Twórczość Josepha Haydna

Transkrypt

1 Twórczość Josepha Haydna Dorobek Haydna jest tak ogromny, że nawet sam kompozytor sporządzając pod koniec życia katalog twórczości o wielu utworach zapomniał, sporo źle datował bądź tytułował, nadto umieścił w nim utwory, których nigdy nie napisał. Niemało cudzych utworów wydano pod nazwiskiem Haydna, a wiele jego rękopisów zaginęło. Dziś orientację w spuściźnie kompozytora ułatwia katalog sporządzony przez holenderskiego muzykologa Anthony ego van Hobokena, wydany w trzech tomach (1957; 1971; 1978). W katalogu Hoboken wyodrębnił 32 gatunki twórczości Haydna (w sumie ponad 750 kompozycji). Każdy z nich oznaczył liczbą rzymską, na przykład: I symfonie, III kwartety smyczkowe, XVI sonaty fortepianowe XXVII opery Przykładowo 45 Symfonia fis-moll Pożegnalna posiada następujący numer katalogowy: Hob. I/45, a Kwartet smyczkowy D-dur Skowronkowy Hob. III/63 Do najważniejszych gatunków twórczości Haydna zaliczamy symfonie i kwartety smyczkowe. TWÓRCZOŚĆ INSTRUMENTALNA SYMFONIE W epoce klasycyzmu symfonia była najważniejszym gatunkiem zespołowej muzyki instrumentalnej. Haydn tworzył symfonie przez całe życie. Pierwsze napisał około 1758 r. dla kapeli hrabiego Karla Josepha Morzina, a ostatnią symfonię skomponował w 1795 r. W sumie powstało 108 dzieł. Wczesne symfonie Haydna (powstałe w latach sześćdziesiątych XVIII w.) są utworami trzy- lub czteroczęściowymi, w których mieszają się wpływy barokowe i klasyczne: cechy barokowe: - obecność klawesynu improwizacyjnie realizującego akordy stanowiące podstawę harmoniczną utworu, czyli tak zwane basso continuo, - przeciwstawianie odcinków granych przez pojedyncze instrumenty lub grupy instrumentów pełnemu brzmieniu orkiestry, zwane techniką koncertującą, cechy klasyczne: -forma sonatowa zastosowana w niektórych z części symfonii, zwykle pierwszej lub ostatniej. Jest to typowa dla klasycyzmu forma, w której dwa kontrastujące tematy pokazane są w ekspozycji, następnie za pomocą pracy tematycznej przetwarzane w przetworzeniu, by z drobnymi zmianami powrócić w repryzie. Podstawę orkiestry stanowią instrumenty smyczkowe, do których kompozytor najczęściej dodawał dwa oboje i dwa rogi. Wśród wczesnych symfonii do najbardziej znanych należą skomponowane ok r.: 6 Symfonia D-dur Poranek 7 Symfonia C-dur Południe 8 Symfonia G-dur Wieczór Zmiana stylu nastąpiła w symfoniach napisanych po 1770 r.. Haydn usunął ze składu orkiestry klawesyn, sięgał po bardziej odległe tonacje - na przykład: 46 Symfonia H-dur (tonacje z 5 znakami przy kluczu były w klasycyzmie używane bardzo rzadko!) czy 84 Symfonia Es-dur, częściej wykorzystywał tonacje molowe, większego znaczenia nabrała dynamika oprócz forte i piano stosowane jest crescendo i diminuendo oraz nagłe akcenty (sforzato). Brzmienie symfonii staje się silniejsze, dzięki szerszemu wykorzystaniu instrumentów dętych. Bardziej skomplikowana, między innymi dzięki synkopom, staje się rytmika. Do najsłynniejszych wśród tych symfonii należą: 44 Symfonia e-moll Żałobna 45 Symfonia fis-moll Pożegnalna

2 Czteroczęściowa Symfonia fis-moll Pożegnalna ma nietypowy finał. Haydn chciał w nim przypomnieć księciu Esterhazy emu, że wbrew danej obietnicy, nie udzielił jeszcze urlopu muzykom pracującym na jego dworze z dala od rodzin. W trakcie 4 części instrumentaliści kolejno kończą grę i wychodzą, aż na scenie pozostaje samotny skrzypek. To dyplomatyczne przypomnienie przyniosło zamierzony skutek. 48 Symfonia C-dur Maria Teresa Symfonia C-dur powstała z okazji wizyty cesarzowej Marii Teresy. Ze względu na tę szczególną okoliczność Haydn dołączył do obsady wykonawczej uroczyście brzmiące trąbki i kotły. oraz grupa symfonii napisanych na zamówienie paryskiego towarzystwa muzycznego, zwanych symfoniami paryskimi, między innymi: 82 Symfonia C-dur Niedźwiedź (brzmiące w basie niskie C Francuzi skojarzyli z pomrukami niedźwiedzia) 83 Symfonia g-moll Kura (Francuzi doszukali się tej symfonii naśladowania gdaczącej kury) 85 Symfonia g-moll Królowa (podobno polubiła ją królowa Francji Maria Antonina) 92 Symfonia G-dur Oksfordzka (wykonana po raz pierwszy podczas nadania Haydnowi tytułu doktora honoris causa uniwersytetu w Oksfordzie). Szczytowym osiągnięciem twórczości symfonicznej Haydna jest cykl dwunastu ostatnich symfonii. Powstały one w latach na zamówienie angielskiego skrzypka i impresaria Johna Petera Salomona, z myślą o organizowanych przez niego koncertach symfonicznych. Haydn odbył wówczas dwie podróże do Londynu i uczestniczył w prawykonaniu wszystkich 12 symfonii, znanych dzisiaj jako Symfonie londyńskie. Utrwalił w nich SKŁAD ORKIESTRY KLASYCZNEJ, w której podstawę stanowiły instrumenty smyczkowe utrzymane w fakturze czterogłosowej (wiolonczela i kontrabas realizują jeszcze tę samą partię, kontrabas o oktawę niżej), instrumenty dęte drewniane zwykle reprezentowały po dwa flety, oboje i fagoty, z grupy instrumentów dętych blaszanych wykorzystywał dwa rogi i dwie trąbki. Dwa kotły podkreślały szczególne fragmenty symfonii. W ramach symfonii londyńskich Haydn ustalił także TYPOWĄ KLASYCZNĄ INSTRUMENTACJĘ, która poszczególnym instrumentom przypisywała określone funkcje: - melodię prowadziły z reguły skrzypce, flet lub obój, - podstawę harmoniczną tworzyły wiolonczele z kontrabasami i fagot, - wypełnienie harmoniczne pomiędzy głosami skrajnymi powierzono drugim skrzypcom, altówkom, klarnetom i rogom. Trąbki z kotłami miały charakter fanfarowy swoim dość ostrym brzmieniem podkreślały kulminacyjne miejsca. W symfoniach londyńskich utrwalona została także BUDOWA SYMFONII KLASYCZNEJ, składającej się z czterech kontrastujących tempem i charakterem części: - I w tempie szybkim (allegro) o budowie formy sonatowej (ekspozycja-przetworzenie-repryza), - II w tempie wolnym, zwykle o budowie wariacji (temat + kolejne przekształcenia tematu), - III w tempie umiarkowanym menuet z kontrastującym, rozbudowanym triem (menuet-trio-menuet), - IV w tempie szybkim o budowie ronda z elementami formy sonatowej (ABACABA). Najsłynniejsze symfonie londyńskie: 94 Symfonia G-dur Z uderzeniem w kotły lub Niespodzianka (w II cz. tej symfonii pojawiają się niespodziewane akcenty kotłów), 96 Symfonia D-dur Cud (w czasie pierwszego wykonania symfonii publiczność z tylnej części sali ruszyła w czasie owacji do przodu by zobaczyć z bliska kompozytora i wtedy runął ogromny żyrandol. Ponieważ nikomu nic się nie stało, stwierdzono, że to cud), 100 Symfonia G-dur (w II cz. symfonii Haydn powiększył orkiestrę o instrumenty typowe dla orkiestry wojskowej: trójkąt, talerze, bęben wielki, oraz przenikliwie brzmiący klarnet C), 101 Symfonia D-dur Zegarowa (w II cz. akompaniament podobny jest do tykania zegara), 103 Symfonia Es-dur Z tremolem na kotłach (I cz. zaczyna się nietypowo - tremolem kotłów). Symfonie londyńskie stanowią wzorzec klasycznej symfonii.

3 KWARTETY SMYCZKOWE I INNE KOMPOZYCJE KAMERALNE Podobnie jak symfonie, Haydn pisał przez całe życie kwartety (pierwsze kwartety op. 1 powstały przed 1762 r., a ostatnie op. 77, ukończył w 1799 r. Z roku 1803 pochodzi jeszcze nieukończony Kwartet d-moll Haydn napisał tylko dwie części, a do partytury dołączył używaną pod koniec życia wizytówkę z cytatem z ulubionej pieśni "Brak mi już zupełnie sił, starym ja i słaby"). Najwcześniejsze kwartety Haydna zawierały po 5 części w tym dwa menuety. Melodię zazwyczaj prowadziły I skrzypce, a pozostałe instrumenty ograniczały się do akompaniamentu. Te kwartety w sposobie komponowania nawiązywały jeszcze do poprzedniej epoki baroku. Zmiana stylu i początek kształtowania się kwartetu klasycznego przypada na op. 20 Kwartety słoneczne (ich nazwa pochodzi od karty tytułowej pierwszego wydania, na której widniało wschodzące słońce). W Kwartetach słonecznych Haydn wprowadza wiele kontrastów: forte-piano, tutti-solo, rejestr wysoki-rejestr niski, legato-staccato, polifonia-homofonia. W ten sposób budowa kwartetu staje się przejrzysta, podzielona na kontrastujące ze sobą odcinki. Większą samodzielność wykazują także partie poszczególnych instrumentów. Przełomowy w rozwoju kwartetu stał się cykl 6 kwartetów smyczkowych op. 33. Po raz pierwszy wykonano je w grudniu 1781 r. z okazji wizyty wielkiego księcia Pawła (brata cara Rosji) na wiedeńskim dworze. Z tego powodu znane są jako Kwartety rosyjskie. W przedmowie do wydania kwartetów Haydn zaznaczył, że zostały skomponowane w nowy sposób. Polegał on na budowaniu tematów muzycznych z motywów, które można było powtarzać, zestawiać w innej kolejności i przetwarzać. Motywy te nie były prezentowane wyłącznie w partii I skrzypiec, ale pojawiały się we wszystkich głosach kwartetu i stanowiły muzyczną rozmowę. Joahnn Wolfgang Goethe (niemiecki poeta przełomu XVIII i XIX w.) tak wypowiedział się o kwartetach Haydna: Słyszy się czterech roztropnych ludzi rozprawiających ze sobą Późne kwartety Haydna (powstające od ok r. op. 64, 71, 74, 76, 77) są pod względem budowy kameralnymi odpowiednikami Symfonii londyńskich także składają się z czterech skontrastowanych części. Wśród nich warto wspomnieć o Kwartecie D-dur op. 64 nr 5, zwanym Skowronkowym, w którym temat grany w części I przez skrzypce skojarzono ze śpiewem skowronka oraz Kwartecie C-dur op. 76 nr 3, zwanym Cesarskim. Jego II część to wariacje na temat pieśni Józefa Haydna "Gott erhälte Franz der Kaiser (omówionej w pieśniach). Ustalenie budowy i faktury kwartetu klasycznego, w której każdy z instrumentów ma równorzędną rolę w kompozycji, jest największym osiągnięciem Haydna w ramach tego gatunku. Najważniejsze kwartety Haydna: 6 Kwartetów słonecznych op Kwartetów rosyjskich op Kwartetów pruskich op. 50 (dedykowane królowi Fryderykowi Wilhelmowi II Pruskiemu) 6 kwartetów op. 64 (w tym D-dur Skowronkowy ) 6 kwartetów op. 76 (w tym C-dur Cesarski ) Haydn pisał także inne utwory kameralne, z których najliczniejsze są tria, na przykład na 2 skrzypiec i wiolonczelę; flet, skrzypce i wiolonczelę; róg, skrzypce i wiolonczelę; 2 flety i wiolonczelę; klawesyn (później fortepian), skrzypce i wiolonczelę. Aż 126 zachowanych triów przeznaczonych jest na baryton (rodzaj sześciostrunnej wioli da gamba, zaopatrywanej czasem w 14 strun rezonansowych ulubiony instrument księcia Esterházy ego), altówkę i wiolonczelę. Skomponował też utwory kameralne dla większej ilości wykonawców: kwintety, oktety, nonet. Haydn te kompozycje nazywał różnie: divertimento, kasacja, sonata, partita, capriccio.

4 KONCERTY Koncerty instrumentalne Haydna powstawały na bieżące potrzeby: - koncerty skrzypcowe zostały napisane dla koncertmistrza orkiestry Esterházych - Luigi Tomasiniego, - koncert na trąbkę powstał dla nadwornego trębacza wiedeńskiego Antona Weidingera. Wirtuoz ten właśnie udoskonalił swój instrument, zaopatrując go w klapy, które pozwalały na uzyskanie pełnej gamy chromatycznej. Możliwości nowej trąbki Haydn eksponuje zwłaszcza w II części koncertu. Zachowały się jeszcze koncerty fortepianowe, koncert na obój (na rzecz fletu obój utracił już wtedy popularność jako instrument solowy dzieło Haydna przenosi słuchaczy w atmosferę dawnych, dobrych czasów ), koncert na róg, koncerty na wiolonczelę. Koncerty Haydna mają typową 3-częściową budowę, o układzie temp: szybkie-wolne-szybkie. Instrument solowy traktowany jest powściągliwie - mało jest elementów wirtuozowskich. Wiele kompozycji koncertowych Haydna zaginęło. SONATY FORTEPIANOWE Powstało około 50 kompozycji. Wczesne sonaty przeznaczone są raczej na klawesyn, a nie na fortepian świadczy o tym ilość ozdobników, oraz uboga partia lewej ręki. W sonatach przeważa 3- częściowa budowa (allegro, menuet, rondo lub allegro, część wolna, rondo) i lekki, pogodny nastrój. Charakterystyczne jest wykorzystywanie średniego rejestru fortepianu i duża rola figuracji w częściach szybkich. Faktura jest przejrzysta, nie ma w niej rozbudowanych akordów i nagłych akcentów. TWÓRCZOŚĆ WOKALNO-INSTRUMENTALNA Utwory wokalno-instrumentalne są w twórczości Haydna mniej nowatorskie od dzieł instrumentalnych reprezentują nurt tradycyjny. OPERY Haydn napisał ponad 20 oper, m.in. Dusza filozofa, Kulawy diabeł, Aptekarz, Armida. Tworzył głównie dla teatru operowego na dworze Esterházych (dawał około 150 przedstawień rocznie) i zgodnie z gustami tamtejszej publiczności. Powstawały przede wszystkim opery komiczne i singspiele. Singspiel - opera w języku niemieckim z fragmentami mówionymi. Dla książęcej sceny marionetkowej Haydn napisał także opery marionetkowe dzieła o lekkim charakterze, pełne żartów, w których jedną postać gra kilka marionetek w różnych strojach, a śpiewacy są niewidoczni. Haydn zdawał sobie sprawę, że jego operom brakuje oryginalności, choć za jego życia niektóre z nich cieszyły się sporym powodzeniem (na przykład Orlando wystawiana była na 33 scenach operowych Europy). Obecnie za najlepsze jego dzieło operowe uznawana jest, osnuta wokół greckiego mitu o Orfeuszu, Dusza filozofa. PIEŚNI Wśród około 500 pieśni Haydna duże znaczenie ma jeden utwór: Gott, erhälte Franz der Kaiser (Boże, zachowaj cesarza Franciszka), pochodzący z 1797r. Pieśń ta stała się austriackim hymnem narodowym do 1946 r. (z przerwą ). Od 1922r. z tekstem: Deutschland, Deutschland über alles jest hymnem niemieckim. Haydn napisał też opracowania ludowych pieśni szkockich, irlandzkich, walijskich oraz pieśni z wpływami niemieckiej muzyki ludowej.

5 MSZE Haydn napisał kilkanaście mszy wokalno-instrumentalnych, między innymi: Mszę terezjańską (wiązana jest z postacią protektorki Haydna cesarzową Marią Teresą), Mszę cecyliańską (św. Cecylia to patronka muzyków), Harmoniemesse (nazwa związana z obsadą wykonawczą mszy, w której został szczególnie zaakcentowany udział instrumentów dętych: fletów, obojów, klarnetów, fagotów, rogów i trąbek. Słowo harmonia oznaczało w czasach Haydna między innymi grupę instrumentów dętych). W mszach Haydn wykorzystywał swoje doświadczenia z zakresu muzyki symfonicznej. Jest to widoczne w dużej roli orkiestry. ORATORIA Oratoria Haydna powstały pod koniec jego życia. Wpływ na nie miało zapoznanie się w Anglii z twórczością oratoryjną Jerzego Fryderyka Haendla. Cechuje je wielka inwencja w łączeniu chórów z partiami solowymi i zespołowymi, oryginalność melodyki, ciekawe traktowanie orkiestry, która nie tylko akompaniuje, ale też współdziała w tworzeniu nastroju (Haydn powiększył jej skład o 3 puzony). Napisał 4 oratoria religijne (m.in. 7 ostatnich słów Zbawiciela na krzyżu, Stworzenie Świata) i jedno świeckie (Pory roku). Stworzenie świata (Die Schöpfung) - tekst napisał specjalnie dla Haydna angielski poeta Thomas Linley na podstawie Starego Testamentu i Raju utraconego J. Miltona. Pochodzący z epoki baroku poemat Raj utracony poety i pisarza angielskiego Johna Miltona w 12 księgach przedstawia powstanie świata, walkę dobra ze złem oraz dzieje stworzenia i upadku człowieka. Libretto przełożył na niemiecki baron Gottfryd van Swieten. Oratorium składa się z 3 części: I i II opisują dzieło stworzenia, a III życie w raju. Rolę narratorów pełni 3 archaniołów: Gabriel. Uriel i Rafael. Inne postacie to Adam i Ewa. Ważną rolę pełni w tym oratorium chór. Wstęp do oratorium przedstawia chaos, potem na słowach i stała się jasność pojawia się akord C-dur. Duże znaczenie ma ilustrowanie muzyczne zjawisk przyrody - burzy, deszczu, śniegu, gradu, przedstawianie morza, gór, rzek, wschodu słońca, wędrującego księżyca, śpiewu ptaków, odgłosów zwierząt. Pory roku (Die Jahreszeiten) libretto opracował baron G. van Swieten na podstawie wiersza angielskiego poety Thomsona Pory roku. To oratorium składające się z 4 kantat (Wiosna, Lato, Jesień, Zima) nie ma akcji dramatycznej. Występuje w nim troje solistów (dzierżawca Szymon, jego córka Hanna i młody wieśniak Łukasz) opowiadających o porach roku. Do głosu dochodzi też chór (wieśniaków, myśliwych). Na całość składają się recytatywy, pieśni, arie, zespoły i chóry. Przedstawiają one sceny obrazujące życie na wsi (orka, winobranie, przędzenie, polowanie), opisy przyrody (wschód słońca, burza, opis lasu) i uczucia (radość ze zbiorów, wdzięczność dla Stwórcy).W całym utworze panuje pogodny nastrój, pomimo że kompozytor wielokrotnie narzekał na trudności w trakcie pisania ( Nieraz całymi dniami musiałem męczyć się z jednym miejscem ). Stworzenie świata i Pory roku to arcydzieła sztuki oratoryjnej. Haydn łączy w nich tradycje barokowe i klasyczne. INNE KOMPOZYCJE WOKALNO-INSTRUMENTALNE Przeważają wśród nich dzieła religijne: psalmy, motety, Stabat Mater, Te Deum.