Zeszyty Naukowe nr 15

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 15 POLSKIE TOWARZYSTWO EKONOMICZNE Kraków 2014 Uniwersytet Gdański Witalnościowa perspektywa zachowań rynkowych przedsiębiorstw. Nowy paradygmat w nurcie behawioralnym? 1. Wprowadzenie Współczesna gospodarka, z jej zmiennością, wielopłaszczyznowymi problemami, trendami globalizacyjnymi, a z drugiej strony z coraz silniejszymi nacjonalizmami, skomplikowanymi relacjami pomiędzy podmiotami gospodarczymi, ale też pomiędzy gospodarką a polityką czy też sferą kulturową poszczególnych społeczeństw, stanowi niezwykle interesujący obszar badań, wymuszający na badaczach, reprezentujących różne dyscypliny naukowe, poszukiwanie coraz to nowszych sposobów poznawania rzeczywistości gospodarczej. Jednym z zasadniczych problemów rozważanych w naukach ekonomicznych jest kwestia uwarunkowań zjawisk pojawiających się w otoczeniu podmiotów obecnych w każdej gospodarce. Zjawiska te zachodzą z coraz większą dynamiką i nieprzewidywalnością. Uzyskanie odpowiedzi na pytanie o to, co skłania podmioty gospodarcze do takich, a nie innych reakcji na zaistniałe zjawiska, staje się obecnie coraz ważniejsze wynik tego typu badań ma bowiem zasadnicze znaczenie dla formułowania założeń strategicznych poszczególnych podmiotów oraz wpływa na realizację strategii. Do powyższych rozważań skłania fakt, że tylko znaną, przynajmniej w stopniu minimalnym, materię da się efektywnie kształtować, zgodnie z założonymi celami. Aby jednak to poznanie nastąpiło, należy coraz częściej wychodzić poza krąg dotychczas stosowanych narzędzi poznawczych. Jak się wydaje, klasyczne

2 118 metodologie w dość dużym stopniu wyczerpały swoje możliwości wyjaśniania natury i przyczyn współczesnych zjawisk gospodarczych. Jednym ze zjawisk pozwalających zauważyć różnorodność i wieloaspektowość współczesnych problemów gospodarczych, a tym samym zmuszających do poszukiwań nowoczesnych i zróżnicowanych narzędzi kształtowania, są rynkowe zachowania przedsiębiorstw. Owe rynkowe reakcje są źródłem użytecznej wiedzy o generujących je podmiotach i stanowią bazę informacyjną dla podejmowania decyzji wszystkich podmiotów z ich otoczenia. Aby jednak w pełni wykorzystać informacje płynące z obserwacji zachowań rynkowych przedsiębiorstw, należy zrozumieć ich istotę. Dociekania badawcze warto zatem kierować ku rozpoznaniu przyczyn takiego, a nie innego zachowania w danych warunkach otoczenia co zostało uznane za pierwszy cel szczegółowy niniejszego opracowania. Zachowania przedsiębiorstw w wymiarze rynkowym uwarunkowane są niewątpliwie procesami i zjawiskami obecnymi w ich otoczeniu. Stosunki rynkowe jednak, czy to z kontrahentami, konkurentami, czy też z klientami, nie dają pełnej odpowiedzi na temat czynników uruchamiających określone reakcje. Innym źródłem uwarunkowań rynkowych zachowań przedsiębiorstw jest zatem ich swoistość. Każdy podmiot gospodarczy charakteryzuje się indywidualnie ukształtowanym zbiorem cech, który z jednej strony odróżnia go od innych, z drugiej jest odpowiedzialny za sposób działania i emanacji tych działań na otoczenie. Owe cechy da się sprowadzić do kategorii witalności, która określana mianem siły życiowej pozwala na dość spójne, ale co ważniejsze, wieloaspektowe rozważanie cech przedsiębiorstwa, które odpowiedzialne są za to, w jaki sposób poszczególne podmioty reagują w konkretnych sytuacjach. Rozważania na temat witalności przedsiębiorstw jako kluczowego uwarunkowania zachowań rynkowych przedsiębiorstw prowadzą do konkluzji, że nie wystarczy rozumieć jedynie ekonomicznych przesłanek decyzji gospodarczych, aby efektywnie i skutecznie funkcjonować na rynku. Co więcej, nie wystarczy rozważać wpływu czynników psychospołecznych na procesy decyzyjne. Nie chodzi bowiem tylko o to, że istotnym elementem każdej organizacji jest człowiek. Sama organizacja posiada też pewne cechy, które powinny być rozpoznawane z wykorzystaniem innego niż ekonomiczny aparatu poznawczego. Drugim celem szczegółowym jest zatem wyjaśnienie zjawiska witalności przedsiębiorstw jako podstawy kreowania ich zachowań rynkowych. Nurt behawioralny w naukach ekonomicznych, ujmujący podmioty gospodarcze z perspektywy ich zachowań, jest stale rozwijającą się dyscypliną. Może zatem wzbogacić się też o nowy paradygmat odnoszący się do konieczności przyjęcia witalnościowej perspektywy rozważań zachowań rynkowych przedsiębiorstw. Paradygmat, który nie tyle zmienia sposób myślenia o funkcjonowaniu podmiotów gospodarczych, ale go wzbogaca co wydaje się niezwykle cenne

3 Witalnościowa perspektywa zachowań rynkowych w obecnej erze nazywanej wieloparadygmatyczną. Podstawowym celem niniejszych rozważań jest zatem przedstawienie behawioralnej metodologii poznania uwarunkowań i skutków działań podmiotów gospodarczych, opartej na analizie indywidualnych cech tych podmiotów, przyjmujących postać ich witalności. 2. Istota zachowań rynkowych przedsiębiorstw Pojawiające się na rynku zachowania przedsiębiorstw są sposobem wyrażania postaw, jakie chcą w środowisku zewnętrznym prezentować podmioty gospodarcze. Zachowania te można opisać jako swoisty (charakterystyczny dla danej organizacji) rodzaj działalności podmiotu, który wykorzystując swoje charakterystyczne cechy i właściwości, stara się ustosunkować do okoliczności rynkowych i wymogów formalnoprawnych funkcjonowania przedsiębiorstw, w których przyszło mu funkcjonować lub, w miarę swoich możliwości, stara się je ukształtować według własnej woli (mającej wymiar celów gospodarczych) i potrzeb (przybierających formę motywów działania). Rynkowe zachowania przedsiębiorstwa są więc emanacją jego cech w określonym typie otoczenia. Są też informacją na temat zachowującego się podmiotu, dostępną otoczeniu. Zachowania przedsiębiorstw na rynku pozwalają identyfikować ich cele, skłonności, postawy i sposoby reakcji, czy też wreszcie swoiście pojęty charakter. Pozwalają w końcu oceniać ich kondycję gospodarczą i wartościować stopień ryzyka, które trzeba podejmować w przypadkach nawiązywania trwałej bądź jednorazowej współpracy produkcyjnej 1. Pozwalają też klientom znaleźć odpowiedni podmiot będący w stanie zaspokoić ich potrzeby oraz są istotnym źródłem wiedzy o potencjalnym pracodawcy dla poszukujących pracy. Jedną z fundamentalnych zasad odnoszących się do strategicznej postawy podmiotów gospodarczych i związaną z zachowaniami rynkowymi jest intencjonalne kształtowanie tych zachowań. Przedsiębiorstwo, chociaż nie ma wpływu do końca na to, jak jego postawa zostanie odebrana w otoczeniu, nie powinno zostawiać tego zjawiska swojemu biegowi. Wszelkie działania przedsiębiorstwa skierowane na kształtowanie jego zachowań rynkowych powinny być podporządkowane wyraźnie określonemu celowi, co może przybierać postać celowej regulacji zachowań 2. Rynkowe zachowania przedsiębiorstwa są zatem jednym ze sposobów realizacji jego celów powiązanych ze skutecznością, racjonalnością 1 K. Szałucki, Przedsiębiorstwa transportowe. Warunki i mechanizmy równowagi, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 1999, s Zachowanie człowieka w organizacji, red. W.E. Scott Jr, L.L. Cummingsa, PWN, Warszawa 1983, część A, rozdz. 1; oraz: B. Majecka, Kształtowanie zachowań warunkujących zrównoważony rozwój przedsiębiorstw [w:] Zrównoważony rozwój przedsiębiorstwa a relacje z interesariu-

4 120 działania oraz oceną dokonań pod względem ich zgodności z zasadami ekonomicznymi. Podstawowym celem, któremu służyć powinno regulowanie zachowań, jest możliwość długotrwałego niezakłóconego rozwoju w zmieniających się warunkach otoczenia. Przedsiębiorstwo powinno zatem starać się wywoływać oraz podtrzymywać pozytywne opinie na swój temat, a niekorzystne w miarę swoich możliwości eliminować. Celowa regulacja zachowań rynkowych może zatem przebiegać dwutorowo: może dotyczyć wzmacniania zachowań, które w sposób pozytywny kształtują wizerunek przedsiębiorstwa, lub może przejawiać się przez wytłumianie cech i zachowań, które mogą wytworzyć niekorzystny obraz danego podmiotu. Problem stanowi jednak subiektywizm podejścia. Przekonanie przedsiębiorstwa o zachowaniach, które są odpowiednie, nie musi być jednoznaczne ze wzmacnianiem akurat tych cech i działań, a w konsekwencji zachowań, które są odbierane jako pozytywne przez otoczenie, oraz eliminowaniem rzeczywistych słabych stron podmiotu. Współczesne przedsiębiorstwa muszą działać w zmiennym i coraz bardziej nieprzewidywalnym otoczeniu. Pożądane są zatem zachowania niestandardowe oraz elastyczne. Oczywiście, poziom oczekiwanej elastyczności i ograniczania standardowości w działaniu jest zależny od branży i szczególnych uwarunkowań danego rynku oraz specyficznych oczekiwań poszczególnych konsumentów. Jednakże można przyjąć, że przedsiębiorstwa są zaskakiwane niejednokrotnie zmieniającymi się warunkami działania. Skoro współczesne podmioty gospodarcze są zmuszone do ciągłego dostosowywania swoich zachowań do stale zmieniających się warunków, warto zastanowić się nad mechanizmem ich powstawania. Zasadniczo istnieją dwa równorzędne źródła zachowań pierwsze dotyczy uwarunkowań zewnętrznych, drugie wewnętrznych 3. Zachowania rynkowe powstają więc jako swoiste odbicie otoczenia, szczególnie ekonomicznego oraz prawnego, ale pozostałe np. demograficzne czy kulturowe, też kształtują zachowania. To, w jaki sposób organizacja zareaguje na określony bodziec płynący z otoczenia, w dużej mierze zależy od tego, jaka ona jest. Zatem ważnym źródłem zachowań rynkowych przedsiębiorstwa jest jego ukształtowanie, tzw. charakter przedsiębiorstwa, którego podstawą jest jego osobowość (rozumiana nieco szerzej niż tylko w kontekście osobowości prawnej, ekonomicznej, czy też organizacyjnej). W mechanizmach osobowości organizacji tkwią mechanizmy odpowiedzialne za jej reaktywność i elastyczność w odpowiedzi na zjawiska, szami, red. H. Brdulak, T. Gołębiowski, Wydawnictwo Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie, Warszawa 2005, s B. Majecka, Zachowania organizacyjne przedsiębiorstw, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2003, rozdz. 2.

5 Witalnościowa perspektywa zachowań rynkowych jakie mają miejsce na zewnątrz i wewnątrz niej 4. Jakkolwiek antropomorfizacja przedsiębiorstw budzi pewne kontrowersje, jednocześnie staje się źródłem użytecznej wiedzy o cechach jednostkowych poszczególnych podmiotów gospodarczych. Uwzględniając warunki otoczenia, w którym funkcjonuje przedsiębiorstwo, oraz jego charakter, należy zauważyć, że ostatecznym mechanizmem kreowania zachowań rynkowych są procesy decyzyjne. Zachowanie pojawia się jako następstwo określonej decyzji, co w sposób jednoznaczny wiąże zachowania przedsiębiorstwa z zachowaniami decydentów to z kolei prowadzi do konkluzji, że podejście behawioralne (związane z zachowaniami ludzi, ale też systemów organizacyjnych) jest użytecznym kierunkiem rozważań współczesnych problemów gospodarczych. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech zachowań rynkowych przedsiębiorstw jest ich różnorodność. W praktyce zdarzają się pewne podobieństwa zachowań poszczególnych podmiotów, niemniej można stwierdzić, że każdy podmiot gospodarczy tworzy swój własny, niepowtarzalny w całości sposób wyrażania się, a znajduje to swój wyraz w jego zachowaniach rynkowych. Natomiast istotą, a zarazem celem rynkowych zachowań przedsiębiorstwa jest przetrwanie w jak najlepszym znaczeniu tego słowa albo poprzez dostosowywanie się do ogólnych trendów, albo przez tworzenie godnych naśladowania sposobów działania. Niezależnie jednak od sposobu egzemplifikacji zachowań rynkowych warto to zagadnienie badać. Podstawowym argumentem przemawiającym za tym jest to, aby nie zaniedbać żadnego źródła informacji o przedsiębiorstwach, a tym samym dążyć do realizacji celów gospodarczych, które stawiają przed sobą podmioty gospodarcze. 3. Witalność w zachowaniach rynkowych przedsiębiorstw Przedsiębiorstwa w swojej działalności niejednokrotnie przypominają jednostki ludzkie nie tylko są tworzone przez i dla ludzi, ale też dają się w dużym stopniu personifikować (szczególnie gdy patrzy się na podmioty gospodarcze z punktu widzenia metafory organizmowej oraz metafory mózgu 5 ). Próby antropomorfizacji organizacji gospodarczych, jakkolwiek budzą wiele kontrowersji (zwłaszcza w kontekście klasycznych koncepcji organizacji i ich działalności), poszerzają znacznie pole poznawcze współczesnych nauk ekonomicznych oraz 4 A. Barabasz, Osobowość organizacji. Zastosowanie w praktyce zarządzania, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2008, s G. Morgan, Obrazy organizacji, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, rozdz. 3 i 4.

6 122 dostarczają narzędzi badawczych użytecznych do poznawania coraz bardziej niejednoznacznych charakterystyk współczesnych podmiotów gospodarczych. Z uwagi na powyższe, przedsiębiorstwom można, tak jak ludziom, przypisywać określony zespół cech, które je określają i za pomocą których można je wyróżniać z otoczenia. Zbiór wspomnianych cech można nazwać charakterem organizacji. Może on obejmować takie m.in. charakterystyki podmiotów gospodarczych, jak: osobowość, tożsamość, temperament, inteligencja, skłonność do uczenia się, potrzeby 6. Przytoczona lista cech charakteryzujących przedsiębiorstwa nie wyczerpuje wszystkich ważnych cech, ale wskazuje kierunek rozważań. Podejmowanie prób antropomorfizacji organizacji w ramach ich badań ekonomicznych prowadzi do takich sytuacji, że coraz częściej mówi się o DNA organizacji 7, ale też o przedsiębiorstwach otyłych narażonych na różnego rodzaju kryzysy (choroby), oraz szczupłych (zdrowych) nazywanych fit. Organizacje fit są jak zdrowi ludzie: rzadziej chorują, mają większą odporność, są bardziej atrakcyjne. Elastyczność, którą wypracowały, pozwala im przetrwać nawet przy szybko zmieniających się warunkach (a w dzisiejszym świecie cały czas przyspieszamy). Dlatego organizacje elastyczne są przyszłością, ale także teraźniejszością 8. Istnieje też koncepcja, która przypisuje organizacji posiadanie duszy nazywanej czynnikiem E, jak entuzjazm, energia, wysiłek, czy też swego rodzaju doskonałość 9. Energia organizacyjna jest z natury dynamiczna, zmienna i nie jest prostą sumą energii osób zatrudnionych w danym podmiocie. Rozważania powyższe wskazują na tendencję w poszukiwaniu zarówno w teorii, jak i praktyce wyjaśnień problemów przedsiębiorstw spoza sfer dotychczas tradycyjnie wiązanych z opisem zjawisk gospodarczych. Jedną z takich koncepcji odnoszoną do cech, które w sposób naturalny są przypisywane ludziom, a zyskującą coraz szersze grono osób zainteresowanych, jest opisywanie organizacji gospodarczych poprzez ich witalność. Pojęcie to pozwala w jednej koncepcji zawrzeć wiele różnych uwarunkowań realizacji celów współczesnych przedsiębiorstw. Witalność umożliwia antycypację oraz samodopasowywanie się podmiotu do zmian w otoczeniu bez przymusu z zewnątrz. Oznacza ona bowiem aktywność, a nawet proaktywność przedsiębiorstwa, które posiada tę cechę. Witalność można zatem rozumieć jako zdolność ciągłego odnajdywania i wykorzystywa- 6 B. Majecka, Zachowania, s K. Obłój, DNA przedsiębiorstw, Personel i Zarządzanie 2005, nr 1; oraz: J. Collins, Od dobrego do wielkiego, WT Biznes, Warszawa M. Ksiądzyna, Organizacja fit, (data dostępu: ). 9 M. Brzeziński, Organizacja kreatywna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2009, s. 101.

7 Witalnościowa perspektywa zachowań rynkowych nia sposobności do poprawienia stanu organizacji 10. Warto przy tym podkreślić, że choroba organizacji (zła kondycja) nie musi wykluczać jej powrotu do zdrowia jeżeli jej witalność jest dostatecznie duża, to powrót do zdrowia, odzyskanie dobrej kondycji (również w odniesieniu do kondycji ekonomicznej) jest możliwe i szybsze niż w przypadku organizacji mniej witalnej. Witalność jest zatem narzędziem poprawy kondycji przedsiębiorstwa. Im witalność jest większa, tym powrót do dobrej kondycji szybszy i bardziej efektywny. Witalna organizacja, nawet nie posiadając dostatecznych zasobów, aby trwać w sposób niezakłócony, rekompensuje ten stan poprzez kreatywność, elastyczność, intuicję. Pozwala jej to przetrwać nawet w najtrudniejszych warunkach otoczenia. Witalność umożliwia kompensację słabych punktów organizacji, stanowiąc swoistą mieszankę różnorodnych cech przedsiębiorstwa pozostających w dynamicznej równowadze, która jest podstawą elastycznego dopasowywania się organizacji do zmieniających się uwarunkowań jej funkcjonowania. Wiążąc koncepcję witalności z rynkowymi zachowaniami przedsiębiorstw, warto zauważyć, że każde przedsiębiorstwo musi szukać własnej, odpowiedniej drogi ponad ( ) generalnymi regułami 11. Dowodzi to, że tak jak nie istnieje jeden sprawdzony model organizacji (charakteryzującej się dostateczną witalnością), tak też nie istnieje jeden, uniwersalny sposób postępowania (zachowywania się na rynku), który gwarantowałby trwały rynkowy byt podmiotu gospodarczego. Każdy podmiot gospodarczy musi w kreowaniu zindywidualizowanych zachowań rynkowych uwzględniać tylko jemu właściwy poziom witalności. Jedna z koncepcji na temat cząstkowych charakterystyk witalności wskazuje, że składa się na nią dążenie organizacji do doskonalenia się, dynamika struktury organizacji kreatywnej oraz adaptacyjne reagowanie na oddziaływanie otoczenia 12. Kreatywność musi być zatem wpisana w witalną organizację. Wynika to z faktu, że organizacja witalna to taka, która potrafi znaleźć właściwe rozwiązane prawie w każdej sytuacji, a nie ma przecież dostępnych rozwiązań zawsze na wyciągnięcie ręki. Trzeba zatem te rozwiązania twórczo wykreować. Kreatywna organizacja jest w stanie stworzyć dla siebie tzw. przestrzeń kreatywności, która jak pokazują obserwacje powinna być właściwa każdej współczesnej organizacji, która chce przetrwać w warunkach gospodarki opartej na wiedzy. W tej przestrzeni jest miejsce na egzystencję zdrowej i witalnej organizacji, która, aby być kreatywną na miarę swoich potrzeb, musi mieć silne poczucie celu i kierunku, w którym podąża. Musi również mieć odwagę wyrażania swoich opinii. 10 M. Brzeziński, op. cit., s H.J. Warnecke, Rewolucja kultury przedsiębiorstwa. Przedsiębiorstwa fraktalne, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s M. Brzeziński, op. cit., s. 90.

8 124 Cechami organizacji z powodzeniem funkcjonującej w tej przestrzeni kreatywności są też: odpowiednia (wysoka) jakość przywództwa, zaufanie, którym tę organizację można obdarzyć, możliwości dywersyfikacji działań, innowacyjność, świadomość zagrożeń i jednoczesna umiejętność radzenia sobie z nimi 13. Tu po raz kolejny warto podkreślić, że bardzo pożądaną cechą witalnego przedsiębiorstwa jest odwaga w myśleniu i działaniu. Organizacja, która znajdzie się we wspomnianej przestrzeni kreatywności bez niezbędnej odwagi podejmowania wyzwań, może co najwyżej być udolnym naśladowcą rozwiązań, które zostały zastosowane przez inne podmioty. Nie będzie to organizacja, która jest prawdziwie kreatywna, a tym samym wysoko witalna. Z obserwacji działalności przedsiębiorstw wynika, że witalne organizacje to takie, które optymalizują obsługę klienta, potrafią też realizować w pełni jego potrzeby. Zatem można uznać, że takie systemy jak CRM stają się narzędziami kreowania witalności 14. Idąc dalej, można pokusić się o stwierdzenie, że wszelkie systemy optymalizujące poszczególne obszary działalności podmiotów gospodarczych mogą być narzędziami zapewniania im witalności. Oczywiście nie chodzi o samo zaimplementowanie jakiegokolwiek systemu wspomagania działalności, ale raczej o całą filozofię ich wykorzystywania w funkcjonowaniu przedsiębiorstwa. Wiązanie witalności organizacyjnej z kontekstem klienta nie jest przypadkowe. Istnieje bowiem koncepcja (opracowana na podstawie badań empirycznych), która wskazuje, że na witalność przedsiębiorstw bezpośredni wpływ mają zaangażowanie ich pracowników oraz właśnie lojalność klientów (ich oddanie na rzecz organizacji). Na te dwa ostatnie zjawiska ma oczywiście bezpośrednie przełożenie przywództwo operacyjne, a pośrednie przywództwo strategiczne 15. Koncepcja ta, oprócz wcześniej wspomnianej lojalności klientów i roli przywództwa, pokazuje kolejny aspekt rozważań na temat witalności zaangażowanie, czy wręcz pasję pracowników, która może być traktowana jako czynnik witalności, czasami nawet będąc nazywaną kluczem do organizacyjnej witalności 16. Inne badania, również amerykańskich specjalistów w zakresie doradztwa gospodarczego, prowadzone przez dwadzieścia lat nad różnego typu organizacjami gospodarczymi doprowadziły do powstania modelu zdrowej i sprawnie 13 R. Vicenzi, G. Adkins, A Tool for Assessing Organizational Vitality in an Era of Complexity, Technological Forecasting and Social Change 2000, nr L. Maciejec, Witalność w przedsiębiorstwie, CIO Magazyn Dyrektorów IT 2005, nr 4, (data dostępu: ). 15 From Engagement to Work Passion. A Deeper Understanding of the Work Passion Framework, The Ken Blanchard Companies, 2009, (data dostępu: ). 16 Work Passion the Key to Organizational Vitality, web/online/industry-news/work-passion-the-key-to-organizational-vitality/2$1176 (data dostępu: ).

9 Witalnościowa perspektywa zachowań rynkowych funkcjonującej organizacji 17. Stwierdzili oni, że takim modelem organizacji jest właśnie podmiot witalny, który spełnia osiem kryteriów, składających się na akronim VITALITY: Vision, Information, Thinking, Adaptability, Leadership, Industrious and productive, Thrustworthy, Yearning to be the best. Głównymi elementami organizacyjnej witalności są zatem: posiadanie przez podmiot gospodarczy czytelnej wizji siebie i swojej przyszłości, ukierunkowana komunikacja oparta na odpowiedniej informacji, podejmowanie decyzji na podstawie odpowiedniego namysłu (najpierw myślenie, potem działanie), posiadanie cechy adaptacyjności będącej odpowiedzią na zmienne otoczenie, przywództwo skłaniające organizację do aktywności, pracowitość i produktywność, integralność (spójność) wizerunku organizacja jest godna zaufania i uczciwa, oraz dążenie do doskonałości, do bycia najlepszą potrzeba zachowywania odpowiedniej jakości działań. Jak wynika z obserwacji rynkowych zachowań przedsiębiorstw, witalność, której organizacja nie pielęgnuje, zmniejsza się, a nawet zanika 18. Warto zatem dodać, że proces pielęgnowania witalności musi trwać cały czas, gdyż zapobieganie problemom poprzez ciągłe działania korygujące jest jednak łatwiejsze i mniej kosztowne niż poprawa stanu witalności, kiedy będzie on już bardzo zły (stosując konsekwentnie analogię do zdrowia człowieka, można zacytować jedną z podstawowych zasad medycyny: lepiej zapobiegać, niż leczyć). Budowanie witalności lub jej odbudowa może przebiegać etapowo w literaturze poświęconej badaniu przedmiotowego zjawiska istnieje koncepcja sześciu kroków, które przybliżają organizację do posiadania cechy witalności 19. Krok pierwszy polega na identyfikacji celów podmiotów zainteresowanych funkcjonowaniem organizacji oraz próbie określenia celów wspólnych. Przejawia się to m.in. w zaangażowaniu interesariuszy w tworzenie misji przedsiębiorstwa. Następnie powinno się budować wzajemny szacunek pomiędzy członkami organizacji, wierząc, że w różnorodności tkwi niejednokrotnie siła. Krokiem trzecim jest stworzenie w organizacji mechanizmu uważnego słuchania, a właściwie wsłuchiwania się w opinie wszystkich w myśl zasady: najpierw staraj się zrozumieć innych, a dopiero potem sam zabiegaj o zrozumienie. Potem należy uzgodnić wspólny sposób rozumienia tych samych rzeczy i zjawisk organizacyjnych dopiero na takiej podbudowie można tworzyć wspólne strategie postępowania. Krok piąty można zawrzeć w stwierdzeniu zaczerpniętym prawdopodobnie od 17 VITALITY. A Model for Healthy and Well-functioning Organizations, The Center for Productivity and Creativity, (data dostępu: ). 18 Revitalizing the Organization, Global Journal of Flexible Systems Management 2005, nr 6, (data dostępu: ). 19 Steps to Organizational Vitality, (data dostepu: ).

10 126 W. Churchilla: czasami jest konieczne nie tylko robienie wszystkiego, co można, ale wymagane jest robienie tego, co konieczne (nie wszystko musi się podobać poszczególnym członkom organizacji, ale należy ich przekonać, że tak właśnie trzeba jeżeli oczywiście są przesłanki świadczące o takiej właśnie konieczności). Krokiem szóstym, ostatnim w tej koncepcji jest docenianie wysiłków, rozpoznawanie i rozpowszechnianie osiągnięć bowiem witalność całej organizacji jest w stanie rozwijać się tylko w przyjaznej atmosferze, w pozytywnie nastawionym otoczeniu (wewnętrznym). Witalność każdego przedsiębiorstwa jest indywidualną jego charakterystyką złożoną z szeregu cech cząstkowych, które występując w zróżnicowanym nasileniu i proporcjach, stanowią o unikatowości zachowań tego podmiotu na rynku. Mogą się zatem na nią składać m.in.: zasobność podmiotu, jego kondycja, poziom równowagi funkcjonalnej, poziom zdrowia, konkurencyjność, adaptacyjność, kreatywność, innowacyjność, elastyczność, odwaga, dynamizm. Powyższa lista cech przedsiębiorstw, które w połączeniu stanowią o zasobach ich witalności, z pewnością nie jest skończona, ale można zauważyć, że jest to w miarę kompleksowe ujęcie podstaw trwałego uczestnictwa przedsiębiorstwa na rynku. Trwałość ta coraz częściej jest postrzegana jako podstawowy cel współczesnych podmiotów gospodarczych. A zatem rozważanie wszelkich uwarunkowań umożliwiających realizację podstawowego celu przedsiębiorstw staje się bardzo interesującym, ale też koniecznym kierunkiem badań. Warto również zauważyć, że witalność, stanowiąc swego rodzaju wypadkową wspomnianych czynników, jest równocześnie czynnikiem przyczyniającym się do ich rozwoju. Istnieje tu swoiste sprzężenie zwrotne. Przedsiębiorstwa, wykorzystując swoje zasoby witalności, podejmują wiele decyzji, które na rynku ujawniają się w postaci zachowań tych podmiotów. Z uwagi na to, że witalność bywa różna w przypadku różnych podmiotów (oparta na innych charakterystykach szczegółowych oraz występująca w różnym natężeniu), powoduje ona tak wielką różnorodność owych podmiotów. Starając się zrozumieć mechanizm generowania zachowań rynkowych przedsiębiorstw, poznać ich różnorodność i kompleksowo badać uwarunkowania ich pojawiania się, warto analizować poziom witalności podmiotów rynkowych. Świadomość swoistości witalności poszczególnych przedsiębiorstw oraz jej poziomu może dać odpowiedź na pytanie o szanse przeżycia tych podmiotów w długim okresie albo też być wskazówką, gdzie należy szukać potencjału do zmiany i poprawy sytuacji podmiotu gospodarczego, a w konsekwencji szans na realizację jego celów. Dążąc do realizacji celów gospodarczych w zmiennym i coraz bardziej nieprzewidywalnym otoczeniu, przedsiębiorstwa muszą dysponować szczególnym mechanizmem obronnym, który uzdolni je do wszechstronnych działań, jeżeli zajdzie taka potrzeba, będzie umożliwiał różnorodne reakcje w zależności

11 Witalnościowa perspektywa zachowań rynkowych od sytuacji, i który wreszcie uodporni przedsiębiorstwa na sytuacje kryzysowe i zapobiegnie panice i pozwoli na wręcz automatyczne, ale nie schematyczne reagowanie w zaistniałych okolicznościach. Ten mechanizm obronny przedsiębiorstwa sam w sobie niekoniecznie musi być oryginalny, swoisty tylko dla danego podmiotu. Niewątpliwie powinien on być oparty na pewnych szczególnych właściwościach tego podmiotu, aby był w stanie pomóc mu w przezwyciężaniu specyficznych dla niego trudności rynkowych. Mechanizm może zatem być uniwersalny, ale mieć specyficzne (zindywidualizowane) elementy. Najbardziej zindywidualizowanym elementem, na którym można opierać byt przedsiębiorstwa, jest ukształtowanie jego cech, czyli charakteru organizacji. Można zatem postawić tezę, że jednym z niezbędnych elementów mechanizmu obronnego wpisanych w byt przedsiębiorstwa i uwzględniających specyfikę danego podmiotu oraz pozwalających mu na zróżnicowane reakcje, ale też wyzwalających odpowiednią do okoliczności szybkość działania jest cecha witalności. Przedsiębiorstwo witalne jest w stanie obronić się w każdych warunkach jest w stanie zareagować elastycznie, zależnie od sytuacji, zaprzeczając nawet dotychczasowemu sposobowi funkcjonowania, priorytetem jest bowiem jego istnienie, a nie obrona dotychczasowego sposobu działania za wszelką cenę. Witalność jak wszystkie inne charakterystyki przedsiębiorstw może podlegać ewolucji w trakcie przechodzenia przedsiębiorstwa przez kolejne etapy rozwoju. Jest też możliwa sytuacja, gdy przedsiębiorstwo będzie witalne, a mimo to nie przetrwa będzie to najprawdopodobniej oznaczało, że nie było wystarczająco witalne, by przezwyciężyć trudności wynikające z zewnętrznych warunków jego funkcjonowania, lub też zaistniały tak specyficzne warunki funkcjonowania (nagły, o niespotykanym do tej pory nasileniu kryzys gospodarczy), że nawet najbardziej witalne podmioty nie były przygotowane do ich pojawienia się. Jak się wydaje, istnieje zatem dolna granica witalności, która wyznacza próg możliwości przetrwania przedsiębiorstwa. Poniżej tego progu w określonych warunkach przetrwanie konkretnego przedsiębiorstwa jest niemożliwe, słabe podmioty bowiem, nieodpowiadające na potrzeby otoczenia w sposób zadowalający niegenerujące akceptowanych zachowań są przez rynek eliminowane. Witalność przedsiębiorstwa rozwinięta na poziomie minimalnym będzie odpowiedzialna za generowanie podstawowych, akceptowanych w otoczeniu zachowań rynkowych najczęściej będzie to dotyczyło zachowań typowych, których źródło leży w najbliższym otoczeniu. Oznacza to sytuację, gdy przedsiębiorstwo, dysponując niską witalnością, zapewne nie jest w stanie generować zachowań bardziej złożonych, w ramach których musiałoby charakteryzować się większym zaangażowaniem i umiejętnościami. Im niższa witalność, tym bardziej proste, naśladowcze zachowania rynkowe przedsiębiorstwa.

12 128 Odnosząc się do wspomnianych wcześniej charakterystyk składających się na witalność przedsiębiorstw, można wskazać określone parametry, które muszą je charakteryzować, aby można było przypisać im minimalny poziom witalności. Poziom witalności jest pochodną poziomu rozwoju poszczególnych jej składowych przy czym warto pamiętać, że brak lub niski poziom jednego ze składników może być z powodzeniem rekompensowany (w sprzyjających warunkach) wyższym poziomem innego. Układ tych elementów jest zatem dynamiczny. Zmienia się w zależności od strategii danego przedsiębiorstwa lub sytuacji, w których przedsiębiorstwo funkcjonuje, a które wpływają na poszczególne jego charakterystyki (np. sprzyjająca koniunktura na rynku powoduje przyrost przychodów przedsiębiorstwa, co prowadzi do wzrostu posiadanych przez nie zasobów finansowych). U podstaw bytu i tym samym generowania podstawowych zachowań rynkowych przedsiębiorstwa leży niewątpliwie jego bogactwo, wyrażające się dostępem do określonych zasobów. Każde przedsiębiorstwo będzie zatem tak bogate, jak wieloma zasobami o określonej jakości dysponuje. Dostęp do poszczególnych zasobów bezpośrednio wpływa na decyzje dotyczące tego, z czego można skorzystać w procesie gospodarowania i do jakiego stopnia da się określony składnik wykorzystać. Co więcej, dostępność zasobów limituje zakres działalności. Im więcej bowiem przedsiębiorstwo posiada, tym na szerszą skalę może prowadzić swoją działalność. I odwrotnie im bardziej szeroko chce prowadzić swoją działalność, tym więcej zasobów potrzebuje. Zakres prowadzonej działalności jest zatem niewątpliwie funkcją wielkości i jakości posiadanych przez przedsiębiorstwo zasobów, czy też nieco szerzej potencjału przedsiębiorstwa 20. Możliwość zaistnienia na rynku i utrzymania się na nim jest ograniczona pewnym minimalnym poziomem zasobów, którym musi dysponować dany podmiot wynikającym chociażby z przepisów wymaganym kapitałem początkowym w przypadku spółek z ograniczoną odpowiedzialnością czy akcyjnych 21. Kolejnym elementem charakterystyki witalności przedsiębiorstwa jest jego kondycja. Kondycja finansowa, utożsamiana ze zdolnością przedsiębiorstwa do regulowania własnych zobowiązań, musi pozwolić co najmniej na zaspokojenie bieżących zobowiązań. To z kolei wiąże się z określonym poziomem bieżącej płynności przedsiębiorstwa, której wskaźnikiem jest porównanie wartości aktywów obrotowych (płynnych) z zobowiązaniami bieżącymi (wzorcowa wielkość 20 Podstawy nauki o przedsiębiorstwie, red. J. Lichtarski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2005, s Ustawa z dnia r. Kodeks spółek handlowych z póź. zm., Dz.U. z r., nr 94, poz. 1037, art. 154 i 308.

13 Witalnościowa perspektywa zachowań rynkowych tej płynności to 1,3 2,0 22 ). Zatem oscylowanie płynności w zalecanym (wzorcowym) przedziale gwarantuje przedsiębiorstwu możliwość regulacji zobowiązań bieżących, a tym samym brak problemów z wypłacalnością i co się z tym bezpośrednio wiąże możliwość trwania w dłuższym okresie. Minimalny poziom witalności w tym zakresie jest wyznaczony przez dolną wartość wskaźnika płynności bieżącej. Każde przedsiębiorstwo musi też zachowywać określony poziom równowagi funkcjonalnej, aby w ogóle było w stanie funkcjonować. Minimalny poziom tej równowagi jest warunkiem koniecznym do skutecznego działania ośrodka kierowniczego podmiotu 23 jest zatem niezbędny do realizowania działań operacyjnych, przynajmniej w krótkim okresie. Zatem przedsiębiorstwo, aby przetrwać, posługując się swoją witalnością na poziomie minimalnym, musi charakteryzować się co najmniej minimalnym poziomem równowagi funkcjonalnej, czyli umiejętnością funkcjonowania w granicach swobody z zachowaniem ciągłej zdolności do realizacji celów. Organizacja, aby trwać, musi być też zdrowa. Zdrowie organizacji wpisane w minimalny poziom witalności jest związane z możliwością realizacji podstawowych funkcji przedsiębiorstwa w tym z podstawową umiejętnością zbierania informacji z otoczenia, będącego weryfikatorem decyzji i zachowań podmiotu. Chcąc zatem efektywnie działać w danym otoczeniu, przedsiębiorstwo musi je analizować, oceniać i kontrolować 24 przynajmniej w minimalnym zakresie. Dzięki informacjom uzyskanym na skutek badań otoczenia zdrowa, na poziomie podstawowym, organizacja jest w stanie zachować stabilność swojego funkcjonowania (jest odporna na podstawowe zakłócenia swego bytu). Kolejnym elementem witalności przedsiębiorstwa jest jego konkurencyjność. Minimalny poziom witalności wyznaczać będzie konkurencyjność operacyjna, czyli umiejętność skutecznego, bieżącego prowadzenia działalności 25. Przedsiębiorstwo jest bowiem konkurencyjne przynajmniej na minimalnym poziomie, jeżeli jest w stanie realizować na bieżąco swoją działalność oznacza to, że przynajmniej w stopniu minimalnym zaspokaja potrzeby rynku, tym samym posiadając jakąkolwiek (choćby mało znaczącą) pozycję rynkową. Adaptacyjność, będąca elementem witalności, ale też podstawą wszelkich procesów rozwojowych, jako kolejna ważna cecha jest wpisana w minimalny poziom 22 Analiza ekonomiczna w przedsiębiorstwie, red. M. Jerzemowska, PWE, Warszawa 2006, s K. Szałucki, op. cit., s Przedsiębiorstwo. Zasady działania, funkcjonowanie, rozwój, red. J. Żurek, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2007, s H.G. Adamkiewicz-Drwiłło, Konkurencyjność przedsiębiorstw w świetle uwarunkowań współczesnej gospodarki, Wydawnictwo TNOiK Dom Organizatora, Toruń 2010, s. 112.

14 130 witalności. Przedsiębiorstwo będzie posiadało siłę życiową, jeżeli będzie w stanie adaptować pewne rozwiązania ze swojego otoczenia i dzięki temu utrzymywać się w równowadze funkcjonalnej 26. Powinno to robić chociażby w podstawowym zakresie na bazie adaptacji biernej, do czego jest mu potrzebna minimalna zdolność do zauważenia i podstawowej analizy rozwiązań funkcjonalnych obecnych w otoczeniu. Do tego przedsiębiorstwo musi jednakże posiadać choćby najprostsze systemy monitoringu otoczenia. Minimalne witalne przedsiębiorstwo musi być też, chociażby w niewielkim stopniu, kreatywne oraz innowacyjne. Kreatywność, stanowiąc podstawę innowacyjności, jest jednocześnie źródłem postępu i przedsiębiorczości 27. Jak wcześniej wspomniano, przedsiębiorstwo jest w stanie przetrwać, tylko rozwijając się. Zatem musi wykazywać pewne zdolności kreatywne i skłonności innowacyjne, przynajmniej na minimalnym poziomie, aby dostosować swój poziom rozwoju do ciągle zmieniającego się otoczenia. Nie może nazbyt od niego odstawać w zakresie swoich podstawowych charakterystyk nie musi jednakże go wyprzedzać, ale co najmniej kreatywnie nadążać za zmianami otoczenia. Rozważania na temat adaptacyjności, kreatywności czy innowacyjności przedsiębiorstwa prowadzą do stwierdzenia, że na rynku nie przetrwa żaden podmiot, który nie byłby chociaż w minimalnym stopniu elastyczny (czyli m.in. zwinny, ruchliwy) 28. Potrzeba elastyczności wynika z samego faktu zmienności warunków funkcjonowania przedsiębiorstw. Żaden współczesny podmiot nie może bowiem zakładać, że będzie funkcjonował w zupełnie niezmiennych warunkach. Zmienne warunki, stawiając przed przedsiębiorstwem określone szanse oraz generując zagrożenia, wymagają od niego minimalnej przynajmniej odwagi. Odwaga przedsiębiorstwa wyraża się poprzez jego działania w kontekście wykorzystywania szans pojawiających się na rynku oraz w związku z podejściem do zjawiska zmiany. Przedsiębiorstwa usiłującego unikać jedynie zagrożeń nie można nazwać odważnym. Odważny nie jest też podmiot, który zmienia się jedynie wtedy, gdy wymusi to na nim otoczenie. Przedsiębiorstwo charakteryzujące się odwagą to takie, które można określić mianem organizacji w ruchu, czyli takiej, która stale się zmienia, bo zmienia się rynek uprzedza pewne zmiany K. Szałucki, op. cit., s J. Baruk, Zarządzanie wiedzą i innowacjami, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2006, s Zarządzanie przedsiębiorstwem w turbulentnym otoczeniu, red. R. Krupski, PWE, Warszawa 2005, s E. Masłyk-Musiał, Organizacje w ruchu. Strategie zarządzania zmianami, Oficyna Ekonomiczna, Kraków 2003, s

15 Witalnościowa perspektywa zachowań rynkowych Odwaga podmiotu gospodarczego wyraża się też w próbach aktywnego przezwyciężania zagrożeń i efektywnego wykorzystania szans rynkowych. Na zakończenie rozważań dotyczących sposobów określania minimalnego poziomu witalności niezbędnego do generowania korzystnych zachowań rynkowych przedsiębiorstwa warto skierować uwagę na zjawisko dynamizmu, czy też dynamiki działań organizacji. Przedsiębiorstwo jest dynamiczne, jeżeli odpowiednio szybko i intensywnie jest w stanie reagować na pojawiające się sytuacje. Ta szybkość i intensywność działań jest związana z temperamentem organizacji, a dokładniej mówiąc z poziomem energetycznym oraz charakterystyką czasową zachowania 30. Jeżeli przedsiębiorstwo jest w stanie zareagować w sposób podstawowy (dokonując chociażby niewielkich zmian) na pojawiające się w otoczeniu zagrożenia lub szanse, to można mu przypisać minimalny poziom dynamiki w działaniu. Każdy podmiot gospodarczy może zatem zostać scharakteryzowany poprzez jego witalność, która rozwinięta przynajmniej na poziomie minimalnym jest podstawą istnienia danego podmiotu i która, obok celów owego podmiotu, stanowi elementy wewnętrzne i całkowicie pozostające w jego gestii. Oczywiście cele przedsiębiorstwa mogą być też kształtowane pod wpływem podmiotów otoczenia (chociażby uwzględniając w rozważaniach koncepcję interesariuszy), ale i tak w ostatecznym rozrachunku to przedsiębiorstwo musi przyjąć je za swoje i uwzględnić we własnych procesach decyzyjnych. Cele są więc zawsze wewnętrzną sprawą przedsiębiorstwa. Cele przedsiębiorstwa stanowią pewną egzemplifikację poziomu witalności danego podmiotu przedsiębiorstwo bowiem tak określa swoje cele, jak się czuje (uwzględnia zatem poziom swojej siły życiowej). Uzewnętrzniają się one w postaci misji. Jest ona kreacją celów głoszonych na użytek otoczenia, które dzięki temu ma szansę od samego przedsiębiorstwa dowiedzieć się o jego zamierzeniach. Oprócz misji w otoczeniu pojawiają się też zachowania rynkowe przedsiębiorstwa, które jeżeli zostaną pozytywnie zweryfikowane przez rynek mogą umożliwić realizację zamierzeń przedsiębiorstwa. Jeżeli natomiast otoczenie (głównie rynek) wypowie się negatywnie o zachowaniach przedsiębiorstwa (nie zaakceptuje ich), to nie ma ono raczej szans na realizację swoich aspiracji w długim okresie. Możliwość realizacji celów przedsiębiorstwa zależna jest zatem przede wszystkim od tego, jak zostaną przyjęte w otoczeniu jego zachowania. Zachowania powinny być zgodne z głoszoną misją, która z kolei powinna odzwierciedlać rzeczywiste cele podmiotu. U podstawy powyższych zjawisk leży ukształtowa- 30 J. Strelau, Temperament. Inteligencja [w:] Psychologia ogólna, red. T. Tomaszewski, PWN, Warszawa 1992, s

16 132 nie przedsiębiorstwa i jego zdolność do trwania, które określa właśnie poziom jego witalności. Dla niezakłóconego bytu przedsiębiorstwa potrzebne jest zatem budowanie i rozwijanie witalności przedsiębiorstwa, jako swoistego mechanizmu obronno-strategicznego umożliwiającego generowanie akceptowanych w otoczeniu zachowań rynkowych, dzięki którym jest możliwe jego trwanie na rynku w długim okresie. Minimalny poziom witalności nie wyczerpuje zagadnienia zróżnicowania witalności jako podstawy generowania pożądanych w otoczeniu zachowań rynkowych. Zróżnicowanie to jest przede wszystkim konsekwencją procesu rozwoju funkcjonalnego przedsiębiorstw. Przedsiębiorstwa, nabywając coraz to nowe umiejętności w zakresie absorbowania oraz, na późniejszych etapach, kreowania zasad regulacyjnych, rozwoju cech funkcjonalnych i zdobywając coraz lepszą pozycję rynkową, rozwijają również swoją witalność. W wyniku rozwoju witalności w ramach przechodzenia przedsiębiorstw na kolejne etapy rozwoju funkcjonalnego pojawiają się dwa podstawowe jej typy. Po pierwsze, witalność przedsiębiorstw może przybierać postać reaktywną, pozwalającą przedsiębiorstwom reagować z powodzeniem na procesy zmienności otoczenia. Po drugie, pojawia się witalność proaktywna, czy też antycypacyjna, będąca podstawą do przystosowywania się przedsiębiorstw do przewidywanych warunków funkcjonowania w przyszłości 31. Reaktywność organizacji, i co się z tym wiąże jej reaktywna witalność, jest podstawą procesów adaptacji. Można ją scharakteryzować jako zbiór cech przedsiębiorstwa odpowiedzialnych za umiejętność reakcji na pojawiające się zmiany w otoczeniu. Reakcje te na wspomnianym etapie rozwoju funkcjonalnego mają charakter dostosowawczy. Przedsiębiorstwa, obserwując swoje otoczenie, widząc niedopasowanie swoich wewnętrznych zasad regulacyjnych do zmieniających się warunków funkcjonowania, starają się zaabsorbować pewne rozwiązania funkcjonalne z otoczenia. Tego typu procesy kończące się powodzeniem pozwalają przedsiębiorstwom przetrwać na rynku w długim horyzoncie czasu. W związku z istnieniem adaptacji biernej i czynnej, które wymagają różnego stopnia zaangażowania przedsiębiorstwa w kreowanie rozwiązań funkcjonalnych, należy zauważyć, że reaktywna witalność powinna pozwalać co najmniej na zróżnicowane zaangażowanie podmiotów w proces zmian. Wynika z tego istnienie podstawowych, ale jednak różnych stopni witalności reaktywnej, które umożliwiają albo adaptację bierną, albo nieco bardziej zaawansowaną czynną. Istnieje tutaj ponadto swoiste sprzężenie zwrotne, które wiąże poziom (rodzaj) adaptacji z określonym poziomem witalności, ale też odpowiednio rozwinięta 31 H.G. Adamkiewicz-Drwiłło, Antycypacyjność atrybut strategiczny współczesnego przedsiębiorstwa [w:] Zachowania organizacji wobec zjawisk kryzysowych, red. J. Skalik, CORNETIS, Wrocław 2003, s

17 Witalnościowa perspektywa zachowań rynkowych witalność pozwala przedsiębiorstwu na przeprowadzenie działań adaptacyjnych na zróżnicowanych poziomach zaawansowania. W otoczeniu te zróżnicowane poziomy witalności przejawiają się mniej lub bardziej skomplikowanymi zachowaniami rynkowymi. Przy adaptacji biernej, a tym samym witalności reaktywnej pozostającej na niższym poziomie rozwoju, można spodziewać się raczej zachowań biernych, naśladowczych czy incydentalnych (w tym wypadku związanych raczej z przypadkowymi reakcjami na pojawiające się wyzwania otoczenia). Z kolei przy adaptacji czynnej i bardziej rozwiniętej witalności reaktywnej efektem widocznym dla otoczenia będą zachowania czynne (przynajmniej w zakresie absorbowania wielu rozwiązań funkcjonalnych, zmierzające do tego, aby stworzyć z nich własne zasady funkcjonowania), po części kreatywne. Mają też szansę pojawić się pierwsze zachowania systemowe i po raz kolejny incydentalne, ale tym razem w zakresie intencjonalnego, aktywnego wykorzystywania wszelkich szans rynkowych. Kiedy zachowania przedsiębiorstw są pozytywnie odbierane w otoczeniu, a podmioty te realizują z powodzeniem procesy adaptacji, to z czasem są w stanie podjąć się wysiłku optymalizacji. Ten etap rozwoju wymaga od przedsiębiorstw dodatkowych umiejętności, ale też bardziej rozwiniętej witalności, aby w razie problemów móc utrzymać zadowalający poziom równowagi funkcjonalnej. Nadal jednak, na etapie optymalizacji, przedsiębiorstwa poszukują wzorców rozwiązań regulacyjnych w otoczeniu, szukają korzystnych dla siebie zachowań, które mogłyby z powodzeniem powielić. Są zatem nadal podmiotami odpowiadającymi na zjawiska w otoczeniu są reaktywne, nadal bowiem dostosowują się do otoczenia i zachodzących w nim procesów. Sytuacja ulega dość radykalnej zmianie, w momencie gdy przedsiębiorstwo staje się wzorcem do naśladowania przez inne podmioty, czyli osiąga etap strategii w swoim rozwoju funkcjonalnym. Wtedy zaczyna generować zachowania, które są na tyle interesujące dla otoczenia, że są naśladowane przez inne przedsiębiorstwa. Oznacza to, że na tym etapie przedsiębiorstwa wyznaczają pewne rynkowe trendy, kształtując otoczenie według swoich potrzeb. Jest to możliwe dzięki dostatecznie rozwiniętej witalności, która musi pozwalać na podejmowanie aktywności o bardziej zaawansowanym charakterze. Zaawansowana witalność proaktywna jest zatem dla przedsiębiorstw niezbędna na etapie strategicznego rozwoju funkcjonalnego, gdyż nie jest łatwo być liderem rynkowym, kiedy trzeba być innowacyjnym, aktywnym oraz ciągle wyczulonym na działania konkurencji. Przedsiębiorstwa, które tylko odpowiadałyby na pojawiające się zmiany w otoczeniu, a ich nie przewidywały, dość szybko straciłyby silną, przywódczą rolę na rynku. Wszystko to powoduje, że przedsiębiorstwa funkcjonujące na strategicznym etapie rozwoju funkcjonalnego

18 134 muszą być odporne na zagrożenia pojawiające się w ich otoczeniu, czyli muszą dysponować rozwiniętą ponadprzeciętną witalnością. Jest ona użyteczna również wówczas, gdy stracą swoją pozycję i często dość długo muszą bardzo aktywnie walczyć o ponowne wejście na miejsce lidera w swoim segmencie rynku. Na bazie witalności reaktywnej i proaktywnej przedsiębiorstwa kształtują swoje zachowania, które, analogicznie, też można nazywać reaktywnymi oraz proaktywnymi. Jak wynika z powyższej analizy, oba typy zachowań są niezbędne dla przedsiębiorstwa w toku jego rozwoju funkcjonalnego. Zachowania reaktywne są charakterystyczne dla wcześniejszych etapów tego rozwoju, natomiast proaktywne występują głównie na najwyższym stopniu rozwoju przedsiębiorstwa. Z rozważań teoretycznych oraz obserwacji praktyki życia gospodarczego można wysnuć wniosek, że oba typy zachowań są niezbędne, aby przedsiębiorstwo mogło się rozwijać pod względem funkcjonalnym oraz, co chyba ważniejsze, mogło sprawnie realizować swoje cele w długim okresie. Każde przedsiębiorstwo musi więc łączyć w sobie umiejętności posługiwania się swoją witalnością oraz dążenia do osiągnięcia wyższych etapów rozwoju funkcjonalnego, a w konsekwencji generowania różnorodnych zachowań, które mogą zostać zaakceptowane przez coraz bardziej wymagające otoczenie. 4. W kierunku nowego paradygmatu nurtu behawioralnego konkluzja Uczestnictwo człowieka w życiu gospodarczym jest sprawą oczywistą. Nie mniej oczywiste jest zatem poszukiwanie właściwych sposobów badania tego uczestnictwa i wszelkich jego konsekwencji dla funkcjonowania podmiotów gospodarczych. Wcześniej wspominana koncepcja witalności organizacji jest pewną egzemplifikacją wielowątkowego nurtu w nauce, który ogólnie jest nazywany nurtem behawioralnym. Znaczenie człowieka w działalności organizacji najwcześniej zaczęto zauważać na gruncie nauk organizacji i zarządzania. Podstawę rozwoju podejścia psycho-socjologicznego w zarządzaniu stanowią prace, które zaczęły pojawiać się w latach 20. XX w. Nurt psycho-socjologiczny zrodził się z dociekań uczonych analizujących zjawiska społeczne zachodzące w różnych grupach (w tym w formalnych organizacjach) oraz zachowania ludzi w różnych sytuacjach i motywy tych zachowań (stąd pochodzi stosowana przez wielu autorów nazwa «szkoła ludzkich zachowań» lub «kierunek behawioralny» M. Bielski, Organizacje. Istota, struktury, procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1996, s. 32.

19 Witalnościowa perspektywa zachowań rynkowych Na podstawie wspomnianego nurtu oraz podejścia sytuacyjnego, jak też rozważań na temat strategii i zachowań organizacyjnych, w latach 70. XX w. powstał nurt teorii behawioralnych 33, które opierają się na założeniu, że każda organizacja (przedsiębiorstwo) to miejsce działania ludzi o różnych celach, a ludzie ci tworzą koalicje prowadzące (przynajmniej w założeniu) do zabezpieczenia własnych interesów. Kolejne założenie teorii behawioralnych odnosi się do celu organizacji, który będąc kompromisem nie jest i nie może być oparty na maksymalizacji jednej zmiennej oraz, co ważne, nie jest narzucany zewnętrznie, ale kształtuje się w wyniku przetargu interesów wewnętrznych aktorów. W konsekwencji kompromis i zróżnicowanie celów poszczególnych uczestników organizacji zakładają konieczność przyjęcia dla organizacji wiązki celów. Ponadto w każdej organizacji ma miejsce złożony wewnętrzny proces alokacji zasobów 34. Dodatkowo warto podkreślić, że wszelkie teorie behawioralne zakładają specyfikę i niepowtarzalność ludzi w przedsiębiorstwie będących jego zasobem strategicznym, którego jednak nie można traktować jak każdego innego czynnika produkcji 35. Teoria behawioralna obrazuje złożoność przedsiębiorstwa i złożoność jego zachowań, przedstawiając sprzeczność i zbieżność interesów różnych interesariuszy w przedsiębiorstwie oraz ich zachowania uwarunkowane zasobami i kompetencjami 36. Pewnym uzupełnieniem myślenia o idei behawioryzmu w zarządzaniu jest koncepcja strategii behawioralnych, które opisują wzorzec ogólnego zachowania się organizacji 37. Strategie koncentrują się głównie na ludziach uczestnikach organizacji. Wspomniana koncepcja jest wykorzystywana w analizie rozwoju przedsiębiorstw wielokulturowych, które ciągle przekształcają się, ewoluują w taki sam sposób, w jaki zmieniają się ludzie i warunki ich życia 38. Kolejną odsłoną behawioryzmu w gospodarce jest rozwój ekonomii behawioralnej, której badania pozwalają na rozpoznanie odstępstw od zasad wynikających z modelu racjonalnego wyboru 39 oraz finansów behawioralnych, które 33 L.J. Krzyżanowski, O podstawach kierowania organizacjami inaczej. Paradygmaty, metafory, modele, filozofia, metodologia, dylematy, trendy, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999, s T. Gruszecki, Współczesne teorie przedsiębiorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s Ibidem, s A. Noga, Teorie przedsiębiorstw, PWE, Warszawa 2011, s R. Krupski, J. Niemczyk, E. Stańczyk-Hugiet, Koncepcje strategii organizacji, PWE, Warszawa 2009, s M. Jankowska-Mihułowicz, Kształtowanie organizacji wielokulturowej strategie behawioralne, Problemy Zarządzania 2011, vol. 9, nr 4(34), s R.H. Frank, Mikroekonomia jakiej jeszcze nie było, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2007, s. 13.