. Obroty obligacjami korporacyjnymi zwiększyły się do 750,2 mln zł (tj. o 39,3%). Obroty listami zastawnymi wyniosły 10,8 mln zł. 25

26 Tabela 4. Wartość indeksów giełdowych GPW Źródło: Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju w 2016 r., GUS, 30 stycznia 2017 r. Sytuacja w końcu 2016 r. na warszawskim parkiecie była w głównej mierze determinowana decyzją agencji ratingowej Standard & Poor's, która na początku grudnia 2016 r. utrzymała rating Polski na poziomie BBB plus, perspektywa została podniesiona w górę z negatywnej do stabilnej. Ta decyzja stanowiła ważną informację szczególnie dla inwestorów zagranicznych, że sytuacja polityczna w Polsce jest na tyle ustabilizowana, że warto zainwestować w Polsce. Z rynku kapitałowego i poprawy koniunktury giełdowej mogą wychodzić sygnały wyprzedzające o poprawie koniunktury gospodarczej w przyszłości, ponieważ giełda jest barometrem gospodarki. Bibliografia 1. Dane miesięczne sektora bankowego grudzień 2016 r., Komisja Nadzoru Finansowego. 2. Harmonogram wykonania budżetu państwa za okres styczeń listopad 2016 r, Ministerstwo Finansów. 3. Informacja o sytuacji społeczno-gospodarczej kraju za 2015 r., I półrocze 2016 r., I III kwartał 2016 r., 2016 r. 4. Raport o sytuacji banków w okresie I IX 2016 r., KNF, Warszawa Krzysztof Waliszewski 26

27 6. Wynagrodzenia jako element sytuacji społeczno-ekonomicznej gospodarstw domowych Wielkość i regularność otrzymywanych wynagrodzeń pełni niezwykłą rolę społeczną. Pozwala na realizację potrzeb, kształtując wielkość wydatków i ich strukturę. Stąd też przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej jest niezmiernie ważnym wskaźnikiem konstytuującym sytuację społecznoekonomiczną gospodarstw domowych. Służy bowiem ono do obliczania między innymi wymiaru świadczeń ZUS, wysokości kredytów studenckich, podstawy emerytury, kwoty środków pieniężnych na rachunkach oszczędnościowych wolnych od zajęcia na podstawie sądowego lub administracyjnego tytułu wykonawczego, do określenia kwoty dziennego świadczenia pieniężnego przysługującego żołnierzowi rezerwy, który odbył ćwiczenia wojskowe, rekompensującego utracone wynagrodzenie ze stosunku pracy lub stosunku służbowego albo dochód z prowadzonej działalności gospodarczej, które mógłby uzyskać w okresie odbywania ćwiczeń wojskowych czy też określeniu kwoty wypłaty z rachunku oszczędnościowego zmarłego posiadacza osobie wskazanej w umowie. Przeciętne wynagrodzenie w Polsce obliczane jest przez GUS, który regularnie publikuje kilka rodzajów przeciętnych wynagrodzeń dotyczących różnych obszarów gospodarki, z których najbardziej pojemne to przeciętne wynagrodzenie w gospodarce narodowej. Dane o przeciętnych wynagrodzeniach podawane są w ujęciu brutto, tj. razem z podatkiem dochodowym PIT, a także ze składkami na obowiązkowe ubezpieczenie emerytalne, rentowe i chorobowe. Co ważne, dane o przeciętnym wynagrodzeniu dotyczą pracowników zatrudnionych na umowy o pracę, a nie dotyczą zatrudnionych na umowach cywilno-prawnych. Poziom wynagrodzeń jest jedną z najistotniejszych kwestii w państwie. Rządzący za pomocą odpowiednich instrumentów mogą wpływać na alokację środków, zapobiegać nierównościom dochodowym, a w konsekwencji ograniczać sferę deprywacji potrzeb. Wielkość i zróżnicowanie wynagrodzeń zależy od wielu czynników, w tym od wynagrodzenia minimalnego, które od 2016 roku kształtuje się na poziomie 2000 zł. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w gospodarce narodowej w 2016 roku wyniosło 4047,21 zł i było wyższe o 4,2% w porównaniu z rokiem Analogiczny wskaźnik w porównaniu z 2010 rokiem wzrósł o 16,1%. Od 2000 roku zauważalny jest systematyczny wzrost wynagrodzeń, który w tym okresie wzrósł o ponad połowę (tab. 1). Przeciętne wynagrodzenie w IV kwartale 2016 roku wyniosło 4218,92 zł i było wyższe w porównaniu z III kwartałem o 163,88 zł, i o 37,43 zł w porównaniu z I kwartałem ubiegłego roku. Tabela 1. Przeciętne miesięczne wynagrodzenia realne brutto w gospodarce narodowej ogółem Wyszczególnienie Przeciętne miesięczne A 101,0 101,8 101,4 101,4 100,1 102,8 103,2 103,5 104,2 wyna- grodzenia realne I 1 100,0 109,3 131,4 133,2 133,3 137,0 141,4 146,3 152,4 brutto w I 2 x 100,0 120,2 121,9 122,0 125,4 129,4 133,9 139,5 gospodarce I 3 x x 100,0 101,4 101,5 104,3 107,6 111,4 116,1 narodowej ogółem Gdzie: A rok poprzedni=100 I =100 I =100 I =100 Źródło: GUS. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne. 27

28 Analiza przeciętnego wynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw pozwala zauważyć, że wzrosło ono niemal o tyle samo, co wynagrodzenie w gospodarce narodowej (4,4%). W grudniu 2016 roku wynagrodzenie to kształtowało się na poziomie 4635,77 zł, i było wyższe w porównaniu ze styczniem o ponad 500 zł. W kwietniu i maju oraz w sierpniu zanotowano kilkupunktowe spadki wynagrodzeń, a wzrosty zaobserwowane w późniejszych okresach nie zdołały ich zrekompensować. Można zauważyć, że dopiero w listopadzie poziom wynagrodzeń powrócił niemal do sytuacji marcowej (wykres 1). Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto jest zróżnicowane w zależności od sektora gospodarki i kształtowało się następująco: sektor przedsiębiorstw zł, przemysł zł, przetwórstwo przemysłowe zł, budownictwo zł, handel, naprawa pojazdów samochodowych zł, transport i gospodarka magazynowa zł, zakwaterowanie i gastronomia zł, informacja i komunikacja zł, obsługa rynku nieruchomości zł, administrowanie i działalność wspierająca zł. Wykres 1. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw Źródło: GUS. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne. Analiza danych pozwala zauważyć, że w 2016 roku przeciętna miesięczna emerytura i renta brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych wynosiła 2096,61 zł i stanowiła 45,2% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto w sektorze przedsiębiorstw. W badanym okresie nastąpiły niewielkie wahania w wysokościach emerytur i rent. Spadki, które zanotowano w lutym, czerwcu oraz listopadzie, były niewielkie i wynosiły nie więcej niż 2,5 zł. W ciągu całego analizowanego roku nastąpił wzrost przeciętnych emerytur i rent zaledwie o 25,85 zł, co stanowiło 1,2% ich dotychczasowego poziomu (wykres 2). 28

29 Wykres 2. Przeciętna miesięczna emerytura i renta brutto z pozarolniczego systemu ubezpieczeń społecznych Źródło: GUS. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne. Znacznie niższe wielkości zaobserwowano w przypadku przeciętnych miesięcznych emerytur i rent brutto rolników indywidualnych. Na koniec 2016 roku wyniosły one średnio 1171,03 zł i były niższe niż z systemu pozarolniczego o 44,1%. W porównaniu z przeciętnym wynagrodzeniem w przedsiębiorstwach świadczenia te stanowiły zaledwie 25%. W badanym okresie zauważalne były niewielkie wahania w ich poziomie. Najwyższe przeciętne emerytury i renty rolników indywidualnych osiągnięto w kwietniu, wynosiły one wówczas 1198,20 zł, najniższe zaś w grudniu 1171,03 zł (wykres 3). Wykres 3. Przeciętna miesięczna emerytura i renta rolników indywidualnych brutto Źródło: GUS. Wybrane wskaźniki makroekonomiczne. 29

30 Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto uzależnione jest od województwa. Analiza danych pozwala zauważyć, że najwyższy poziom wynagrodzeń jest w województwie mazowieckim, i wynosi 5434 zł, najniższy zaś w podkarpackim 3784 zł. W pięciu województwach ich przeciętny poziom nie przekracza 4000 zł warmińsko-mazurskim, kujawsko-pomorskim, podlaskim, świętokrzyskim i podkarpackim. Tylko w dwóch województwach kwota ta przekraczała 5000 zł oprócz wspomnianego mazowieckiego, również śląskie (wykres 4). Wykres 4. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie w poszczególnych województwach Źródło: [ Na podstawie Ogólnopolskiego Badania Wynagrodzeń przeprowadzonego przez Sedlak&Sedlak można określić, że mediana miesięcznych wynagrodzeń kobiet kształtowała się na poziomie 3500 zł brutto. Co czwarta kobieta zarabiała poniżej 2600 zł, również co czwarta powyżej 5000 zł. Najwyższe wynagrodzenia otrzymywały kobiety pomiędzy 36 a 40 rokiem życia, wśród których mediana kształtowała się na poziomie 4000 zł (wykres 5). 30

31 Wykres 5. Mediana wynagrodzeń kobiet według wieku Źródło: Ogólnopolskie Badanie Wynagrodzeń przeprowadzone przez Sedlak & Sedlak w 2016 roku. Analiza średnich wynagrodzeń wymaga zwrócenia uwagi, że dotyczą one wyłącznie co trzeciego pracującego, bowiem badania prowadzone są wyłącznie wśród przedsiębiorstw, w których liczba pracujących przekracza 9 osób. Nie dotyczą one zatem ani firm najmniejszych, ani też sektora publicznego. Można przyjąć, że wzięcie do analiz pominiętych przedsiębiorstw przyczyniłoby się do obniżenia wynagrodzeń. Warto jednocześnie podkreślić, że oczekiwania w stosunku do wynagrodzeń dla pracowników i pracodawców są rozbieżne. Dla pierwszych stanowią one główny dochód i źródło dobrobytu, zatem oczekują oni ich wzrostów, dla drugich zaś są kosztem lub obciążeniem zysków, zatem dążą oni do ich redukcji. Pracodawcy są zainteresowani wyższą produktywnością i obniżaniem kosztów. Analiza poziomu wynagrodzeń w koncepcji rozwoju przedsiębiorstw wymaga kształtowania wynagrodzeń w taki sposób, by ich wzrost nie był wyższy niż wzrost produktywności pracy. Sławomir Kalinowski 31