Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie Zakład Psychologii i Promocji Zdrowia Psychicznego Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej Pro-M

Transkrypt

1 Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie Zakład Psychologii i Promocji Zdrowia Psychicznego Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej Pro-M REKOMENDACJE narzędzi do oceny zagrożeń zdrowia psychicznego młodzieży do dalszego stosowania w badaniach mokotowskich oraz w innych badaniach ankietowych młodzieży szkolnej Zespół autorów Krzysztof Bobrowski, Agnieszka Pisarska, Krzysztof Ostaszewski Warszawa, 2007

2 Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach jako projekt badawczy. Korespondencje należy kierować do kierownika projektu Krzysztofa Ostaszewskiego, Pracownia Profilaktyki Młodzieżowej Pro-M, Instytut Psychiatrii i Neurologii w Warszawie, ul. Sobieskiego 9, Warszawa ostasz@ipin.edu.pl 2

3 Wstęp Badania mokotowskie realizowane od ponad 20 lat w jednej z warszawskich dzielnic służą głównie do obserwacji długoletnich trendów w piciu alkoholu i używaniu innych substancji psychoaktywnych wśród 15-letniej młodzieży (Ostaszewski i wsp., 2005). Inicjatorzy badań mokotowskich przyjęli założenie, że anonimowa ankieta powinna zawierać niewielką liczbę pytań, tak aby uczniowie mogli wypełnić ją w ciągu ok. 20 minut (Wolniewicz-Grzelak i Ostaszewski, 1983). Przez wiele lat ankieta stosowana w badaniach mokotowskich ulegała tylko niewielkim modyfikacjom. Dopiero w ostatniej edycji z 2004 roku zakres pytań i zmiennych został znacznie poszerzony. Wśród pytań ankietowych stosowanych w ostatniej edycji badań mokotowskich z 2004 roku, można wyodrębnić trzy grupy, w stosunku do których formułowane będą rekomendacje: 1) pytania dotyczące używania tytoniu, alkoholu, leków uspokajających i nasennych oraz innych substancji psychoaktywnych, a więc podstawowa część ankiety składająca się z dwóch zbiorów pytań: ankiety NAN (Wolniewicz-Grzelak i Ostaszewski, 1983) i arkusza Piwo wino wódka (Wolniewicz-Grzelak 1995); 2) pytania dotyczące internalizacyjnych i eksternalizacyjnych zaburzeń zdrowia psychicznego młodzieży: symptomy depresji, samoocena zdrowia psychicznego, przemoc, wykroczenia i inne zachowania ryzykowne; 3) pozostałe pytania dotyczące wybranych aspektów stylu życia: spędzania wolnego czasu, posiadania piercingu. Podstawą dla rekomendacji jest podsumowanie doświadczeń związanych z wykorzystywaniem pytań w dotychczas prowadzonych badaniach. Treść wszystkich pytań była odbierana przez osoby badane jako czytelna, zrozumiała i jednoznaczna. Tylko niektóre pytania omawianego kwestionariusza tworzą skale pomiarowe, w stosunku do których można określić takie psychometryczne parametry jak spójność wewnętrzna, stałość czy trafność. 1. Używanie substancji psychoaktywnych Pytania dotyczące picia alkoholu Badani uczniowie odpowiadają na trzy grupy pytań dotyczących ostatniego przypadku picia piwa, wina (w tym szampana) i wódki (w tym także inne wysokoprocentowe alkohole: whisky, gin, koniak, itp.). Proszeni są o oszacowanie, kiedy po raz ostatni pili określony rodzaj alkoholu, ile wtedy wypili i z kim pili (Wolniewicz-Grzelak 1995). Pytania te pozwalają na konstruowanie różnorodnych wskaźników opisujących nie tylko picie poszczególnych 3

4 rodzajów alkoholu, ale także złożonych wskaźników opisujących picie alkoholu w ostatnim tygodniu, miesiącu, w ostatnim roku i w ogóle w życiu. Z dotychczasowych doświadczeń badawczych wynika, że pytania dotyczące alkoholu dają szerokie możliwości różnorodnych analiz oraz porównywania w tym zakresie wyników badań mokotowskich z wynikami innych badań populacyjnych młodzieży szkolnej. Pewne zastrzeżenia budzi jedynie konstrukcja wskaźnika do pomiaru upijania się. Upijanie się w badaniach mokotowskich jest definiowane jako wypicie przy jednej okazji co najmniej trzech dużych porcji alkoholu 3 butelek piwa (1,5 l), 3 dużych lampek wina (600 ml) lub trzech dużych kieliszków wódki (150 ml). W przybliżeniu ilość taka jest równoznaczna z wypiciem ok. 60 g 100% alkoholu (Okulicz-Kozaryn i Borucka 2006, Ostaszewski i wsp. 2005). Wadą tego wskaźnika, umownie traktowanego jako obiektywny, jest stosowanie tej samej miary czyli tej samej ilości wypitego alkoholu - niezależnie od masy ciała i płci. Masa ciała oraz płeć to czynniki wpływające na szybkość procesów związanych z metabolizmem alkoholu w organizmie człowieka (Kulikowski i Kostowski, 1985) i w konsekwencji reakcjami organizmu na określoną dawkę alkoholu. W innych badaniach ankietowych Pracowni Pro-M prowadzonych w 2001 oraz w 2005 roku w Iławie (Bobrowski, w druku), upijanie się nastolatków szacowano na dwa sposoby: 1) tak samo jak w badaniach mokotowskich stosując wskaźnik obiektywny 2) za pomocą wskaźnika subiektywnego, skonstruowanego w oparciu o pytanie: Ile razy (jeśli w ogóle) zdarzyło ci się upić napojem alkoholowym tzn. piwem winem lub wódką, w ciągu ostatniego miesiąca? (zaczerpnięte z badań ESPAD 2003). Tabela 1 prezentuje wyniki uzyskane w obu edycjach badań iławskich, z uwzględnieniem płci oraz dwóch grup wiekowych uczniów: 13 i 15-latków. Różnice pomiędzy wartościami obu stosowanych wskaźników upijania się są większe w grupie młodszych uczniów niż starszych oraz wśród dziewcząt niż wśród chłopców. Wśród starszych chłopców oba wskaźniki dają bardzo zbliżone oszacowania, a wśród dziewcząt wskaźnik subiektywny daje około dwukrotnie wyższe oszacowania upijających się niż wskaźnik obiektywny. Prawdopodobnie młodsi uczniowie (a więc o niższej masie ciała) i dziewczęta potrzebują wypić mniej czystego alkoholu niż 60 g czystego alkoholu (definicyjna wartość dla obiektywnego wskaźnika), aby osiągnąć stan określany subiektywnie jako upicie się. W związku z tym, rekomendujemy stosowanie, w miarę możliwości, dwóch wskaźników upijania się obiektywnego i subiektywnego. Kombinacja tych dwóch wskaźników może dawać najbardziej wiarygodne oszacowania dotyczące trudnego do 4

5 precyzyjnego zmierzenia zjawiska upijania się nastolatków. W przypadku wskaźnika obiektywnego warto rozważyć inne wartości graniczne czystego alkoholu dla dziewcząt i inne dla chłopców. Nasze analizy wskazują, że dla letnich chłopców próg 60 gramów czystego alkoholu jest adekwatny, natomiast dla letnich dziewcząt może być ustawiony za wysoko, a co za tym idzie prowadzić do niedoszacowania liczby upijających się dziewcząt. Prawdopodobnie dla dziewcząt należy przyjąć próg niższy o kilka gramów czystego alkoholu. Te wskazania są zgodne z aktualną definicją terminu binge drinking (tłum. picie ekscesywne lub picie prowadzące do upicia) przyjętej przez amerykański Instytut do Badań nad Alkoholem i Alkoholizmem (NIAAA 2004), który przyjmuje, że w przypadku mężczyzn jest to wypicie w ciągu dwóch godzin 5 lub więcej standardowych drinków (ok. 60 lub więcej gramów czystego alkoholu), a w przypadku kobiet - 4 lub więcej standardowych drinków (ok. 48 lub więcej gramów czystego alkoholu). Dodanie do zestawu narzędzi wykorzystywanych w badaniach mokotowskich wskaźnika subiektywnego upijania się zwiększyłoby precyzję oszacowań w tym zakresie i ułatwiłoby porównywanie wyników badań mokotowskich z wynikami innych badań, w których stosowane są wskaźniki subiektywne (Hosman i Lopis, 2001; Sierosławski 2005). Klasy I 13 lat Tabela 1 Zmiany w upijaniu się nastolatków: badania iławskie Wskaźniki nadużywania alkoholu w ostatnich 30 dniach Wypicie 60 lub więcej gram czystego alkoholu przy ostatniej okazji % 2001 n= n=440 Upicie się (wg. subiektywnej oceny) % 2001 n= n=446 Chłopcy 11,7% 9,5% 17,0% 14,7% Dziewczęta 5,9% 2,3% 13,3% 8,9% Razem 8,7% 5,7% 15,0% 11,9% Klasy III 15 lat 2001 n= n= n= n=425 Chłopcy 27,4% 27,4% 30,2% 28,1% Dziewczęta 14,0% 12,7% 20,5% 24,6% Razem 21,3% 18,6% 26,0% 26,5% Źródło: K. Bobrowski (w druku) 5

6 Używanie nielegalnych substancji psychoaktywnych oraz palenie papierosów W badaniach mokotowskich w tym obszarze stosowane jest tylko jedno pytanie: Czy w okresie od września zeszłego roku do teraz zdarzyło się, że używałeś środków narkotyzujących?, Kategorie odpowiedzi pozwalają na wyodrębnienie wśród osób badanych następujących podgrup: nieużywających, używających, a wśród nich używających okazjonalnie (jeden, dwa lub kilka razy) i często (co najmniej kilkanaście razy w ostatnim roku). Początkowo w tych badaniach w ogóle nie pytano uczniów o używanie narkotyków, stosując jedynie pośrednią miarę - uczniowie pytani byli jedynie o częstość uczestniczenia w spotkaniach towarzyskich, w trakcie których używane były środki narkotyzujące. W latach 80- tych ubiegłego wieku problem używania narkotyków wśród młodzieży był marginalny. Jeszcze w 1988 roku jedynie 4% uczniów uczestniczących w badaniach mokotowskich potwierdziło, że zetknęło się z tym zjawiskiem w trakcie spotkań towarzyskich z rówieśnikami (Ostaszewski i wsp., 2005). W tym właśnie roku (1988) dołączono do kwestionariusza na stałe jedno pytanie o częstość używania nielegalnych substancji psychoaktywnych w okresie roku poprzedzającego badanie. Aktualnie w badaniach populacyjnych młodzieży szkolnej do oceny rozmiarów używania nielegalnych substancji psychoaktywnych stosuje się zestawy pytań o poszczególne narkotyki (np. przetwory konopi, amfetaminę, heroinę itd.). Te badania na ogół potwierdzają, że zdecydowanie najczęściej używane w ogólnej populacji młodzieży szkolnej są przetwory konopi (marihuana i haszysz) (Sierosławski 2005, Mazur i wsp. 2007). Z perspektywy oceny zagrożeń dla zdrowia psychicznego młodzieży ogólne pytanie o używanie narkotyków uważamy za najbardziej przydatne. Zmiany zakresu pytań w celu szczegółowej diagnozy rodzajów używanych substancji i częstości ich używania oceniamy jako zbyt ryzykowne ze względu na potencjalne zagrożenia dla porównywalności wyników kolejnych edycji badań mokotowskich. Podobnie jak w przypadku nielegalnych substancji, jedno proste pytanie dotyczy częstości palenia papierosów: Czy palisz papierosy?. Kategorie odpowiedzi pozwalają wyodrębnić zarówno grupę niepalących jak i palących okazjonalnie oraz palących codziennie. Także w tym przypadku rekomendujemy pozostawienie pytania bez zmian. Pytanie o palenie tytoniu, choć bardzo użyteczne z perspektywy obserwacji trendów, nie daje bardziej precyzyjnej informacji o intensywności palenia, w tym szacunkową liczbę papierosów wypalanych w ostatnim czasie. W związku z tym cennym uzupełnieniem byłoby dodanie pytania o częstość palenia w ostatnich 30 dniach, gdzie miarą częstości 6

7 jest liczba wypalanych papierosów (od jednego papierosa do dwóch paczek dziennie). Jest to miara stosowana w innych badaniach populacyjnych młodzieży. Używanie leków uspokajających/nasennych Wykorzystywane od 1984 roku w ankiecie NAN pytanie na temat używania leków uspokajających /nasennych brzmi: Czy w okresie od września zeszłego roku do teraz zdarzyło się, że dawano ci leki uspokajające lub nasenne? Kategorie odpowiedzi pozwalają na wyodrębnienie wśród badanych osób nieużywających, używających leki okazjonalnie (kilka razy) lub często, np. kilkanaście lub więcej niż kilkanaście razy. W edycji badań mokotowskich z 2000 roku dołączone zostało pytanie: Czy w ostatnim roku używałeś leków uspokajających lub nasennych bez zalecenia lekarza? Umożliwiające skategoryzowanie osób jak w pytaniu powyżej. Dane zebrane w roku 2000 wskazywały, że bez względu na to, jak sformułowane było pytanie, odsetki uczniów, którzy stosowali leki, uspokajające lub nasenne, były zbliżone. Analizy wykazały jednak, że nie były to tożsame grupy. W badaniach z 2004 roku, oprócz tradycyjnego pytania zawierającego sformułowanie czy podawano ci leki uspokajające/nasenne w ankiecie zamieszczono kilka pytań odnoszących się do stosowania leków bez zalecenia lekarza. Dotyczyły one: częstości przyjmowania w ostatnim roku leków z powodu: bólu brzucha, bólu głowy, trudności w zasypianiu, zdenerwowania, przygnębienia oraz braku energii (5 odpowiedzi do wyboru, takich jak w pytaniach powyżej); częstości sięgania po leki na te dolegliwości w ostatnich 30 dniach przed badaniem (5 odpowiedzi do wyboru); rodzajów stosowanych farmaceutyków; źródeł otrzymywania leków na każdą z wymienionych wyżej dolegliwości. Odpowiedzi do wyboru to: podają je rodzice, przepisuje lekarz, biorę sam z domowej apteczki, kupuję sam z aptece, zdobywam w inny sposób ; Odpowiedzi na szczegółowe pytanie o leki przyjmowane z powodu trudności w zasypianiu oraz leki na zdenerwowanie doprecyzowują stan wiedzy na temat rozmiarów zjawiska używania leków przez nastolatków. Analiza odpowiedzi na otwarte pytanie dotyczące nazw stosowanych farmaceutyków pokazała, że najczęściej przyjmowane środki uspokajające i nasenne to preparaty ziołowe dostępne bez recepty. Okazało się ponadto, że leki najczęściej podają nastolatkom rodzice, ale również zdarza się, że 15-latkowie biorą środki uspokajające i nasenne samodzielnie z domowej apteczki (Pisarska i Ostaszewski 2006). 7

8 Podsumowując, w kolejnych edycjach badań mokotowskich obok tradycyjnego pytania: Czy w okresie od września zeszłego roku do teraz zdarzyło się, że dawano ci leki uspokajające lub nasenne?, cenne będzie zamieszczenie dodatkowo w ankiecie pytania o częstość przyjmowania w ostatnim roku leków z powodu: bólu brzucha, bólu głowy, trudności w zasypianiu, zdenerwowania, przygnębienia oraz braku energii. Umożliwi to zbieranie bardziej szczegółowych informacji o lekach psychoaktywnych (zmieniających nastrój) stosowanych w wielu przypadkach bez zaleceń lekarza. 2. Zaburzenia internalizacyjne i eksternalizacyjne zdrowia psychicznego Symptomy zaburzeń internalizacyjnych W ostatniej edycji badań mokotowskich zastosowano kilka pytań do pomiaru tzw. internalizacyjnych i eksternalizacyjnych zaburzeń zdrowia psychicznego (Achenbach, 2001; Adalf i Pagila, 2001). W wyborze pytań ankietowych i głównych wskaźników wykorzystaliśmy doświadczenia z projektu badawczego dotyczącego oceny stanu zdrowia psychicznego warszawskich gimnazjalistów (Czabała i wsp. 2005, Bobrowski i wsp., 2005). Uwzględniono następujące wskaźniki: objawy depresyjne - skrócona skala CES-D (Radloff, 1977; Adalf i Pagila, 2001) składająca się z czterech pytań, zakres wartości skali wynosił od 4 do 16; współczynnik spójności wewnętrznej: alpha-cronbacha = 0,86. Wskaźnikiem symptomów depresyjnych były odpowiedzi często lub zawsze na wszystkie cztery pytania. wskaźnik subiektywny złego samopoczucia psychicznego liczba dni złego samopoczucia w ostatnim miesiącu; pojedyncze pytanie, zakres od 0 do 30: "Jeśli chodzi o Twoje zdrowie psychiczne, a w tym stres, przygnębienie i problemy emocjonalne, w ciągu ilu dni, w ostatnich 30 dniach, Twoje zdrowie nie było dobre?" (Center for Disease Control and Prevention, 1988). Wskaźnikiem złego samopoczucia psychicznego była odpowiedź 14 dni i więcej. psychiczny dystres - skrócona skala GHQ-12 Goldberga (Goldberg i Williams, 2001; Adalf i Pagila, 2001); zakres wartości skali od 12 do 48; współczynnik spójności wewnętrznej alpha-cronbacha= 0,86. Wskaźnikiem podwyższonego poziomu dystresu było występowanie przynajmniej 3 spośród 12 objawów złego samopoczucia psychicznego. Zastosowanie powyższych wskaźników w badaniach mokotowskich w 2004 roku (Bobrowski, 2006) przyniosło wyniki bardzo zbieżne z danymi z innych badań, prowadzonych kilka miesięcy wcześniej w populacji gimnazjalistów warszawskich (Bobrowski, 2005). W obu 8

9 badaniach uczestniczyli uczniowie klas III gimnazjów. Wiekowo grupy badane różniły się o kilka miesięcy. W obu badaniach wszystkie symptomy problemów w zakresie zdrowia psychicznego występowały częściej wśród dziewcząt niż wśród chłopców. W badaniach mokotowskich wysokie nasilenie objawów depresyjnych charakteryzowało ok. 11% dziewcząt i 2% chłopców, ogółem 6% badanych, a w populacji warszawskiej było to odpowiednio: 11,5%, 2,4% i ogółem 7,5%. Swój stan zdrowia psychicznego oceniało jako zły przez 14 lub więcej dni w ostatnim miesiącu 25,2 % dziewcząt z Mokotowa, 10% chłopców, natomiast ogółem wskaźnik ten wyniósł 17,3%. W populacji gimnazjalistów warszawskich oszacowania były bardzo podobne, odpowiednio: dziewczęta 22,2%, chłopcy - 11,3% i ogółem, identycznie 17,3%. Największe rozbieżności w wynikach obu badań dotyczyły podwyższonego poziomu stresu psychologicznego: charakteryzował on około 41% badanych nastolatków z Mokotowa, podczas gdy w próbie warszawskiej wskaźnik ten wyniósł 48%. Zbieżności w oszacowaniach mogą świadczyć o stałości, stabilności zastosowanych miar, szczególnie dotyczy to samooceny stanu psychicznego oraz skróconej skali depresji CES-D. Jest to ważny argument za włączeniem na stałe do badań mokotowskich obu tych miar. Argument drugi jest natury technicznej: skala dystresu GHQ jest obszerna, zawiera 12 pytań i z perspektywy szczupłości miejsca w ankiecie to właśnie z niej należałoby zrezygnować. Ponadto w wielu prowadzonych analizach wyjaśniających uwarunkowania zachowań ryzykownych młodzieży, używania i nadużywania substancji psychoaktywnych istotnym czynnikiem okazywała się najczęściej samoocena zdrowia psychicznego i depresyjność, natomiast skala dystresu nie miała istotnego znaczenia (Bobrowski, 2005; Bobrowski, 2006). Świadczyć to może, choć pośrednio, o większej trafności teoretycznej skali CES-D i pytania o samoocenę zdrowia psychicznego niż skali GHQ. Symptomy innych zaburzeń eksternalizacyjnych zdrowia psychicznego W ostatniej edycji badań mokotowskich wykorzystywano pytania dotyczące innych przejawów zaburzeń eksternalizacyjnych: 1) Aktywny udział w przemocy wobec innych obejmował występowanie w ciągu roku poprzedzającego badanie przynajmniej jednego spośród trzech doświadczeń: celowe uderzenie lub uszkodzenie kogoś, udział (przynajmniej raz) w bójkach na terenie szkoły, branie udziału w przemocy psychicznej wobec innych, definiowane w ankiecie następująco: przemoc ma miejsce wtedy, gdy jedna lub więcej osób dokucza, obraża lub niepokoi celowo słabszą osobę (Adalf i Pagila, 2001). 9

10 2) Wykroczenia przynajmniej jedno spośród pięciu zachowań występujących w ostatnim roku: branie samochodu na przejażdżkę bez zgody właściciela, niszczenie (celowo) czyjejś własności, handel narkotykami, drobne kradzieże, ucieczki z domu (Adalf i Pagila, 2001). Powyższe wskaźniki okazały się użyteczne, były opisywane w kilku pracach poświęconych zachowaniom ryzykownym młodzieży (Bobrowski, 2005; Bobrowski i wsp. 2005, Bobrowski, 2006). Rekomendujemy je więc do dalszego stosowania. W pracach na temat zachowań problemowych młodzieży (Jessor, 1987, Jessor 1998) wymieniane są jeszcze przynajmniej dwa ważne a nieuwzględniane w badaniach mokotowskich zachowania problemowe: wagarowanie, czyli częste opuszczanie bez uzasadnionego powodu i usprawiedliwienia zajęć w szkole oraz przedwczesne podejmowanie współżycia seksualnego. Badanie zachowań seksualnych w grupie 15-latków jest w odbiorze społecznym traktowane jest jako kontrowersyjne i zbyt drażliwe. Doświadczenia innych autorów badań ankietowych prowadzonych w Polsce świadczą o dezaprobacie znacznej części rodziców i dyrektorów szkół dla poruszania takiej problematyki. Włączenie pytań na temat życia seksualnego nastolatków mogłoby w znacznym stopniu utrudnić kontynuowanie badań mokotowskich lub prowadzenie innych badań szkolnych. Dlatego nie formułujemy rekomendacji na ten szczegółowy temat. Rekomendujemy natomiast stosowanie dwóch pytań o wagarowanie: Jak często w ciągu ostatnich 4 tygodni zdarzało Ci się opuszczać celowo pojedyncze lekcje (uciekać z lekcji? (6-punktowa skala odpowiedzi od nie zdarzyło się do więcej niż 20 razy : oraz Ile całych dni w szkole opuściłeś z powodu wagarów w ciągu ostatnich 4 tygodni? (7-punktowa skala odpowiedzi od 0 dni do 11 lub więcej ). Będzie to cenne uzupełnienie badanego dotychczas spektrum zachowań problemowych młodzieży. 3. Wybrane aspekty stylu życia młodzieży Spędzanie czasu wolnego W ostatniej edycji badań mokotowskich wykorzystywano następujące wskaźniki opisujące różne formy codziennej aktywności w czasie wolnym: gry komputerowe (1 godzina lub więcej dziennie) Internet (surfowanie, komunikacja, itp., 1 godzina lub więcej dziennie) oglądanie TV, DVD lub wideo (1 godzina lub więcej dziennie) własne hobby (1 godzina lub więcej dziennie) odrabianie lekcji (1 godzina lub więcej dziennie) 10

11 spędzanie czasu poza domem, na podwórku, osiedlu lub na mieście (ponad 3 godziny dziennie) Analizowano także wskaźniki opisujące spędzanie czasu wolnego w okresie przeciętnego tygodnia: Uczestniczenie w zorganizowanych zajęciach sportowych w klubie lub innym zorganizowanym zespole (ponad dwie godziny tygodniowo). Wskaźnik powstał z 7 składowych pytań opisujących różne dyscypliny sportowe: piłka nożna, siatkowa, koszykówka, tenis stołowy, sporty walki (karate, judo, aikido, itp.), lekka atletyka i inne. Uczestniczenie w innych niż sportowe zorganizowanych zajęciach w placówkach kultury, szkole lub w innych miejscach (ponad 1,5 godziny tygodniowo). Wskaźnik powstał z 6 składowych pytań opisujących różne zajęcia: artystyczne, harcerskie, edukacyjne dodatkowe zajęcia, korepetycje, zajęcia dla młodzieży organizowane przez Kościół i inne. Indywidualna aktywność sportowa: jazda na rowerze, łyżworolkach, deskorolce, bieganie, wspinaczka, ćwiczenia siłowe lub inne formy, jedno pytanie (1 godzina lub więcej tygodniowo) Czytanie książek dla przyjemności (1 godzina lub więcej tygodniowo) Spędzanie czasu w centrach handlowo- rozrywkowych (1 godzina lub więcej tygodniowo) Chodzenie do kina (przynajmniej raz w tygodniu) Praca zarobkowa (zajmowanie się pracą niezależnie od ilości czasu) Kolekcjonerstwo (zajmowanie się niezależnie od ilości czasu) Na podstawie danych z badań mokotowskich analizowano relacje pomiędzy spędzaniem czasu wolnego a zachowaniami ryzykownymi młodzieży (Bobrowski, w druku 2). Stwierdzono, że przy kontroli różnych czynników warunkujących zachowania ryzykowne, istotne znaczenie ma kilka form spędzania wolnego czasu. Szanse występowania zachowań ryzykownych zwiększały się, jeżeli młodzi ludzie spędzali ponad 3 godz. dziennie poza domem, i zajmowali się ponad 1 godz. dziennie grami komputerowymi (tabela 2). Z drugiej strony, codzienne odrabianie lekcji, systematyczne czytanie dla przyjemności oraz chodzenie do kina wiązało się z mniejszymi szansami na pojawienie się zachowań ryzykownych. Dodatkowe analizy, a także wyniki wcześniejszych własnych badań (Bobrowski, 2003), potwierdzały ochronne znaczenie dla picia alkoholu i palenia papierosów uprawiania indywidualnej aktywności sportowej (częste jeżdżenie na rowerze, rolkach, bieganie, itp.) i w pewnym zakresie - uczestniczenia w zorganizowanych zajęciach: artystycznych, edukacyjnych, harcerskich lub kościelnych. Wymieniane powyżej formy aktywności młodzieży w czasie 11

12 wolnym warto jest uwzględniać badając uwarunkowania zachowań ryzykownych młodzieży. Na podstawie naszych doświadczeń rekomendujemy trzy grupy pytań: Ile przeciętnie godzin DZIENNIE poświęcasz na: (gry komputerowe, odrabianie lekcji, spędzanie czasu poza domem) (odpowiedzi od 0 do 5 lub więcej godzin). Ile przeciętnie godzin w TYGODNIU (w czasie wolnym) uczestniczysz w zorganizowanych zajęciach? (np. zajęcia artystyczne, zbiórki harcerskie, korepetycje itd) (odpowiedzi od 0 do 8 godzin lub więcej). Ile przeciętnie godzin w TYGODNIU (w czasie wolnym) poświęcasz na:(np. czytanie dla przyjemności, kino, bieganie itd.) (odpowiedzi od 0 do 8 godzin lub więcej). Tabela 2. Związki pomiędzy formami aktywności w czasie wolnym a zachowaniami ryzykownymi. Fragment wyników analiz regresji logistycznych, krokowych, ze statystyką Walda, n=727. Tabela prezentuje jedynie formy aktywności w czasie wolnym i tylko te spośród analizowanych, które bezpośrednio związane były z zachowaniami ryzykownymi. Inne istotne czynniki dla zachowań ryzykownych pominięto. Zmienne objaśniające i kategorie referencyjne Formy spędzania wolnego czasu: Źródło: K. Bobrowski, w druku 2. Nadużywanie substancji psychoaktywnych Iloraz szans Przedział ufności 95% Przemoc wobec innych Iloraz szans Przedział ufności 95% Iloraz szans Wykroczenia Przedział ufności 95% Odrabianie lekcji (1 i więcej godz. dziennie),516,348-,764,459,328-,642,496,357-,689 Gry komputerowe (1 i więcej godz. dziennie) n.i. 1,547 1,080-2,216 n.i. Spędzanie czasu poza domem (>3 g. dziennie) 2,385 1,595-3,566 n.i. n.i. Czytanie (1 i więcej godz. tygodniowo),591,392-,890,710,511-,986 n.i. Chodzenie do kina (raz w tygodniu lub częściej) n.i.,719,518-,998 n.i. Piercing W ostatniej edycji badań mokotowskich uwzględniono dwa pytania o posiadanie tatuażu i noszenie kolczyków typu piercing. Piercing i tatuaże stają się coraz bardziej popularne wśród młodych ludzi (Roberts 2004; Koenig i Carners, 1999), a także coraz bardziej powszechnie akceptowane (Braithwaite i wsp. 2001). Do oceny rozmiarów zjawiska posiadania tatuażu wykorzystano pojedyncze pytanie opracowane przez autorów badań Czy masz tatuaż? (nie pytamy tu o nalepki, które udają tatuaż) z trzema odpowiedziami do wyboru: nie, tak, mam nietrwały tatuaż, tak, mam trwały tatuaż. W przypadku piercingu wykorzystano pojedyncze pytanie opracowane przez autorów badań Czy nosisz kolczyki typu "piercing"? (nie pytamy tu o tradycyjne kolczyki) z następującą skalą odpowiedzi: nie, tak, w uchu lub w uszach, tak, w nosie, tak, w brwi, tak, w wardze, tak, na języku, tak, w innych częściach ciała. 12

13 Wyniki badań sugerują, że posiadanie przez młodzież tatuażu lub piercingu wiąże się z większym angażowaniem się w różne zachowania ryzykowne, w tym z używaniem i nadużywaniem substancji psychoaktywnych, a także zachowaniami agresywnymi i przemocą wobec innych (Ostaszewski i Kocoń, w druku). Monitorowanie zjawiska noszenia kolczyków i tatuażu jest cennym poszerzeniem badań mokotowskich o nowe zjawiska w kulturze młodzieżowej, które są powiązane z częstszym podejmowaniem zachowań ryzykownych. załączniku. Rekomendowane pytania ankietowe oraz ich źródła pochodzenia są zamieszczone w Piśmiennictwo 1. Achenbach TM (2001) Challenges and benefits of assessment, diagnosis, and taxonomy for clinical practice and research. Aust N Z J Psychiatry, 35: Adalf EM, Pagila A (2001) The mental health-being of Ontario students. Findings from the OSDUS Ontario: Centre for Addiction and Mental Health. 3. Bobrowski K. (2003). Sposoby spędzania wolnego czasu przez młodzież, a używanie substancji psychoaktywnych. Medycyna Wieku Rozwojowego, t. VII (1) 2, Bobrowski K, Czabała J.Cz, Brykczyńska C. (2005) Zachowania ryzykowne jako wymiar oceny stanu zdrowia psychicznego młodzieży. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 14(4), Bobrowski K (2005) Poczucie koherencji a zachowania ryzykowne gimnazjalistów [w:] XXXII Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego. Streszczenia wystąpień indywidualnych, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls, Bobrowski K (2006) Zdrowie psychiczne i zachowania ryzykowne 15-latków - badania mokotowskie. Alkoholizm i Narkomania, 19(3), Bobrowski K (w druku) Zagadkowe wyniki w Iławie. Zmiany w rozpowszechnieniu używania substancji psychoaktywnych wśród gimnazjalistów w latach Alkoholizm i Narkomania. 8. Bobrowski K (w druku 2) Czas wolny a zachowania ryzykowne młodzieży, czyli powolny obchód miasta. Alkoholizm i Narkomania. 9. Braithwaite, R., Robillard, A., Woodring, T. I in. (2001). Tattooing and body piercing among adolescent detainees: Relationship to alcohol and other drug use. W:. J. Subst. Abuse, 13: str Center for Disease Control and Prevention Self-reported Frequent Mental Distress Among Adults - United States, Morbidity and Mortality Weekly Report 1998; 47(6): Czabała JCz, Brykczyńska C, Ostaszewski K, Bobrowski K (2005) Problemy zdrowia psychicznego w populacji gimnazjalistów warszawskich. Postępy Psychiatrii i Neurologii, 14(1), Goldberg D, Williams P (2001) Podręcznik dla użytkowników Kwestionariusza Ogólnego Stanu Zdrowia. W: Dudek B (red.) Ocena zdrowia psychicznego na podstawie badań kwestionariuszami Davida Goldberga. Łódź: Oficyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy, Hosman C, Lopis JE (2001): The Evidence of Health Promotion Effectiveness. Shaping Public Health in a New Europe. Report for European Commission by the International Union for Health Promotion and Education, Jessor R (red.) (1998) New perspectives on adolescents risk behavior. New York: Cambridge University Press. 15. Jessor R (1987): Problem-Behavior Theory, Psychosocial Development, and Adolescent Problem Drinking. British Journal of Addiction, 82,

14 16. Koenig, L., M., Carners, M. (1999). Body piercing: Medical concerns and cutting-edge fashion. Journal of General Internal Medicine, nr. 14, str Kulikowski P, Kostowski W (red.) (1985) Farmakologia. Podstawy farmakoterapii. Podręcznik dla studentów medycyny. Warszawa: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich. 18. Mazur J., Woynarowska B., Kołoło H. (2007) Zdrowie subiektywne, styl życia i środowisko psychospołeczne młodzieży szkolnej. Raport techniczny z badań HBSC, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa. 19. NIAAA Newsletter (2004) NIAAA Council Approves Definition of Binge Drinking, Okulicz-Kozaryn, K., Borucka, A. (2006). Zmiany w piciu alkoholu przez warszawskich nastolatków w latach Alkoholizm i Narkomania, 19, 3, Ostaszewski K, Bobrowski K, Borucka A, Kocoń K, Okulicz-Kozaryn K, Pisarska A (2005) Raport techniczny z realizacji projektu badawczego p.n.: Monitorowanie trendów używania substancji psychoaktywnych oraz wskaźników innych wybranych aspektów zdrowia psychicznego u młodzieży szkolnej. Warszawa: Instytut Psychiatrii i Neurologii. 22. Ostaszewski K., Kocoń K. (w druku) Tatuaż i piercing a używanie substancji psychoaktywnych, przemoc i inne zachowania ryzykowne wśród gimnazjalistów. Alkoholizm i Narkomania. 23. Pisarska A., Ostaszewski K. (2006) Stosowanie wybranych leków przez 15-letnich uczniów szkół warszawskich. Alkoholizm i Narkomania, 19, 1, Radloff L (1977) The CES-D scale: A self-report depression fro research in general population. Applied Psychological Measurement, 1, Roberts, T.A., Auinger, P., Ryan, S.A. (2004). Body piercing and high-risk behavior in adolescents. W: Journal of Adolescent Health, 34, str Sierosławski J (2005) Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2005 roku. ( 27. Wolniewicz-Grzelak B, Ostaszewski K (1983) Badanie środowisk szkolnych w zakresie zagrożenia uzależnieniem od środków odurzających. Biuletyn Instytutu Psychoneurologicznego, 4(52), Wolniewicz-Grzelak B. (1995) Badanie picia napojów alkoholowych przez młodzież arkuszem "Piwo-Wino-Wódka". Alkoholizm i Narkomania, 1995, 2/19, Zimmerman, M.A., Schmeelk-Cone, K.H. (2003). A longitudinal analysis of adolescent substance use and school motivation among African American youth. Journal of Research on Adolescence, 13(2),

15 Załącznik 1 Pytania ankietowe omawiane w opracowaniu, rekomendowane do dalszego stosowania w badaniach mokotowskich lub w innych badaniach populacyjnych młodzieży szkolnej I. Pytania dotyczące picia alkoholu i używania innych substancji psychoaktywnych Ile razy (jeśli w ogóle) zdarzyło Ci się upić napojem alkoholowym tzn. piwem, winem lub wódką w ciągu ostatnich 30 DNI? (źródło: adaptacja pytania z badań ESPAD: Sierosławski J (2005) Używanie alkoholu i narkotyków przez młodzież szkolną. Raport z ogólnopolskich badań ankietowych zrealizowanych w 2005 roku. ( 1. ani razu razy razy razy lub więcej razy Czy palisz papierosy? (źródło: B. Wolniewicz-Grzelak, Instytut Psychiatrii i Neurologii) 1. Nie 2. Tak - kilka razy w roku 3. Tak - kilka razy w miesiącu 4. Tak - kilka razy w tygodniu 5. Tak codziennie Jak często paliłeś papierosy w ciągu ostatnich 30 DNI? (źródło: adaptacja pytań z kwestionariusza Flint Adolescent Study (Zimmerman, Schmeelk-Cone, 2003) 1. Wcale. 2. Mniej niż jeden papieros dziennie. 3. Jeden do pięciu papierosów dziennie. 4. Około pół paczki dziennie. 5. Około paczki dziennie. 6. Około półtorej paczki dziennie. 7. Dwie paczki lub więcej w ciągu dnia. Czy w okresie od września zeszłego roku do teraz zdarzyło się, że używałeś/łaś środków narkotyzujących? (źródło: B. Wolniewicz-Grzelak, Instytut Psychiatrii i Neurologii) 1. Nie zdarzyło się 2. Tak - jeden lub dwa razy 3. Tak - kilka razy 4. Tak - kilkanaście razy 5. Tak - więcej niż kilkanaście razy Czy w okresie od września zeszłego roku do teraz stosowałeś leki uspokajające lub nasenne bez zalecenia lekarza?(źródło: B. Wolniewicz-Grzelak ze zmianami Autorów, Instytut Psychiatrii i Neurologii) 1. Nie zdarzyło się 2. Tak - jeden lub dwa razy 3. Tak - kilka razy 4. Tak - kilkanaście razy 5. Tak - więcej niż kilkanaście razy 15

16 Piwo- Wino -Wódka W każdym z poniższych dziewięciu pól zaznacz jedną, najbardziej właściwą odpowiedź. (źródło: B. Wolniewicz-Grzelak ze zmianami Autorów, Instytut Psychiatrii i Neurologii) Kiedy piłeś(aś) ostatni raz? (ile to było dni lub miesięcy temu?) I. PIWO Ile wtedy wypiłeś(aś)? Z kim wtedy piłeś(aś)? 0. nigdy nie piłem 1. przeszło rok temu 2. 7 do 12 miesięcy temu 3. 3 do 6 miesięcy temu 4. 1 do 2 miesięcy temu do 30 dni temu 6. 8 do 15 dni temu 7. 5 do 7 dni temu 8. 1 do 4 dni temu Kiedy piłeś(aś) ostatni raz? 0. nigdy nie piłem 1. przeszło rok temu 2. 7 do 12 miesięcy temu 3. 3 do 6 miesięcy temu 4. 1 do 2 miesięcy temu do 30 dni temu 6. 8 do 15 dni temu 7. 5 do 7 dni temu 8. 1 do 4 dni temu Kiedy piłeś(aś) ostatni raz? 0. nigdy nie piłem 1. pół butelki 250 ml. 2. butelkę 500 ml. 3. dwie butelki 1 l. 4. trzy butelki 1,5 l. 5. cztery butelki 2 l. 6. więcej niż cztery butelki 0. nigdy nie piłem 1. z rodzicami 2. z innymi dorosłymi 3. tylko z młodzieżą 4. sam II. WINO (wino białe, czerwone, szampan, wino domowe) Ile wtedy wypiłeś(aś)? 0. nigdy nie piłem 1. pół lampki 100 ml. 2. jedną lampkę 200 ml. 3. dwie lampki 400 ml. 4. trzy lampki 600 ml. 5. prawie całą butelkę ok. 750 ml. 6. butelkę lub więcej III. WÓDKA (czysta wódka, whisky, gin, koniak, itp.) Ile wtedy wypiłeś(aś)? Z kim wtedy piłeś(aś)? 0. nigdy nie piłem 1. z rodzicami 2. z innymi dorosłymi 3. tylko z młodzieżą 4. sam Z kim wtedy piłeś(aś)? 0. nigdy nie piłem 1. przeszło rok temu 2. 7 do 12 miesięcy temu 3. 3 do 6 miesięcy temu 4. 1 do 2 miesięcy temu do 30 dni temu 6. 8 do 15 dni temu 7. 5 do 7 dni temu 8. 1 do 4 dni temu 0. nigdy nie piłem 1. mały kieliszek 25 ml. 2. duży kieliszek 50 ml. 3. dwa duże kieliszki 100ml. 4. trzy duże kieliszki 150ml. 5. prawie ćwierć litra. 6. ćwierć litra lub więcej 0. nigdy nie piłem 1. z rodzicami 2. z innymi dorosłymi 3. tylko z młodzieżą 4. sam 16

17 Stosowanie leków Czy w ciągu ostatniego roku (czyli od września zeszłego roku do teraz) używałeś/łaś lekarstw z powodu wymienionych poniżej problemów? Zaznacz jedną odpowiedź w każdej linii Nie używałem/ używałam Tak, 1-2 razy Tak, kilka razy Tak, kilkanaście razy Tak, więcej niż kilkanaście razy a/ bóle głowy b/ bóle brzucha c/ trudności w zasypaniu d/ e/ przygnębienie, zły nastrój f/ brak energii g/ inne (wpisz jakie ) Źródło: opracowanie własne (A. Pisarska) na podstawie pytania z ankiety HBSC Kolejne pytanie dotyczy nazw leków. Postaraj się przypomnieć sobie i wpisz do poniższej tabelki nazwy leków, które bierzesz zazwyczaj z powodu wymienionych problemów? Wpisz tu nazwy leków, które przyjmujesz bez zalecenia lekarza Wpisz nazwy leków zapisanych przez lekarza a/ bóle głowy b/ bóle brzucha c trudności w zasypianiu d/ zdenerwowanie e/ przygnębienie, zły nastrój f/ brak energii g/ inne, wpisz jakie Źródło: opracowanie własne (A. Pisarska) 17

18 II. Pytania dotyczące internalizacyjnych i eksternalizacyjnych zaburzeń zdrowia psychicznego: symptomy depresji, samoocena zdrowia psychicznego, przemoc, wykroczenia i inne zachowania ryzykowne a/ skrócona skali depresji CES-D (źródło: własne tłumaczenie i adaptacja skali CES-D Radlofa, na podstawie pytań kwestionariusza kanadyjskiego, za zgodą autorów: Adalf EM, Pagila A (2001) W ciągu OSTATNICH 7 DNI jak często było ci smutno? 1. - nigdy lub rzadko 2. - czasami 3. - często 4. - cały czas W ciągu ostatnich 7 dni jak często czułeś/łaś się samotny/na? 1. - nigdy lub rzadko 2. - czasami 3. - często 4. - cały czas W ciągu ostatnich 7 dni jak często byłeś/łaś przygnębiony/na? 1. - nigdy lub rzadko 2. - czasami 3. - często 4. - cały czas W ciągu ostatnich 7 dni jak często chciało ci się płakać? 1. - nigdy lub rzadko 2. - czasami 3. - często 4. - cały czas b/ samoocena zdrowia psychicznego (źródło: Center for Disease Control and Prevention Self-reported Frequent Mental Distress Among Adults - United States, Morbidity and Mortality Weekly Report 1998; 47(6): ) Jeśli chodzi o Twoje zdrowie psychiczne, a w tym stres, przygnębienie i problemy emocjonalne, w ciągu ilu dni, w ostatnich 30 DNIACH, Twoje zdrowie psychiczne nie było dobre? Liczba dni (wpisz w to miejsce odpowiednia liczbę dni, jeśli nie było takich dni wpisz "0") Jeśli chodzi o Twoje zdrowie fizyczne, a w tym chorobę lub uszkodzenie ciała, w ciągu ilu dni, w ostatnich 30 DNIACH, Twoje zdrowie fizyczne nie było dobre? Liczba dni (wpisz w to miejsce odpowiednia liczbę dni, jeśli nie było takich dni wpisz "0") W ciągu ilu dni, w ostatnich 30 DNIACH, słabe zdrowie fizyczne lub psychiczne uniemożliwiało Ci twoją zwykłą aktywność, taką jak dbanie o siebie, uczenie się, rekreacja? Liczba dni (wpisz w to miejsce odpowiednia liczbę dni, jeśli nie było takich dni wpisz "0") 18

19 c/ aktywny udział w przemocy i jej doświadczanie (źródło:własne tłumaczenie i adaptacja za zgodą autorów: Adalf EM, Pagila A (2001) The mental healthbeing of Ontario students. Findings from the OSDUS Ontario: Centre for Addiction and Mental Health) NASTĘPNE PYTANIA DOTYCZĄ PRZEMOCY. PRZEMOC MA MIEJSCE WTEDY, GDY JEDNA LUB WIĘCEJ OSÓB DOKUCZA, OBRAŻA LUB NIEPOKOI CELOWO SŁABSZĄ OSOBĘ. W okresie od września zeszłego roku do teraz, jak często osobiście doświadczałeś/łaś przemocy na terenie szkoły lub w pobliżu szkoły? 1. - codziennie lub prawie codziennie 2. - około raz na tydzień 3. - rzadziej niż raz na miesiąc 4. - nigdy W okresie od września zeszłego roku do teraz, jak często byłeś/łaś świadkiem przemocy na terenie szkoły lub w pobliżu szkoły? 1. - codziennie lub prawie codziennie 2. - około raz na tydzień 3. - rzadziej niż raz na miesiąc 4. - nigdy W okresie od września zeszłego roku do teraz jak często brałeś/łaś udział w przemocy fizycznej lub psychicznej wobec innych uczniów na terenie szkoły lub w pobliżu szkoły? 1. - codziennie lub prawie codziennie 2. - około raz na tydzień 3. - rzadziej niż raz na miesiąc 4. - nigdy W ostatnich 12 miesiącach ile razy brałeś /łaś udział w bójkach na terenie szkoły? 0. - ani razu raz lub 3 razy lub 5 razy lub 7 razy lub 9 razy lub 11 razy lub więcej razy d/ wykroczenia Czy kiedykolwiek w ostatnich 12 miesiącach robiłeś/łaś niżej wymienione rzeczy? Odpowiedz na każde z tych pytań 1. brałeś/łaś samochód na przejażdżkę bez zgody właściciela? - tak - nie 2. łamałeś/łaś lub niszczyłeś/łaś (celowo) coś, co nie należało do Ciebie? - tak - nie 3. sprzedawałeś/łaś marihuanę lub inne narkotyki? - tak - nie 4. brałeś/łaś rzeczy, które nie należały do Ciebie? - tak - nie 5. uderzyłeś/łaś lub uszkodziłeś/łaś kogoś (celowo)? - tak - nie 6. uciekałeś/łaś z domu? (to znaczy opuszczałeś dom bez pozwolenia jednego czy dwojga rodziców) - tak - nie 19

20 e/ inne zachowania ryzykowne (źródło: adaptacja pytań z kwestionariusza Flint Adolescent Study (Zimmerman, Schmeelk-Cone 2003). Jak często w ciągu ostatnich 4 tygodni zdarzało Ci się opuszczać celowo pojedyncze lekcje (uciekać z lekcji)? 0. - nie zdarzyło się lub 2 razy razy razy razy 5. - więcej niż 20 razy Ile całych dni w szkole opuściłeś z powodu wagarów w ciągu ostatnich 4 tygodni? dni dzień dni dni dni dni lub więcej dni 20

21 III. Wybrane aspekty stylu życia 1) styl spędzania wolnego czasu (źródło: opracowanie własne, K. Bobrowski, inspiracja z pytań ESPAD) Ile przeciętnie godzin DZIENNIE poświęcasz na: 0 godzin mniej niż lub więcej 1 godzinę godziny godzin godzin a) gry komputerowe... b) odrabianie lekcji... c) spędzanie czasu poza domem (na podwórku, osiedlu, na mieście)... Ile przeciętnie godzin w TYGODNIU (w czasie wolnym) uczestniczysz w zorganizowanych zajęciach? (w placówkach kultury, w szkole lub innych miejscach): 0 godzin mniej niż lub więcej 1 godzinę godziny godzin godzin a) w zajęciach artystycznych (nauka gry na instrumencie, zajęcia plastyczne, taniec, itp.)... b) uczestniczenie w zbiórkach harcerskich... c) uczestniczenie w spotkaniach dla młodzieży organizowanych przez kościół... d) dodatkowe zajęcia (np. język angielski)... e) korepetycje... f) inne zorganizowane zajęcia (wpisz jakie) Ile przeciętnie godzin w TYGODNIU (w czasie wolnym) poświęcasz na: 0 godzin mniej niż lub więcej 1 godzinę godziny godzin godzin a) czytanie książek dla przyjemności... b) jeżdżenie na rowerze, łyżwo-rolkach, desko-rolce, bieganie, ćwiczenia wspinaczkowe, siłowe (bodybuilding), lub inne formy aktywności fizycznej... c) kino... 2) posiadanie tatuażu i piercingu Czy masz tatuaż? (nie pytamy tu o nalepki, które udają tatuaż) (źródło: opracowanie własne, K. Ostaszewski i wsp.) 1. - nie 2. - tak, mam nietrwały tatuaż 3. - tak, mam trwały tatuaż Czy nosisz kolczyki typu "piercing"? (nie pytamy tu o tradycyjne kolczyki) (źródło: opracowanie własne K. Ostaszewski i wsp.) 1. - nie 2. tak, w uchu lub w uszach 3. tak, w nosie 4. tak, w brwi 5. tak, w wardze 21

22 6. tak, na języku 7. tak, w innych częściach ciała 22