TRWAŁA ROŚLINNOŚĆ RUDERALNA INFRASTRUKTURY TRAMWAJOWEJ SZCZECINA JAKO EKSTENSYWNA ZIELEŃ ZASTĘPCZA DLA TERENÓW ZDEGRADOWANYCH

Transkrypt

1 Ogólnopolski konkurs dla studentów i młodych pracowników nauki na prace naukowo-badawcze dotyczące rewitalizacji terenów zdegradowanych TRWAŁA ROŚLINNOŚĆ RUDERALNA INFRASTRUKTURY TRAMWAJOWEJ SZCZECINA JAKO EKSTENSYWNA ZIELEŃ ZASTĘPCZA DLA TERENÓW ZDEGRADOWANYCH Magdalena Klera Ośrodek Szkoleniowo-Badawczy w Zakresie Energii Odnawialnej Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Kategoria przyrodniczo-krajobrazowa SPONSORZY ORGANIZATOR

2 WSTĘP Specyfika komunikacja tramwajowej: staje się coraz bardziej niezawodnym środkiem transportu, niezależna od utrudnień komunikacyjnych w godzinach szczytu, nie powoduje zwiększenia puli zanieczyszczeń chemicznych powietrza w mieście, wprowadza znaczne modyfikacje miejskiego biotopu, silny stres siedliskowy, wykształcanie się specyficznej roślinności spontanicznej. Trwałość, wytrzymałość na presję siedliska oraz znaczne walory estetyczne wykształconych w pobliżu torowisk płatów, predestynują je do wykorzystania w kształtowaniu ekstensywnej zieleni mniej eksponowanych terenów miejskich, poprzemysłowych i innych silnie zdegradowanych obszarów.

3 CELE BADAŃ ROŚLINNOŚCI TERENÓW TRAMWAJOWYCH SZCZECINA Obiekt: roślinność rozwijająca się na obszarach wydzielonych torowisk tramwajowych Szczecina, przytorzy oraz innych terenów infrastrukturalnych Przedmiot: określenie specyficznych wymagań siedliskowych zbiorowisk roślinnych towarzyszących szynowej komunikacji miejskiej Cel: zaproponowanie doborów spontanicznie wykształconych syntaksonów do zastosowania w miejskich i przemysłowych terenach zieleni do celów dekoracyjnych, glebochronnych i rekultywacyjnych oraz skutecznych ekstensywnych sposobów jej pielęgnacji

4 REGIONALIZACJA TERENU BADAŃ 1. Pobrzeże Szczecińskie, podprowincja Pobrzeża Południowo-Bałtyckiego, prowincja Niżu Środkowoeuropejskiego w strefie lasów mieszanych 2. Mezoregiony: Wzniesienia Szczecińskie i Dolina Dolnej Odry 3. Nizina Szczecińska w Dziale Bałtyckim, w Środkowosyberyjskiej Prowincji Niżowo- Wyżynnej 4. Dział Pomorski z Prowincji Środkowoeuropejskiej, z dominacją krajobrazu nizinnego, rodzaju młodoglacjalnego, z gatunku wzniesień morenowych 5. kwadraty ATPOL AB74, AB83

5 SPECYFIKA SIEDLISK TRAMWAJOWYCH SZCZECINA Tereny tramwajowe Szczecina są zróżnicowane pod względem siedliskowym, co wynika ze zróżnicowania podłoża i intensywności użytkowania poszczególnych elementów infrastruktury oraz ze sposobu gospodarowania. W toku badań wyróżniono następujące biotopy terenów tramwajowych: ścisłe torowiska tramwajowe (obszar pomiędzy szynami i pas szerokości 0,5 m od skrajnej szyny). przytorza tramwajowe (obszary liniowe lub pasmowe od 0,5 do 2,5 m od skrajnej szyny), tereny infrastrukturalne (wysepki komunikacyjne, pętle tramwajowe, przystanki i ich otoczenie w odległości nie większej, niż 5 m od skrajnej szyny, pod względnie najsłabszą presją).

6 SPECYFIKA SIEDLISKOWA TERENÓW TRAMWAJOWYCH Parametry Dostępność wody Biotopy Torowiska Przytorza Infrastruktura znikoma: warunki silnie kseryczne tereny przesuszone lub świeże Insolacja zwykle bardzo silna przeciętna Warunki termiczne wysokie amplitudy dzienne i roczne silnie uzależnione od zieleni bardzo zróżnicowana: tereny bardzo suche, świeże i podmokłe od silnego nasłonecznienia do pełnego ocienienia najbardziej ustabilizowane Rodzaj podłoża sztuczne podłoże, zwykle tłuczeń, pospółka, płyty żelbetowe strefa graniczna między nasypem torów a otoczeniem zwykle antropogeniczne gleby nasypowe, urbisole Ukształtowanie terenu tereny płaskie o znikomych pochyłościach tereny płaskie lub skarpy bardzo zróżnicowane Pielęgnacja zieleni sporadyczna: koszenie i opryski rzadkie cięcia dendroflory i koszenie trawników najbardziej złożona i kompleksowa

7 MATERIAŁ I METODY BADAŃ Badania prowadzone były w latach Materiał do opracowania stanowiło 357 zdjęć fitosocjologicznych wykonanych metodą Braun-Blanqueta z wykorzystaniem tzw. kombinowanej skali ilościowości Braun-Blanqueta w modyfikacji Westhoffa i van der Maarela oraz 5-stopniowej skali towarzyskości. Zebrano szczegółowe dane na temat siedlisk poszczególnych fitocenoz, opisano każdy płat cztery razy (raz w roku), m. in.: 1. zajmowany typ biotopu, 2. pochyłość i ekspozycję płatu, 3. dostępność wody, 4. trwałość i zwarcie płatu, 5. wytrzymałość na presję, 6. rodzaj pielęgnacji (lub jej brak), 7. walory estetyczne itp. Nomenklaturę i syntaksonomię przyjęto wg Matuszkiewicza (2008).

8 ANALIZA FITOSOCJOLOGICZNA ROŚLINNOŚCI TERENÓW TRAMWAJOWYCH SZCZECINA Stwierdzono występowanie 27 fitocenoz z 6 klas roślinności, z czego 22 w randze asocjacji i 5 agregacji z dominacją jednego gatunku. Najczęściej spotykane były płaty roślinności z klasy Artemisietea vulgaris, Stellarietea mediae oraz Molinio-Arrhenatheretea, zaś fitocenozy z innych klas zasiedlały specyficzne nisze. Opisane asocjacje wykazywały zróżnicowane preferencje wobec: ekspozycji (np. Calamagrostetum epigeji S, Urtico-Aegopodietum podagrariae N), wytrzymałości na suszę (Echio-Melilotetum bardzo wysoka, Caricetum gracilis bardzo niska), wytrzymałości na wydeptywanie (Lolio-Polygonetum arenastri bardzo wysoka, Alliario-Chaerophylletum temuli znikoma), właściwości zadarniających (silne w płatach Hordeetum murini, Calamagrosietum epigeji, Artemisio-Tanacetetum vulgaris), tolerancję wobec antropopresji (bardzo wysoką w przypadku np. Berteroëtum incanae, znacznie niższą u fitocenonów z All. Arrhenatherion) itp.

9 ZALETY ROŚLINNOŚCI EKSTENSYWNEJ W MIEŚCIE Tendencja wykorzystania i świadomego kształtowania roślinności spontanicznej jako ekstensywnej zieleni miejskiej wpisuje się w koncepcję zielonego miasta, zakładającą wykorzystanie zieleni do poprawy warunków życia w terenach zurbanizowanych. Do głównych zalet roślinności spontanicznej należą: większa trwałość płatów, większa dostępność wiedzy o preferencjach siedliskowych fitocenoz oraz ich elastyczności siedliskowej, długotrwałość kwitnienia płatu (znane następstwo kwitnienia gatunków), możliwość dostosowania optymalnej pielęgnacji, względnie stabilny skład płatu. Ze stwierdzonych 27 fitocenoz wytypowano 16, wykazujących największe walory użytkowe wobec infrastruktury tramwajowej, pogrupowane według fizjonomii na następujące kategorie: roślinność trawiasta i murawowa, wieloletnia roślinność synantropijna, zaroślowa i okrajkowa, roślinność łąk i szuwarów.

10 ROŚLINNOŚĆ MURAW I TRAWOROŚLI 1. Ass. Hordeetum murini Libb Ass. Calamagrostietum epigeji Juraszek Ass. Lolio-Polygonetum arenastri Br.-Bl em. Lohm Ass. Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr Zb. Poa pratensis-festuca rubra Fijałk pro ass Uproszczone fitocenozy z O. Arrhenatherion

11 Ass. Hordeetum murini Libb Ass.. Lolio-Polygonetum arenastri Lolio-Polygonetum arenastri Br.- Bl em. Lohm Lolio-Polygonetum arenastri, wariant z Hordeum murinum

12 Ass. Calamagrostietum epigeji Juraszek 1928 Calamagrostis epigejos

13 Ass. Artemisio- Tanacetetum vulgaris Br.-Bl corr WIELOLETNIA ROŚLINNOŚĆ SYNANTROPIJNA, ZAROŚLOWA I OKRAJKOWA 1. Ass. Artemisio-Tanacetetum vulgaris Br.-Bl corr Ass. Berteroëtum incanae Siss. et Tideman in Siss Ass. Dauco-Picridetum hieracioidis (Fab. 1933) Görs Ass. Echio-Melilotetum R.Tx Ass. Arctio-Artemisietum vulgaris Oberd. ex Seybold et Müller Ass. Urtico-Aegopodietum podagrariae (R.Tx n.n.) em Dierschke Zb. Rubus caesius L. 8. Ass. Falcario vulgaris-agropyretum repentis Müller et Görs 1969 Zb. Rubus caesius L.

14 Ass. Berteroëtum incanae Siss. et Tideman in Siss Ass. Echio-Melilotetum R.Tx Melilotus officinalis Melilotus albus Echium vulgare

15 Lamium album Ass. Urtico-Aegopodietum podagrariae (R.Tx n.n.) em Dierschke 1974 Lamium maculatum Arctium lappa Ass. Arctio-Artemisietum vulgaris Oberd. ex Seybold et Müller 1972

16 ZESPOŁY ŁĄK WILGOTNYCH I SZUWARÓW Roślinność związku wilgotnych łąk (Calthion), fizjonomią zbliżona jest do szuwarów, Caricetum gracilis i Phragmitetum australis. Ich wykorzystanie w mieście ogranicza się do utrwalania brzegów cieków. Caricetum gracilis Scirpetum sylvatici Phragmitetum australis

17 KRYTERIA DOBORU ZBIOROWISK PRZYDATNYCH DO WYKORZYSTANIA NA TERENACH MIEJSCKICH I ZDEGRADOWANYCH Zbiorowiska ruderalne, zaroślowe i łąkowe, które mają stanowić wielofunkcyjną, atrakcyjną, trwałą i bezpieczną roślinność funkcjonalną, powinny spełniać następujące kryteria: dominację gatunków wieloletnich, trwałość zbiorowiska przy ekstensywnej pielęgnacji, występowanie gatunków o atrakcyjnych liściach, barwnych kwiatach, wytrzymałość na stres siedliskowy, tworzenie zwartych, wielopiętrowych płatów, możliwość wykorzystania do zróżnicowanych celów (zadarniania, ocieniania, ochrony przed erozją itp.), dominację gatunków rodzimego pochodzenia.

18

19 PODSUMOWANIE Spośród 27 fitocenoz terenów tramwajowych Szczecina 16 wykazuje wszystkie cechy niezbędne do wykorzystania ich jako miejskiej zieleni alternatywnej, jak ekstensywne zielone dachy, zielone tory czy zielone tereny ruderalne poza centrum miasta. Najbardziej efektowne i zarazem najmniej wymagające są na terenach tramwajowych fitocenozy ze związku Onopordion acanthii. Dotychczasowa pielęgnacja terenów tramwajowych (koszenie 2-3 razy w roku na obrzeżach miasta i do 6-8 razy w roku w ścisłym centrum oraz opryski herbicydowe na wybranych odcinkach torowisk) jest kosztowna i nieskuteczna - nie pozwala utrzymać wymagających założeń efektownych roślin ozdobnych i nie eliminuje zbiorowisk spontanicznych, zaś wyraźnie obniża ich walory estetyczne. Wobec trwałej roślinności ruderalnej na obszarach poza ścisłym centrum zaleca się rezygnację z intensywnego koszenia na rzecz gospodarki ekstensywnej. Wykorzystanie herbicydów należy ograniczyć do niezbędnych interwencji ograniczających rozwój gatunków inwazyjnych. Wprowadzenie tych modyfikacji gospodarowania zielenią wzdłuż torowisk ograniczy chemizację środowiska i ryzyko propagacji gatunków inwazyjnych oraz umożliwi zachowanie najwyższej estetyk i różnorodności płatów oraz ich walorów mikroklimatycznych przy jednoczesnym ograniczeniu kosztów i zużycia energii.

20 BIBLIOGRAFIA 1. Kondracki J. 1994: Mezoregiony fizyczno-geograficzne. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 2. Szafer W., Zarzycki K. 1972: Szata roślinna Polski. T. 1. PWN Warszawa, ss Kondracki J. 2001: Geografia fizyczna Polski. PWN Warszawa, ss Janicka D., Zyska W. (red.) 2002: Przyroda Pomorza Zachodniego. Oficyna Wydawnicza In Plus, Szczecin. 5. Mazur E. 1993: Fizjografia rejonu Szczecina. (w:) Jasnowska J. (red.) Stan środowiska miasta i rejonu Szczecina: zagrożenia i ochrona: Szczecińskie Towarzystwo Naukowe, Szczecin. 6. Kollender-Szych A., Niedźwiecki E., Malinowski R. 2008: Gleby miejskie. Wybrane zagadnienia dla studentów kierunku ochrona środowiska. Wyd. Nauk. AR Szczecin, ss Dobracki R. 1982: Objaśnienia do szczegółowej mapy geologicznej Polski. Arkusz Szczecin (228). Wydawnictwa Geologiczne. Warszawa. 8. Uziak S., Klimowicz S. 2002: Elementy geografii gleb i gleboznawstwa. Wydawnictwo Uniwersytetu M. Skłodowskiej-Curie w Lublinie, Lublin. 9. Wojcieszczuk T. 1977: Wpływ soli stosowanych do odśnieżania jezdni na chemizm gleb i rośliny zieleńców Szczecina (maszynopis, praca doktorska). 10. Borowiec S. 1965: Charakterystyka gleb okolic Szczecina na tle warunków przyrodniczych. Mater. Zachodniopom Borowiec S. 1993: Geologia i gleby rejonu Szczecina. (w:) Stan środowiska miasta i rejonu Szczecina. Zagrożenia i ochrona (red. J. Jasnowska). STN, Szczecin: Prawdzic K., Koźmiński C. 1983: Krainy klimatyczne woj. szczecińskiego. (w:) Koźmiński C. Agroklimat województwa szczecińskiego. STN, Wydz. Nauk Przyr.-Rol. Dziękuję 50, ss za uwagę 13. Koźmiński C., Czarnecka M. 1993: Klimat miasta Szczecina i okolicy. W: Stan środowiska miasta i rejonu Szczecina (red. J. Jasnowska) STN, Szczecin: Kożuchowski K. 1998: Atmosfera, klimat, ekoklimat. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa, ss Wysocki Cz., Sikorski P. 2002: Fitosocjologia stosowana. Wydawnictwo SGGW, Warszawa. [16] Dzwonko Z. 2007: Przewodnik do badań fitosocjologicznych. Vademecum geobotanicum. Wyd. Sorus, Poznań. 16. Matuszkiewicz W. 2008: Przewodnik do oznaczanie zbiorowisk roślinnych Polski. Vademecum Geobotanicum. Wyd. Nauk. PWN. Warszawa. 17. Bacieczko W., Kaszycka E. 2007: Możliwości wykorzystania zbiorowisk roślinnych z siedlisk naturalnych i synantropijnych w kształtowaniu terenów zieleni w miastach. Ekologia i Technika, vol. XV (1): Gańko K.E. 2005: Pozatransportowe funkcje terenów kolejowych. Teka Kom. Arch. Urb. Stud. Krajobr. OL PAN, 2005: Kropisz J., Janecki J. 1992: Soils from under spontaneously growing vegetation withi the territory of the city of Warsaw. Ann. Warsaw Agicult. Univ.-SGGW, Horticult. 16, 1992: Wysocki Cz., Stawicka J. 2000: Ocena zmian florystycznych runi trawników miejskich. Łąkarstwo w Polsce, 3: Gawłowska A. 2005: Rośliny nie trawiaste flora non grata czy przyszłość miejskich terenów zieleni? (w:) Zieleń miejska naturalne bogactwo miasta (red. E. Oleksiejuk, J. Piotrowski): PZiTS o/toruń, Toruń. 22. Balcerkiewicz S., Pawlak G. 1981: Zbiorowiska roślinne zwałowiska zewnętrznego Pątnów Jóźwin w Konińskim Zagłębiu Węgla Brunatnego. Bad. Fizjograf. Pol. Zach., Ser. B 40: Fornal B. 2004: Aspekty barwne i właściwości zdrowotne wybranych zbiorowisk roślinnych. Biuletyn Polskiego Klubu Ekologicznego, 2004: Kraków 11(130): Kühn N. 2006: Intentions for the Unintentional Spontaneous Vegetation as the Basis for Innovative Planting Design in Urban Areas. Journal of Landscape Architecture. 2006: Temat zrealizowany w ramach Projektu badawczego promotorskiego nr N N Wpływ siedliska na zróżnicowanie szaty roślinnej torowisk i przytorzy tramwajowych Szczecina w warunkach antropopresji