This copy is for personal use only - distribution prohibited.

Transkrypt

1 ARTYKUŁORYGINALNY/ORIGINALARTICLE MarekŻak 1,Anna Skalska 2 1 KatedraRehabilitacjiKlinicznej,AkademiaWychowaniaFizycznego,Kraków 2 KatedraChoróbWewnętrznychi Gerontologii,CollegiumMedicumUniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków Ocena ryzykaupadkówi możliwościpodniesienia siępo upadkuu pacjentówpo zabiegach ortopedycznychw obrębiestawubiodrowego Evaluatingtheriskoffallsandthepossibility ofstandingbackupafterafallinpatientsrecovering fromorthopedicsurgeryofthehip Słowakluczowe:geriatria,zmianypozycji,wchodzenieposchodach Keywords: geriatrics,changeofposition,stairclimbing SUMMARY Background.Theincidenceoffallsamongtheelderlyiswidelyrecognizedtohaveseriousmedicalandeconomicconsequences.Thepresentstudyaimedtoassesstheriskoffallsandtheindividual'sabilitytocopeafterwardsingeriatricpatientswhohadundergonehipreplacementsurgery. Materialsandmethods.Intheperiod weexamined50patients(39women,11men;agerange 65-83years).Thepotentialriskoffallsandtheindividual'sabilitytocopeafterwardswasassessedtwice,6and 12monthsafterhipreplacementsurgery,usingthePiletandSwinemethod,inconjunctionwiththeBergtest. Results. Within6monthsofsurgery,theriskoffallremainedthehighestduringposturalshifts(e.g.from asittingtoafullyuprightposition,climbingstairs)in64%ofthepatients,whereasin52%thegreatestrisk occurredwhileliftingobjectsoffthefloorandturningaround.withinthesameperiod,86%founditimpossibletopullthemselvesuprightafterafallwhenlyingface-down,and78%whenkneelingononeknee.within ayear,theriskoffallremainedthesame,whereasregainingafullyuprightpositionwhenlyingface-downwas foundtobeimpossiblefor64%,andwhenkneelingononekneeonly,for60%ofourpatients. Conclusions.Anostensiblysimpletasklikechangeofbodypositionwasfoundtocarrythehighestriskof potentialfall.patientsafterhipreplacementsurgeryhavesignificantlyimpairedabilitytoregainafullyupright postureafterafall,ifunassisted. STRESZCZENIE Ortopedia Traumatologia Rehabilitacja Vol. 6, Nr 6, 2004, Wstęp.Upadkiosóbstarszychtopoważnyproblempociągającyza sobąistotneskutkimedycznei ekonomiczne.celempracybyłaocena ryzykaupadkówi możliwościpodniesieniasiępo upadkupacjentówgeriatrycznych,u którychbyływykonywanezabiegiortopedycznew obrębiestawubiodrowego. Materiałi metody.w latach badaniamiobjęto 50osób(39kobieti 11mężczyzn)w wieku lata.w celuuzyskaniaodpowiedzina postawionepytaniabadawcze,dwukrotniedokonanoocenyryzykaupadkówi możliwościpodniesieniasiępo upadkuza pomocątestupiletai Swine'a oraztestuberg,przeprowadzonychpo 6i 12miesiącachod zabieguortopedycznego.badaniamiobjętopacjentówoddziaługeriatrycznego ZakładuOpiekuńczo-LeczniczegoorazDomówPomocySpołecznejw Krakowie. Wyniki.Analiza wynikówwykazała,żew ciągu 6miesięcyod zabieguistniejedużezagrożenieupadkami u 64%badanychpodczaszmianypozycjiz siedzącejna stojącąi podczaswchodzeniapo schodach,a u 52% 777

2 w czasiepodnoszeniaprzedmiotuz podłogii w czasiewykonywaniaobrotu.w tymsamymokresieod zabiegu podnoszeniesiępo ewentualnymupadkubyłopraktycznieniedo wykonaniaz pozycjileżąceju 86%badanych i u 78%z pozycjiklękuna jednymkolanie.po rokuod zabiegudużeryzykoupadkówbyłona poziomiezbliżonymdo poziomuwynikówz okresuwcześniejszego,a podnoszeniesiępo ewentualnymupadkubyłopraktycznieniemożliwez pozycjileżąceju 64%badanychi u 60%z pozycjiklękuna jednymkolanie. Wnioski.Pozornieprostaczynność,jakąjestzmiana pozycji,stwarzałanajwiększezagrożenieupadkiem. Pacjencipo zabieguortopedycznymmająograniczonemożliwościpodnoszeniasiępo ewentualnymupadku. WSTĘP Upadkiosóbstarszychtopoważnyproblemspołeczny,pociągającyza sobąistotneskutkimedyczne i ekonomiczne, a populacja osób starszych cechuje sięnajwiększąniepełnosprawnościąi śmiertelnością w następstwie upadków[1,2].w populacji ogólnej, wśród 3osóbw wiekupodeszłymu 1prawdopodobnejestwystąpieniejednegolubwiększejliczbyupadkóww ciąguroku[2,3,4].oceniasię,żeupada 20% osób hospitalizowanych i 45% pensjonariuszy domów opieki [2,4,5]. Od jednej czwartej do połowy wszystkichupadkówosóbstarszychskutkujeodniesieniem urazu, od 10% do 15% upadków wiąże się zpoważnymiurazami,od 2%do 6%upadków zpowstaniemzłamań,a około 1% zezłamaniamiwokolicy stawubiodrowego[6,7].mimożerozwójnauk medycznychpozwalana wykonywanie z powodzeniem zabiegówortopedycznychw obrębienasady bliższejkościudoweju corazstarszychosób,należy pamiętać,żedużagrupapacjentówoperowanychjest wciąż zagrożona upadkiem i jego konsekwencjami. Inny istotny problem, to możliwości radzenia sobie po ewentualnymupadku.jakpodajetinetti[8],ponad 40%osóbstarszych,któresięprzewróciły,mimo żeniedoznałyobrażeń,niesąw staniesamodzielnie siępodnieśći w tensposóbnarażająsięna poważne konsekwencje wynikające chociażby z unieruchomieniapo upadku,a tozwiązanejestz rozwojeminfekcji,odwodnieniem,czywystąpieniemzespołupoupadkowego[9]. Tenproblemklinicznyw Polscejestniedocenianyzarównoprzezlekarzy,jaki personelszpitaliczy domów opieki. Starzenie się polskiego społeczeństwai staływzrostkosztówleczeniapowinnystanowićbodziecdo podejmowaniaszerokozakrojonych działań,pozwalającychna ocenęzagrożeńupadkami szczególniewśródosóbstarszych,a zwłaszczatych, którymjużsięzdarzyłyupadkii musiałyponosićich konsekwencje.mającna uwadzeprzedstawionepowyżejproblemy,celempracybyłaocena ryzykaupadków i możliwościpodniesieniasiępo upadkupacjentówgeriatrycznych,u którychbyływykonywanezabiegiortopedycznew obrębiestawubiodrowegoiuzyskanieodpowiedzina postawionepytaniabadawcze: 1. W jakichsytuacjachi w czasiewykonywaniajakich czynnościistniejenajwiększezagrożenieupadkiem u pacjentóww ciągu 6miesięcyi w rokod zabiegu? 2. Jakiesąmożliwościpodniesieniasiępacjentapo ewentualnymupadku? MATERIAŁ I METODY Badaniami objęto 50 osób (39 kobiet i 11 mężczyzn)w wieku 65-83lata(śr.wieku 72lata± 6,5), operowanychz powoduzwiązanegoz urazemzłamaniabliższejnasadykościudowej.u 32badanychimplantowanoprotezęcałkowitącementową,u 15protezęAustin-Moore'a,a u 4wykonanozespoleniemetodąDHS(DynamicHipScrew).BadanibylipacjentamiOddziałuGeriatrycznegoZakładuOpiekuńczo- -Leczniczego oraz Domów Pomocy Społecznej w Krakowie.W celuuzyskaniaodpowiedzina postawionepytaniabadawcze,dokonanoocenyryzykaupadków i możliwości podniesienia się po ewentualnym upadkuza pomocątestupiletai Swine'a [10]oraztestu Berg [11]. Badania przeprowadzono po 6 i 12 miesiącachod zabieguortopedycznego. Doboru pacjentów do badań dokonano według następującychkryteriów:wyrażeniepisemnejzgody na udział w badaniu; osoby nie młodsze niż 65 lat; okresconajmniej 6miesięcyod zabiegu;stwierdzonyw wywiadzieurazw wynikuupadku;stanfizyczny i psychiczny zezwalający na udział w badaniu. W badanejgrupienajwięcejosób,bo 59%stanowili pacjenci, u których głównymi schorzeniami były zmiany w narządzie ruchu, u pozostałych występowały między innymi zaburzenia w układzie nerwowym oraz dysfunkcje w układzie krążenia. Ponad 43%badanychmiałozaburzeniawzroku.Badaniśredniozażywali 4i więcejlekówz różnychgrup.wokresie realizacji programu badani nie uczestniczyli w żadnymspecjalnymprogramieusprawniania,którymógłbywpłynąćna wynikibadań.badaniaprzeprowadzanow latach Do ocenyryzykaupadkówi możliwościpodniesieniasiębadanychpo ewentualnymupadkuwykorzystano: 1. TestPiletai Swine'a [10].Składasięz dwóchczęści.pierwszaczęśćobejmujeocenęryzykaupadku podczas wykonywania czynności lokomocyj- 778

3 u42badanychnienastąpiłozmniejszenieryzykaupadków u8badanychnastąpiłozmniejszenieryzykaupadków Liczbaróżnicdodatnich=8 Oczekiwanaliczbaróżnic=4 ParametrstatystykiZ =2,67 Dwustronnypoziomistotnościp=0,02 Ryc. 1.Ryzykoupadkupodczaszmianypozycjiz siedzącejna stojącą Fig.1.Riskoffallwhenshiftingfromsittingtofullyuprightposition nychi równoważnych,a druga ocenęmożliwościpodniesieniasiępo upadku. 2. Wykonywanie czynności lokomocyjnych i równoważnych:przejście 5-metrowegoodcinkaz pokonaniem dwóch przeszkód imitujących progi, podniesienie przedmiotu z podłogi, wchodzenie na schody,schodzeniezeschodów,staniena nodzeprawej,staniena nodzelewej. 3. Podnoszeniesiępo upadkuz następującychpozycji:pozycjależącaprzodem,klękpodparty,klęk na dwóchkolanach,klękna jednymkolanie. Skalaocen: 2 Małeryzykoupadków badanyniepotrzebujepomocyw czasiewykonywaniaww.czynności. 1 Średnieryzykoupadków jeżelibadanykorzystaz pomocytechnicznych(np.laski,kul,balkoników)w czasiewykonywaniaww.czynności. 0 Dużeryzykoupadków jeżelibadanywymagapomocyosobydrugiejpodczaswykonywaniaww. czynności. TestBerg[11]składającysięz 14zadań: 1.Zmiana pozycjiz siedzącejna stojącą, 2.Pozycjastojąca bezpodpieraniasię, 3.Pozycjasiedzącabezopieraniasię,stopyopartena podłodze, 4.Zmiana pozycji zestojącejna siedzącą, 5.Przesiadaniesię, 6.Utrzymaniepozycjistojącejbezpodpieraniasię,z oczami zamkniętymi, 7.Utrzymaniepozycjistojącejbezpodparciazestopamizłączonymirazem, 8.Sięganieręką z wyprostowanymramieniemw trakcieutrzymywaniapozycjistojącej, 9.Podniesienieprzedmiotuzpodłogiz pozycjistojącej, 10.Obrótgłowyprzezprawe i leweramięw pozycjistojącej, 11.Obróto360stopni, 12.Naprzemienneumieszczanienógna niskimtaborecie w pozycji stojącej bez podpierania się, 13. Staniebezpomocy,z ułożeniemstópjedna przed drugą, 14.Staniena jednejnodze.skalaocenod 4do 0,4 najlepszewykonaniedanegozadania, 0niejestwstanie samodzielniewykonaćdanegozadania. Ponieważdo ocenyposzczególnychcechzastosowanoskalępunktowąod 2do 0orazod 4do 0,w celuotrzymaniainformacjio zmianachposzczególnych cech posłużono się nieparametrycznym testem Wilcoxona, polegającym na porównaniu punktów pomiędzyparami.testpozwalaocenić,czywystępująceróżnicesąistotnestatystycznie.na jegopodstawie można wyciągnąć wnioski i zweryfikować pytania badawcze.danezostałyopracowaneza pomocąprogramukomputerowegostatgraphicforwindows 3.1. WYNIKI Jak wykazała analiza wyników, duże zagrożenie upadkami w ciągu 6 miesięcy od zabiegu istniało u 64%badanychpodczaszmianypozycjiz siedzącej na stojącąi podczaswchodzeniapo schodach,a u52% w czasiepodnoszeniaprzedmiotuz podłogii w czasie wykonywania obrotu. Po roku od zabiegu duże zagrożenie upadkiem odnotowano u 48% badanych 779

4 przy zmianiepozycjiz siedzącejna stojącąi podczas wchodzeniapo schodachorazu 40%przypodnoszeniu przedmiotu z podłogi i w czasie wykonywania obrotu;poziomistotnościod 0,003do 0,02.Wyniki zilustrowanona Rycinach 1-4. u42badanychnienastąpiłozmniejszenieryzykaupadków u8badanychnastąpiłozmniejszenieryzykaupadków Liczbaróżnicdodatnich=8 Oczekiwanaliczbaróżnic=4 ParametrstatystykiZ =2,67 Dwustronnypoziomistotnościp=0,02 Ryc.2.Ryzykoupadkówpodczaswchodzeniaposchodach Fig.2.Riskoffallwhenclimbingstairs u 38badanychnienastąpiłozmniejszenieryzykaupadków u11badanychnastąpiłozmniejszenieryzykaupadków u 1badanegonastąpiłozwiększenieryzykaupadków Liczbaróżnicdodatnich=11 Liczbaróżnicujemnych=1 Oczekiwanaliczbaróżnic=6 ParametrstatystykiZ =3,02 Dwustronnypoziomistotnościp=0,003 Ryc.3.Ryzykoupadkówpodczaspodnoszeniaprzedmiotuzpodłogi Fig.3.Riskoffallwhenliftinganobjectfromthefloor W ciągu 6miesięcyod zabiegupodnoszeniesiępo ewentualnymupadkubyłopraktycznieniedo wykonaniaz pozycjileżąceju 86%badanychi u 78%w pozycji klękuna jednymkolanie.po rokuod zabiegupodnoszeniesiępo ewentualnymupadkubyłopraktycznieniemo- 780

5 żliwez pozycjileżąceju 60%badanychi u 64%z pozycjiklękuna jednymkolanie;poziomistotnościod 0,002 do 0,05.Wynikiprzedstawionona Rycinach 5,6. u38badanychnienastąpiłozmniejszenieryzykaupadków u11badanychnastąpiłozmniejszenieryzykaupadków u 1badanegonastąpiłozwiększenieryzykaupadków Liczbaróżnicdodatnich=11 Liczbaróżnicujemnych=1 Oczekiwanaliczbaróżnic=6 ParametrstatystykiZ =3,02 Dwustronnypoziomistotnościp=0,003 Ryc.4.Ryzykoupadkówpodczaswykonywaniaobrotu Fig.4.Riskoffallwhenturningaround W ciągurokuod zabiegu 36%badanychprzewróciłosięconajmniejjedenraz,u 2badanychw wyniku upadku doszło do złamania kości promieniowej u37badanychnienastąpiłapoprawapodnoszeniasiępo upadków u13badanychnastąpiłapoprawapodnoszeniasiępo upadków Liczbaróżnicdodatnich=13 Oczekiwanaliczbaróżnic=6,5 ParametrstatystykiZ =3,34 Dwustronnypoziomistotnościp=0,002 Skalaocen: 0punktów(pkt) jeżelibadanywymagapomocyosobydrugiejpodczaswykonywaniaww.czynności 1punktów(pkt) jeżelibadanykorzystaz pomocytechnicznych(np.laska)w czasiewykonywaniaww.czynności 2punktów(pkt) badanyniepotrzebujepomocyw czasiewykonywaniaww.czynności Ryc. 5.Możliwościpodnoszeniasięz pozycjileżeniaprzodem Fig.5.Possibilityofregainingafullyuprightpositionfromaface-downposition 781

6 u43badanychnienastąpiłapoprawapodnoszeniasiępo upadków u7badanychnastąpiłapoprawapodnoszeniasiępo upadków Liczbaróżnicdodatnich=7 Oczekiwana liczbaróżnic=3,5 ParametrstatystykiZ =2,46 Dwustronnypoziomistotnościp=0,05 Skalaocen: 0punktów(pkt) jeżelibadanywymagapomocyosobydrugiejpodczaswykonywaniaww.czynności 1punktów(pkt) jeżelibadanykorzystaz pomocytechnicznych(np.laska)w czasiewykonywaniaww.czynności 2punktów(pkt) badanyniepotrzebujepomocyw czasiewykonywaniaww.czynności Ryc. 6.Możliwościpodnoszeniasięz klękuna jednymkolanie Fig.6.Possibilityofregainingafullyuprightpositionfromkneelingononeknee (upadekw trakciezmianypozycjiz siedzącejna stojącą), u pozostałych stwierdzono skręcenia, krwiaki podskórneorazotarcia.po upadku 14%osóbz tejgrupyznacznieograniczyłoporuszaniesię,comogłoby świadczyćo wystąpieniuzespołupoupadkowegoutych osób. DYSKUSJA Jakwykazałybadania,dużezagrożenieupadkami występowało w trakcie wykonywania przez badanych pozornie prostych czynności, co znalazło potwierdzenierównieżw badaniachtinettii wsp.[12], którzy wykazali, że prawie 50% upadków zdarzyło siępodczasczynności,którymtowarzyszytylkonieznaczne przemieszczenie środka ciężkości, jak np. przy zmianiepozycji.na dużezagrożenieupadkiem w trakciewykonywaniabardziejzłożonychczynności zwróciła uwagę Studencka i jej zespół[13]. Do grupy wysokiego ryzyka upadków ci badacze zaliczają pacjentów mających trudności z wykonywaniemzwrotów.wynikitesąpodobnedo odnotowanych przez Żaka[14], który analizował upadki 571 pacjentówgeriatrycznych. Wynikiuzyskaneu pacjentówpo zabiegachw obrębie stawu biodrowego wskazują na konieczność dokonywania oceny ryzyka upadków w tej grupie osób,a w procesierehabilitacjipo zabieguniezbędne jestnauczaniezmianypozycjinp.z siedzącejna stojącą,czywykonywaniazwrotów,celemzmniejszenia ryzykaupadkówi ichnastępstw.braktakichdziałań stwarzaniebezpieczeństwododatkowychuszkodzeń w obrębie operowanego stawu bądź wykonywania reoperacji. Tinetti,Campbell,Wolf,Hauer[12,15,16,17,18], stosującinterwencjęzłożoną,polegającąna redukcji czynnikówryzykai wprowadzeniuodpowiednichprogramówrehabilitacyjnych,wykazalizmniejszenieryzykaupadkówod kilkunastudo ponad 30%,cowydajesięszczególnieistotnedlapacjentówz grupywiększegoryzyka,czylitych,którzyw wynikuupadkudoznaliuszkodzeniaw obrębiestawubiodrowego.do tej grupypowinnybyćwięcadresowanespecjalneprogramyprewencyjnepo zabieguoperacyjnym. Lękprzed upadkiemniezawszewiążesięz ewentualnymikonsekwencjamiupadku,aleczęstowywołujegoniemożnośćporadzeniasobiepodczaspróby wstawania. Uzyskane wyniki przedstawiają istotny problem,z jakimborykająsiępacjenci,którzysązagrożeni upadkiem, gdyż możliwości samodzielnego podniesieniasiępo upadkusąu nichznacznieograniczone,comożewpływaćna występowaniezespołu 782

7 poupadkowego czy ograniczanie aktywności ruchowejw obawieprzed kolejnymupadkiem.wynikite znalazłypotwierdzeniew pracachreecei wsp.[19] oraztinettii jejzespołu[8],gdyż jakwykazalici autorzy wiele osób starszych nie może się samodzielniepodnieśćpo upadku,nawetjeśliniedoznały one znacznego urazu. Należy dodać, że leżenie po upadkuponad godzinęzwiększaw istotnysposóbryzyko śmierci lub uzależnienia poszkodowanego od otoczenia. Oprócz działań zmierzających do zmniejszenia ryzyka upadków, ważnym zadaniem jest przygotowanieosobystarszejdo radzeniasobiepo ewentualnymupadku.hofmeyeri wsp.[20]stosowaliindywidualneprogramyćwiczeń,mającena celusprawniejszewstawaniepo ewentualnymupadkui jużpo 2tygodniach realizacji programu zaobserwowali poprawęu większościbadanych.sprawniejszepodnoszenie się po ewentualnym upadku potwierdzają równieżbadaniapacjentekw wiekupodeszłymzeschorzeniami kardiologicznymi, przeprowadzone przez Żakai Grodzickiego[21],którzyodnotowaliistotną poprawępo 3tygodniachstosowaniaprogramurehabilitacji. Wyniki badań, wskazujące na korzystny wpływ programu rehabilitacji na możliwości podnoszenia się po ewentualnym upadku powinny być uwzględniane w programach usprawniania pacjentów geriatrycznych,u którychsąwykonywanezabiegiw obrębie stawu biodrowego. Winny one również inspirowaćdo prowadzeniabadańszczególniew tejgrupie pacjentów. WNIOSKI Pozornieprostaczynność,jakąjestzmiana pozycji,stwarzałanajwiększezagrożenieupadkiem. Pacjencipo zabieguortopedycznymsąw dużym stopniu zagrożeni upadkiem podczas wchodzenia po schodachi wykonywaniazwrotów. Pacjencipo zabieguortopedycznymmająograniczone możliwości podnoszenia się po ewentualnym upadku. PIŚMIENNICTWO 1. Thornby M.A.:Balanceandfallsinthefrailolderperson: a reviewoftheliterature.top.ger.reh. 1995; 11: CampbellA.J.,ReinkenJ.,AllanB. C.i wsp.:fallsinold age:a studyoffrequencyandrelatedclinicalfactors.age Ageing 1981; 10: BakerS.P.,HarveyA.H.:Fallinjuriesintheelderly.Clin. Geriatr.Med. 1985; 1: MasudT.,MorrisR.O:Epidemiologyoffalls.AgeAgeing 2001; 30:Sup 4: Tinetti M.E.,Speechley M.,GinterS.F.:Riskfactorsfor fallsamongelderlypersonslivinginthecommunity.n. Eng.J.Med. 1988; 319: FrancisR. M.:Fallsandfractures.AgeAgeing 2001; 30: Sup 4: CloseJ. C.T.:Interdisciplinarypracticeintheprevention offalls a reviewofworkingmodelsofcare.ageageing 2001; 30:Sup 4: Tinetti M.E.,LiuW. L.,ClausE.B.:predictorsandprognosisofinabilitytogetupafterfallsamongelderlypersons.JAMA 1993; 269: GalusK.,KocembaJ.(Red.):MSDPodręcznikGeriatrii WydawnictwoUrban&Partner,Wrocław PiletJ. M.,SwineCh.:Kinesitherapiegeriatriqueetpreventiondesrisquesdechute.Temp.Med. 1998; 6: BergK.,Wood-DauphineeS.,WilliamsJ. I.i wsp.:measuringbalanceintheelderly:preliminarydevelopmentof aninstrument.physioth.can. 1989; 41: Tinetti M.E.,Baker D. I.,McVayG. I wsp.:a multifactorialinterventiontoreducetheriskoffallingamongelderly people living in the community. N. Eng. J. Med. 1994; 331: StudenskiS.,DuncanP.W.,ChandlerJ.i wsp.:predicting falls:theroleofmobilityandnonphysicalfactors.j.am. Geriatr.Soc. 1994; 42: Żak M.:Upadkiosóbstarszych analiza zagrożeńna podstawie obserwacji prowadzonych w latach PrzeglLek. 2002; 59: CampbellA.J.,Robertson M. C.,Gardner M. M.i wsp.: Fall prevention over two years: a randomised controlled trial in women 80 years and older. Age Ageing. 1999; 28: CampbellA.J.,Robertson M. C.,Gardner M. M.i wsp.: Randomized controlled trial of a general practice programmeofhomebasedexercisetopreventfallsinelderly women.br.med.j. 1997; 315: WolfS. L.,BarnhartH. X.,KutnerN.G.i wsp.:reducing frailtyandfallsinolderpersons;aninvestigationoftai Chi and computerized balance training. J. Am. Geriatr. Soc. 1996; 44: HauerK.,RostB.,RutscheleK.i wsp.:exercisetraining forrehabilitationandsecondarypreventionoffallsingeriatricpatientswitha historyofinjuriousfalls.j.am.geriatr.soc.2001; 49: ReeceA. C., Simpson J. M.: Preparing older people to copeaftera fall.physiother. 1996; 82: Hofmeyer M.R.,AlexanderN.B.,Nyquist L. V.i wsp.: Floor-rise strategy training in old adults. J.Am. Geriatr. Soc. 2002; 50: Żak M., GrodzickiT.: Falls of female patients suffering from cardiovascular diseases assessment of potential riskfactorsandindividualabilitytocopeafteranaccidentalfall.newmed, 2003; 3: Adresdokorespondencji/Addressforcorrespondence DrMarekŻak Kraków,ul.KazimierzaWielkiego 87/39 wrzak@cyf-kr.edu.pl Otrzymano/Received Zaakceptowano/Accepted r r. 783