Grupy dyspozycyjne społeczeństwa w świetle potrzeb bezpieczeństwa państwa

Transkrypt

1 Grupy dyspozycyjne społeczeństwa w świetle potrzeb bezpieczeństwa państwa Tom 1 Teoretyczne aspekty przygotowania i funkcjonowania grup dyspozycyjnych państwa Pod redakcją: Piotra Bogdalskiego, Danuty Bukowieckiej Roberta Częścika, Bogdana Zdrodowskiego Szczytno 2014

2 Recenzent prof. zw. dr hab. Roman Maciej Kalina prof. zw. dr hab. Jarosław Wołejszo dr hab. Ryszard Olszewski Redakcja Wydawcy Justyna Zaryczna Robert Ocipiński Projekt okładki Jan Napiórkowski Wszelkie prawa zastrzeżone WSPol Szczytno 2014 ISBN e-isbn ISBN tomu e-isbn tomu Druk i oprawa: Wydział Wydawnictw i Poligrafii Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie Szczytno, ul. Marszałka Józefa Piłsudskiego 111 tel , fax wwip@wspol.edu.pl Objętość: 16,06 ark. wyd. (1 ark. wyd. = 40 tys. znaków typograficznych)

3 Spis treści Wprowadzenie... 5 Bogdan Zdrodowski Ujęcie bezpieczeństwa... 7 Security Framework Sławomir Zalewski Grupy dyspozycyjne w społeczeństwie obywatelskim Dispositional Groups in Civil Society Jan Maciejewski, Daria Hofman Grupy dyspozycyjne wobec zagrożeń bezpieczeństwa w perspektywie socjologicznej Dispositional Groups in Consideration of Security Risk in Sociology Perspective Józef Marczak, Ryszard Jakubczak Kultura strategiczna w Polsce pojęcie, ocena stanu i prognoza rozwoju Strategic Culture in Poland Concepts, Assessment and Forecast of Development Tadeusz Ambroży, Juliusz Piwowarski, Henryk Duda, Jozef Matis Rola intelektualizacji w procesie szkolenia grup dyspozycyjnych The Role of Intellectualization in Training Process of Dispositional Groups Mariusz Kramarczyk, Sabina Kramarczyk Bezpieczeństwo państwa a przygotowanie psychofizyczne policjantów do działań interwencyjnych State Security and Police Officers Psychophysical Preparation for Interventions Ewa Grudziewska, Ewelina Tymoszuk, Szymon Tajak Style rozwiązywania konfliktów wśród funkcjonariuszy Policji Styles of Resolving Conflicts Among Police Officers Jarosław Truchan, Kamil Galicki Współdziałanie sił specjalnych Policji i Żandarmerii Wojskowej jako wybranych komponentów grup dyspozycyjnych państwa Cooperation Between Police Special Forces and Military Police as Selected Components of Dispositional Groups

4 Waldemar Zubrzycki Potencjalne możliwości współdziałania policji i straży miejskiej w zakresie przeciwdziałania zagrożeniom terrorystycznym Potential Cooperation Between Police and Municipal Guard in Counteracting Terrorist Threats Dominik Hryszkiewicz, Katarzyna Sklepkowska Potrzeby i oczekiwania społeczne w budowaniu odpowiedzialnej społecznie Policji Social Needs and Expectations in Creating Socially Responsible Police Cezary Tatarczuk Wrażliwość społeczna funkcjonariuszy grup dyspozycyjnych społeczeństwa na przykładzie Straży Miejskiej w Gdyni. Raport z badań Social Sensitivity of Public Officers Members of Dispositional Groups Illustrated with the Example of the Municipal Guard in Gdynia. Test Report Ryszard Kałużny Idea dzielności w służbie funkcjonariuszy grup dyspozycyjno mundurowych The Idea of Bravery in the Service of Uniformed Public Service Officers Kornelia Stępień Aktualne tendencje zachowań przestępczych nieletnich w kontekście czynników determinujących ich występowanie i kompetencji podmiotów mogących im zapobiegać Current Tendencies of the Criminal Behaviour of Juveniles in the Context of Determinants for their Appearance and the Competence of Authorities Responsible for Preventing Juvenile Crime Zdzisław Czaplicki Aktywność fizyczna i środowisko a zdrowie człowieka Effect of Physical Activity and Environment on Human Health Andrzej Tomczak Przygotowanie studentów akademii wychowania fizycznego do służby w grupach dyspozycyjnych Preparation of University Physical Education Students for Service in Disposable Groups Joanna Renata Syska Zainteresowania trzynastoletnich gimnazjalistów związane z edukacją przygotowującą do pracy w służbach dyspozycyjnych The Interests of Thirteen-year-old Middle School Learners Connected with Education which Prepares for Work in Uniformed Services

5 Wprowadzenie Bezpieczeństwo od zarania ludzkości było przedmiotem zainteresowania człowieka, społeczeństwa i organizacji państwowych, głównie w wymiarze doktrynalnym i praktycznym. Zapewnienie bezpieczeństwa wymagało od państwa powołania i utrzymania wielu instytucji wykonawczych z odpowiednimi kompetencjami. Ponieważ zagrożenia bezpieczeństwa, niezależnie od ich źródeł, mogą wystąpić obecnie w każdej sytuacji, miejscu i czasie, koniecznością jest utrzymywanie części tych wyspecjalizowanych instytucji w ciągłej zdolności do reagowania. Instytucje te w swoich ramach do bezpośrednich działań powołują grupy dyspozycyjne, które są różnie ujmowane i interpretowane w literaturze, ale ich wspólnym celem jest bezpośrednia, bezzwłoczna ochrona i obrona społeczeństwa przed wszelkimi zagrożeniami, niezależnie czy są to grupy militarne, paramilitarne, cywilne czy ochotnicze. Specyfiką tych grup jest to, że ich członkami są zazwyczaj osoby wyróżniające się poświęceniem i zaangażowaniem w realizację zadań w sytuacjach trudnych, wymagających odwagi, poświęcenia i dyspozycyjności. Ze względu na trudne warunki działania wymagają one specyficznych procedur, doboru personelu i sposobów przygotowania. Jednym z bardzo istotnych aspektów tego bezpieczeństwa jest odpowiednie przygotowanie wszystkich podmiotów do efektywnej realizacji przypisanych im zadań. Bezpieczeństwo było również od wieków przedmiotem poznania naukowego, ale dopiero kilka lat temu doczekało się w Polsce wyodrębnienia jako samodzielna dyscyplina naukowa. Wydarzenie to zintensyfikowało badania naukowe związane z wszelkimi aspektami poznania naukowego bezpieczeństwa, w tym zapoczątkowało porządkowanie języka jego opisu, tworzenie specyficznych metodyk poznania, usprawnianie funkcjonowania wszelkich podmiotów bezpieczeństwa i kierowanie nimi. Owocem tego jest liczący się dorobek naukowy związany zarówno z aspektami teoretycznymi, jak i praktycznymi grup dyspozycyjnych. Niniejsza trzytomowa publikacja jest zarówno wyrazem samodzielnej aktywności przedstawicieli polskich środowisk naukowych, jak i tej pod auspicjami Wyższej Szkoły Policji w Szczytnie posiadającej znaczący dorobek badawczy, szczególnie w obszarze bezpieczeństwa i porządku publicznego. Od wielu lat prowadzone są tu badania związane z wieloma aspektami bezpieczeństwa wewnętrznego państwa oraz publikuje się ich wyniki. 5

6 Właśnie przygotowaniu służb dyspozycyjnych do działań w sytuacjach kryzysowych poświęcony jest niniejszy zbiór opracowań, artykułów i referatów konferencyjnych, zawierający wyniki badań znaczących ośrodków naukowych w Polsce. Stanowi on ważny głos naukowców w rozwoju nauk o bezpieczeństwie. W niniejszym tomie przedstawione zostały teoretyczne aspekty przygotowania i funkcjonowania grup dyspozycyjnych państwa. Redaktorzy 6

7 dr hab. inż. Bogdan Zdrodowski Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie Ujęcie bezpieczeństwa Streszczenie. Bezpieczeństwo jest jedną z podstawowych kategorii przypisywanych większości bytów realnych, którymi mogą być zarówno ludzie, społeczeństwa, organizacje, jak i rzeczy, zjawiska czy procesy. Zatem bezpieczeństwo jest przedmiotem poznania wielu dziedzin aktywności człowieka i z tego względu ujmowane jest bardzo różnie, w zależności od sposobu postrzegania i potrzeb. Każda dziedzina naukowa posiada swoje specyficzne podejście poznawcze i bada bezpieczeństwo specyficznymi metodami, a wyniki opisuje specyficznym językiem. Treści tego artykułu zmierzają do tworzenia wspólnej płaszczyzny poznawania bezpieczeństwa jako kategorii uniwersalnej, stworzenia powszechnie akceptowalnego języka opisu bezpieczeństwa, by można było wzajemnie się komunikować, by wiedza o bezpieczeństwie mogła być transponowana pomiędzy dyscyplinami i w treści kształcenia, by wyniki badań w formie i treści zrozumiałej mogły być transponowane również do sfery praktycznej. Słowa kluczowe: bezpieczeństwo, istota bezpieczeństwa, typologia bezpieczeństwa, środowisko bezpieczeństwa Abstract. Security is one of the basic categories assigned with most of genuine entities which can be both human beings, societies, organizations, as well as matters, phenomena and processes. Thus, security is a subject of knowledge in many fields of human activity and, therefore, recognized very differently depending on the perception and needs. Each scientific discipline has got its specific cognitive approach, it examines security and describes results with its own methods and language. The contents of this article are intended to create a common ground for learning about safety as a universal category, to create a universally acceptable language for describing security to be able to communicate with each other, to have the knowledge about security transposed between disciplines and into the contents of education as well as into practice. Keywords: security, essence of security, typology of security, security environment Bezpieczeństwo jako jedna z podstawowych potrzeb człowieka dotyczy prawie wszystkich obszarów ludzkiej aktywności i w związku z tym definiowana jest bardzo różnie przez różne dyscypliny. Każda z tych dyscyplin ukierunkowana jest na konkretne aspekty bezpieczeństwa, co wiąże się z odmiennymi celami poznania, stosowanymi metodami i stosowanym językiem. Wyjaśnienie istoty bezpieczeństwa możliwe jest w kilku jego aspektach. Najistotniejszym z nich jest interpretacja samego zjawiska, jakim jest bezpieczeństwo. Równie istotny jest sposób jego postrzegania 1. Ze względu na to, że bezpieczeństwo było i jest przedmiotem poznania wielu dyscyplin naukowych, każda z nich specyficznie ujmowała 1 Instytucję (osobę) postrzegającą (badającą, opisującą, stosującą) bezpieczeństwo określa się mianem podmiotu bezpieczeństwa. Również podmiot bezpieczeństwa utożsamia się często z kategorią, której dotyczy bezpieczeństwo, i w tym znaczeniu będzie ono używane w tym rozdziale. 7

8 Bogdan Zdrodowski i definiowała bezpieczeństwo. Stąd tyle spotykanych jego definicji, ujęć, klasyfikacji 2, systematyk 3, typologii 4, typizacji 5 i kategoryzacji 6. Niestety, wiele definicji bezpieczeństwa jest opisem niewyjaśniającym istoty tej kategorii i oznaczać może co innego dla każdego odbiorcy. Bezpieczeństwo ujmowane jest co najmniej w trzech wymiarach: ontologicznym, wskazującym na istotę jego bytu; epistemologicznym, określającym sposoby jego naukowego poznania oraz znaczeniowym (przedmiotowym), wyjaśniającym czym ono jest. 1. Ontologia bezpieczeństwa Wymiar ontologiczny dotyczy natury bezpieczeństwa i wyjaśnia, czym jest jego byt. Czy jest to byt realny, samodzielnie funkcjonujący niezależnie od innych bytów? A może to byt wyłącznie towarzyszący innemu (podmiotowi bezpieczeństwa)? Ale wówczas należy wyjaśnić, czym jest ten podmiot bezpieczeństwa? A może bezpieczeństwo jest tylko artefaktem lub wręcz abstraktem, czyli subiektywnym wytworem ludzkiego umysłu? Poszukując natury bezpieczeństwa, należy sięgnąć do historii myśli o bezpieczeństwie i postrzegania go przez klasyków, takich jak Bernard Brodie 7, który uważał, że bezpieczeństwo jest pochodną wartością mającą istotne znaczenie tylko w relacji czasu, jako że promuje ona i utrzymuje inne wartości, które były lub są godne ochrony, choć rozpa- 2 Klasyfikacja rozumiana jest tu jako podział logiczny bezpieczeństwa na podrzędne kategorie, klasy. Zob. Z. Cackowski i in. (red.), Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, Warszawa 1987, s Systematyka rozumiana jest tu jako optymalna klasyfikacja bezpieczeństwa, spełniająca warunki istotności i porządku kryteriów jego podziału, a także rozłączności i zupełności. Zob. Z. Cackowski i in. (red.), Filozofia, wyd. cyt., s Typologia rozumiana jest tu jako szeregowanie i logiczne porządkowanie elementów bezpieczeństwa z punktu widzenia określonego typu. 5 Typizacja rozumiana jest tu jako szeregowanie elementów bezpieczeństwa w określone typy. 6 Kategoryzacja rozumiana jest tu jako przypisywanie bezpieczeństwa do określonej kategorii rzeczywistości, na podstawie jego cech. 7 Profesor nauk politycznych, strateg i teoretyk wojskowy, twórca podstaw strategii nuklearnej USA, znany jako American Clausewitz. Traktował on bezpieczeństwo jako cel możliwy do osiągnięcia zarówno środkami militarnymi, jak i niemilitarnymi, odnosząc je do bezpieczeństwa narodowego (państwa). 8

9 Ujęcie bezpieczeństwa trywana w relacji wielkości zagrożenia wartość ta może zastąpić wszystkie inne wartości 8. Już to ujęcie, sprzed przeszło 60 laty, wyraźnie wskazuje, że bezpieczeństwo jest jedynie pochodną innej rzeczywistości, a nie samodzielnym bytem. Podobnie współcześnie bezpieczeństwo postrzega Stanisław Koziej 9, twierdząc, że przejawia się ono we wszystkich dziedzinach aktywności podmiotu i stąd jego struktura jest w istocie tożsama ze strukturą funkcjonowania podmiotu 10. Podobne stanowisko prezentuje również Andrzej Glen, zajmujący się bezpieczeństwem narodowym, który twierdzi, że posiada ono swoje odniesienie zarówno realne, jak i konceptualne 11, co jest oczywiste, ponieważ każdy realny przedmiot poznania znajduje swoje odbicie w świadomości ludzkiej. Zatem wyjaśniając istotę bezpieczeństwa, kluczowe jest spostrzeżenie, że jest ono zawsze upodmiotowione, co oznacza, że nie jest samodzielnym bytem, a zawsze przypisywane jest konkretnemu podmiotowi. Wynika stąd konstatacja, że to rodzaj bytu podmiotu określa, czy przypisywane jemu bezpieczeństwo jest bytem realnym, czy abstraktem. Ponieważ w literaturze przedmiotu spotkać można dwojakie ujęcie podmiotu bezpieczeństwa, w tym miejscy należy się wyjaśnienie dotyczące jego podmiotowości. Pierwsze ujęcie traktuje podmiot jako byt, któremu przypisywane jest bezpieczeństwo. W drugim znaczeniu podmiotem jest osoba badająca (postrzegająca, realizująca) bezpieczeństwo. W dalszej części tego materiału, jako podmiot bezpieczeństwa przyjęto jego pierwsze rozumienie z przytoczonych powyżej. Stanisław Koziej za podmiot bezpieczeństwa uznaje wszystkie jednostki mające własne interesy i wyrażające ambicje realizacji tych interesów. Mogą to być pojedyncze osoby, różne grupy społeczne, narody, społeczności międzynarodowe i wreszcie cała ludzkość. Stosownie do tego wyodrębnia on różne rodzaje bezpieczeństwa: indywidualne (personalne), grupowe (rodowe, plemienne), narodowe (państwowe), międzynarodowe (regionalne, globalne) B. Brodie, Strategy as a science, World Politics 1949, Vol. 1, No. 4, s Profesor, specjalista z zakresu obronności i bezpieczeństwa, wiceminister Ministerstwa Obrony Narodowej, szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego. 10 S. Koziej, Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, Bezpieczeństwo Narodowe 2011, nr A. Glen, Ontologiczno -metodologiczne aspekty pojmowania bezpieczeństwa narodowego [w:] P. Sienkiewicz, M. Marszałek, H. Świeboda (red.), Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t. 3, Warszawa 2012, s S. Koziej, Bezpieczeństwo, wyd. cyt. 9

10 Bogdan Zdrodowski Ze względu na to, że bezpieczeństwo jest potrzebą podmiotową, oznacza, że jest ono zawsze upodmiotowione i zależne od rodzaju podmiotu od jednostek poczynając, na grupach społecznych kończąc, włączając w to struktury organizacyjne (instytucje) reprezentujące różne rodzaje społeczności (państwa, narody, systemy międzynarodowe) Epistemologia bezpieczeństwa Wymiar epistemologiczny związany jest ze sposobami pozyskiwania wiedzy o bezpieczeństwie, w tym ze sposobami naukowo wyjaśniającymi i rozumiejącymi tę kategorię, które wynikają z poglądów autorów, a zwłaszcza z reprezentowanej przez nich postawy poznawczej: obiektywizmu lub subiektywizmu. W podejściu obiektywistycznym badacz koncentruje się na poznaniu obiektywnej rzeczywistości, uznając, że bezpieczeństwo jest realną, obiektywną częścią każdego podmiotu. W podejściu subiektywistycznym zakłada się, że byt realny określany jest świadomością postrzegającego, czyli nie istnieje poza świadomością człowieka. W tym ujęciu bezpieczeństwo postrzegane jest jako subiektywne poczucie (odczucie) społeczne, grupowe czy jednostkowe. Nauki o bezpieczeństwie są naukami społecznymi, które preferują dwa podejścia poznawcze: realistyczne i idealistyczne 14. Podejście realistyczne (często utożsamiane z postrzeganiem tradycyjnym) traktuje bezpieczeństwo z punktu widzenia siły (potęgi) podmiotu, koncentrując się na budowaniu odstraszającego potencjału podmiotu mogącego realnie przeciwstawić się wszelkim jego zagrożeniom. Z kolei podejście idealistyczne ukierunkowane jest na myślenie, że wszyscy uczestnicy otoczenia podmiotu nie ukierunkowują swoich interesów przeciwko niemu. I właśnie te dwa podejścia są dominujące również przy poznaniu bezpieczeństwa. Z tego, że nauki o bezpieczeństwie są naukami społecznymi, wynika, że metody poznania nauk społecznych i język opisu wyników są właściwe dla bezpieczeństwa. 13 R. Zięba, J. Zając, Budowa zintegrowanego systemu bezpieczeństwa narodowego Polski. Ekspertyza, Warszawa 2010, < ny/ Polityka_rozwoju/SRK/Ekspertyzy_aktualizacja_SRK 1010/ Docu ments/ budowa_zintegrowanego_systemu_bezpieczenstwa_narodowego_ Pol ski_ eks pertyza_2010.pdf>, dostęp: 2 lipca 2014 r.; R. Zięba, O tożsamości nauk o bezpieczeństwie, Zeszyty Naukowe AON 2012, nr 1 (86). 14 Por. R. Zięba, O tożsamości, wyd. cyt.

11 Ujęcie bezpieczeństwa 3. Istota (znaczenie) bezpieczeństwa Genezy naukowych ujęć bezpieczeństwa należy poszukiwać w naukach o polityce, naukach technicznych i o obronności (dawnych naukach wojskowych). To głównie te nurty naukowe dały podwaliny pod obecne postrzeganie bezpieczeństwa. Już dawno porzucono postrzeganie bezpieczeństwa jedynie jako wojskowo -politycznej dziedziny aktywności państwa, w rodzaju: to wolność od szkodliwości wojen czy to stan niezagrożenia, spokoju, pewności. Podobną postawę jednowymiarowego ujęcia bezpieczeństwa przez pryzmat przeciwstawienia się zagrożeniom prezentował szwajcarski politolog Daniel Frei, który twierdził, że [ ] stan bezpieczeństwa występuje jedynie wówczas, kiedy brak jest rzeczywistego zagrożenia (czynnik obiektywny) i brak poczucia zagrożenia (czynnik subiektywny) [ ] 15. Podobnie Daniel Lerner w definicji bezpieczeństwa zawartej w Słowniku nauk społecznych wydanym pod auspicjami UNESCO twierdził, że [ ] w najbardziej dosłownym znaczeniu bezpieczeństwo jest właściwie identyczne z pewnością i oznacza brak zagrożenia fizycznego albo ochronę przed nim 16. Graham Evans i Jeffrey Newnham 17 uważają wprost, że bezpieczeństwo jest terminem oznaczającym po prostu brak zagrożeń dla podstawowych wartości podmiotu 18. Powyższe ujęcia bezpieczeństwa rozumiane są jako synonim braku zagrożeń, ochrona przed zagrożeniami, a także jako pewność będąca wynikiem niewystępowania zagrożeń, ale także jako skuteczne działania w celu zapobiegania im. Podobną opinię wyrazili Ryszard Zięba i Justyna Zając w ekspertyzie opracowanej na potrzeby strategicznego przeglądu bezpieczeństwa 19. W takim ujęciu bezpieczeństwo najczęściej definiowanych podmiotów, jakimi są naród i państwo, rozumiane jest jako zdolność państwa i jego społeczeństwa do zapewnienia pewności przetrwania (państwa jako instytucji, narodu jako grupy etnicznej, biologicznego przeżycia ludności), 15 D. Frei, Sicherheit. Grundfragen der Weltpolitik, Stuttgart 1977, s [cyt. za:] R. Zięba, O tożsamości, wyd. cyt. oraz R. Zięba, Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Koncepcje struktury funkcjonowanie, Warszawa 2004, s J.W. Gould, W.L. Kolb (eds.), A Dictionary of the Social Sciences, London 1964, s. 629 [tłum. własne B.Z.]. 17 Wykładowcy nauk politycznych University of Wales, Swansea. 18 G. Evans, J. Newnham, The Penguin Dictionary of International Relations, London 1998, s Zob. R. Zięba, J. Zając, Budowa, wyd. cyt. 11

12 Bogdan Zdrodowski integralności terytorialnej, niezależności politycznej, stabilności wewnętrznej oraz jakości życia. Pewność ta jest kształtowana przez działania negatywne polegające na eliminowaniu zagrożeń zewnętrznych i powstających w ramach państwa oraz działania pozytywne zapewniające przetrwanie, posiadanie (tożsamość), funkcjonowanie i swobody rozwojowe państwa i narodu (społeczeństwa) 20. Takie ujmowanie bezpieczeństwa zmierza, oprócz poszerzania zakresu pojęciowego, do jego atomizacji i próby jednoznacznego określania wszelkich zagrożeń, czynników i właściwości, co jest w odniesieniu do rzeczywistości nierealne. Również postrzeganie bezpieczeństwa jednowymiarowo jako: stan, proces, poczucie, percepcja, sytuacja, zdolność, potrzeba są niewystarczające, sektorowe i niepełne. Obecnie coraz częściej pojawiają się poglądy sytuujące bezpieczeństwo jako podstawową wartość podmiotu, ale również jako jeden z zasadniczych celów jego działania. Jest to bardzo interesujące ujęcie bezpieczeństwa, ale uprawnione przede wszystkim w stosunku do konkretnych podmiotów, jakimi są państwo czy naród. Stosunkowo tradycyjne ujęcie bezpieczeństwa związane jest z utożsamieniem go z potrzebą podmiotu, często traktowaną jako egzystencjalna. Niewątpliwie ojcem tego ujęcia jest Abraham Maslow, który sytuuje bezpieczeństwo na drugim poziomie potrzeb, tuż za potrzebami egzystencjalnymi 21. Podobnie ujmuje bezpieczeństwo Roman Kuźniar, traktując je jako pierwotną, egzystencjalną potrzebę jednostek, grup społecznych i państw, w rozumieniu nie tylko przetrwania, ale także rozwoju 22. Ryszard Zięba również uważa, że bezpieczeństwo jest potrzebą egzystencjalną, czyli związaną z istnieniem danego podmiotu. Potrzeba ta ma charakter złożony i obejmuje zaspokojenie takich potrzeb szczegółowych, jak: trwanie (przetrwanie, samozachowanie), całość, tożsamość (identyczność), niezależność, spokój, posiadanie oraz pewność funkcjonowania i rozwoju 23. Bardzo podobne do ujęcia bezpieczeństwa jako potrzeby podmiotu jest ujęcie bezpieczeństwa jako pewności do przetrwania i rozwoju, który to pogląd reprezentuje Jerzy Stańczyk, twierdząc, że bezpieczeństwo jest obiektywną pewnością gwarancji nienaruszalnego przetrwania i swobód rozwojowych 24. Podobnie ujęto bezpieczeństwo w przytaczanej 20 Tamże. 21 A. Maslow, Motywacja i osobowość, Warszawa R. Kuźniar, Po pierwsze bezpieczeństwo, Rzeczypospolita z 9 stycznia 1996 r. 23 R. Zięba, O tożsamości, wyd. cyt. 24 J. Stańczyk, Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Warszawa 1996, s

13 Ujęcie bezpieczeństwa ekspertyzie 25, określając je jako pewność istnienia, posiadania oraz funkcjonowania i rozwoju podmiotu. Tak samo uważa R. Zięba 26. Pewność jest wynikiem nie tylko braku zagrożeń, ale powstaje także wskutek kreatywnej działalności danego podmiotu i jest zmienna w czasie, czyli ma naturę procesu społecznego. Zauważalna jest ewolucja ujęcia bezpieczeństwa w poglądach J. Stańczyka, Waldemara Kitlera i Jana Szmyda 27, którzy utożsamiają je z wartością elementarną podmiotu 28. Przy czym J. Stańczyk dodaje, że bezpieczeństwo jest wartością, którą można różnie rozumieć i jest ono nieodłączną częścią zbioru wartości cenionych 29. Wskazując na naród jako podmiot bezpieczeństwa, W. Kitler definiuje bezpieczeństwo narodowe jako najważniejszą wartość, potrzebę narodową i priorytetowy cel działalności państwa, a jednocześnie proces gwarantujący trwały, wolny od zakłóceń byt i rozwój, w tym ochronę i obronę państwa przed zagrożeniami 30. Helga Haftendorn 31, próbując uogólnić definicję bezpieczeństwa i twierdząc, że jest ono niejasne zarówno w sensie formy, jak i treści, pyta wręcz czy bezpieczeństwo jest: celem, obszarem problemowym, koncepcją, programem badawczym czy też dyscypliną? Według niej bezpieczeństwo również jest wartością i/lub systemem utrzymywanym w relacji czasu oraz braku zagrożeń dla tej wartości 32. Na potrzeby strategicznego przeglądu bezpieczeństwa RP opracowano słownik podstawowych pojęć, który ujmuje bezpieczeństwo jako teorię i praktykę zapewniania możliwości przetrwania (egzystencji) i realizacji własnych interesów przez dany podmiot w niebezpiecznym środowisku, w szczególności przez wykorzystywanie szans (okoliczności sprzyjających), podejmowanie wyzwań, redukowanie ryzyka oraz przeciwdziałanie 25 R. Zięba, J. Zając, Budowa, wyd. cyt. 26 R. Zięba, O tożsamości, wyd. cyt. 27 J. Szmyd, Bezpieczeństwo jako wartość, refleksja aksjologiczna i etyczna [w:] P. Tyrała (red.), Zarządzanie bezpieczeństwem. Międzynarodowa konferencja naukowa, Kraków maja 2000, Kraków W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Warszawa 2011, s J. Stańczyk, Współczesne, wyd. cyt. 30 W. Kitler, Bezpieczeństwo, wyd. cyt., s Profesor, była dyrektor Otto-Suhr-Instytut, Freie Universität Berlin. 32 H. Haftendorn, The Security Puzzle: Theory-Building and Discipline-Building in International Security, International Studies Quarterly 1991, Vol. 35, No. 1, s. 3 i 5. 13

14 Bogdan Zdrodowski (zapobieganie i przeciwstawianie się) wszelkiego rodzaju zagrożeniom dla podmiotu i jego interesów 33. Według autorów tego słownika współczesne bezpieczeństwo ma charakter zintegrowany (kompleksowy, wielowymiarowy). Przytaczane różne sposoby postrzegania bezpieczeństwa wskazują, że jego rozumienie można sprowadzić do dwóch zasadniczych ujęć: węższego (często nazywanego negatywnym), ujmującego bezpieczeństwo przez pryzmat braku zagrożeń podmiotu i koncentrującego się na obronie (ochronie) przed tymi zagrożeniami oraz szerszego (nazywanego pozytywnym), wiążącego się zarówno z kształtowaniem pewności trwania podmiotu, jak i jego rozwojem. Pierwsze podejście akcentuje, że bezpieczeństwo to przeciwstawianie się zagrożeniom. Taki pogląd lansował Joseph S. Nye, według którego bezpieczeństwo oznacza brak zagrożeń podmiotu i koncentruje się na jego oddziaływaniach ochronnych przed zagrożeniami 34. To wąskie, negatywne ujęcie bezpieczeństwa definiowane jest jako przeciwstawienie wszelkiemu zagrożeniu. Natomiast drugie podejście eksponuje aktywność podmiotu w dążeniu do jego rozwoju, kształtowania pewności przetrwania, stanu posiadania, funkcjonowania i swobód rozwojowych podmiotu. W tym podejściu akcentuje się kreatywną aktywność podmiotu w tworzeniu bezpiecznego środowiska. Uogólniając, niezależnie od odniesień ontycznych, bezpieczeństwo postrzegane może być jako jedna z podstawowych dziedzin funkcjonowania podmiotu, mająca zapewnić nie tylko możliwości jego trwania i przetrwania w niekorzystnych okolicznościach, lecz także rozwój i swobodę realizacji jego interesów w konkretnym środowisku. Podsumowując spotykane ujęcia sektorowe bezpieczeństwa, chciałbym zwrócić uwagę na to, że obecnie zakres bezpieczeństwa jest zdecydowanie szerszy niż miało to miejsce jeszcze niedawno, szczególnie w odniesieniu do takich podmiotów, jak państwo czy naród. Zakresowo bezpieczeństwo wypełnia prawie wszystkie dziedziny podmiotu, a nie tylko ogranicza się do braku jego zagrożeń. 33 Słownik podstawowych pojęć na potrzeby Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2011, < archiwum -spbn/informacje -o-spbn/slownik/3191,slownik -pojec.html>, dostęp: 2 lipca 2014 r. 34 J.S. Nye, Problemy badań nad bezpieczeństwem, Sprawy Międzynarodowe 1989, nr 6, s

15 Ujęcie bezpieczeństwa 4. Środowisko bezpieczeństwa Każdy podmiot bezpieczeństwa funkcjonuje w określonym, najczęściej zmiennym środowisku. Spotykane są dwa ujęcia środowiska bezpieczeństwa: rzeczowe rozumiane jako ogół wszystkich czynników otoczenia podmiotu bezpieczeństwa oraz przedmiotowe identyfikowane jako wyzwania, szanse, zagrożenia i ryzyko dla bezpieczeństwa podmiotu 35. Drugie ujęcie środowiska jest charakterystyczne dla współczesnego ujęcia bezpieczeństwa 36. O ile samo środowisko bezpieczeństwa można uznać za wystarczająco zdefiniowane, o tyle wypełnienie jego treścią dla poszczególnych rodzajów podmiotów bezpieczeństwa wymaga permanentnych badań. Ryszard Zięba definiuje wyzwania jako nowe sytuacje, w których pojawiają się niezbywalne potrzeby wymagające sformułowania odpowiedzi i podjęcia stosownych działań 37. Uogólniając, można wyzwania utożsamić z wszelkimi dylematami, z jakimi ma do czynienia podmiot w sprawach bezpieczeństwa. Wyzwania mogą być podjęte i rozwiązane na korzyść podmiotu lub zignorowane. Mogą zatem stwarzać one szanse dla podmiotu lub rodzić dla niego zagrożenia. Szanse utożsamiam z wszelkimi okolicznościami sprzyjającymi osiąganiu interesów podmiotu, a zagrożenia traktuję jako wszelkie destrukcyjne oddziaływania na ten podmiot, egzemplifikujące się w postaci sytuacji kryzysowych, a nawet kryzysów. Franz-Xaver Kaufmann 38 definiuje zagrożenie jako możliwość wystąpienia jednego z negatywnie wartościowanych zjawisk 39. Z kolei na potrzeby strategicznego przeglądu bezpieczeństwa RP zagrożenie bezpieczeństwa państwa zdefiniowano jako pośrednie lub bezpośrednie destrukcyjne oddziaływania na podmiot 40. Zatem zagrożenia to nic innego jak potencjalne lub istniejące zjawiska, sytuacje bądź działania, godzące w wartości i interesy podmiotu, stwarzające niebezpieczeństwo dla jego podstaw egzystencjalnych i warunków jego funkcjonowania, a także osłabienia możliwości rozwoju. 35 Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa Podobnymi kategoriami posługuje się Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022, przyjęta uchwałą Rady Ministrów z 9 kwietnia 2013 r., nie określając ich mianem środowiska bezpieczeństwa. 37 R. Zięba, O tożsamości, wyd. cyt. 38 Emerytowany profesor socjologii, związany z uniwersytetem w Bielefeld. 39 F.X. Kaufmann, Sicherheit als soziologisches und sozialpolitisches Problem, Stuttgart 1970, s Słownik podstawowych pojęć, wyd. cyt. 15

16 Bogdan Zdrodowski Zdecydowanie przy identyfikowaniu bezpieczeństwa konkretnego podmiotu wygodniej jest operować kategorią ryzyka niż zagrożeń. Ryzyko obejmuje nie tylko zagrożenia, lecz także prawdopodobieństwo ich wystąpienia i skutki, jakie one wywołują. Generowanie zagrożeń bez identyfikacji tych zmiennych jest puste, niemające znaczącej wartości utylitarnej. Ryzyko to niepewności związane z własnym działaniem i jego skutkami, w tym również mieści się niebezpieczeństwo niepożądanych skutków własnego działania. Ryzyko w bezpieczeństwie powinno być postrzegane jako wypadkowa możliwości zaistnienia negatywnych zdarzeń, którym nie można w pełni zapobiec, oraz wielkości możliwych skutków będących wynikiem tych zdarzeń. 5. Pasywność i aktywność bezpieczeństwa Dotychczas przeważającym punktem wyjścia postrzegania bezpieczeństwa były zagrożenia. Taka postawa narzucała niejako konieczność wyczekiwania na pojawienie się zagrożeń bądź dostrzeganie ich ex ante i dopiero tak zidentyfikowane zagrożenia skutkowały podejmowaniem działań przeciwstawiających się im, skazując się na pewną bierność, co w konsekwencji wymuszało konieczność nadążania za pojawiającymi się (dostrzeganymi) zagrożeniami. W takim podejściu podstawą budowy systemów bezpieczeństwa są scenariusze zagrożeń, adekwatnie do których powoływano odpowiednie systemy (prawne, finansowe, organizacyjne, proceduralne) neutralizujące je. Alternatywą jest postrzeganie bezpieczeństwa przez definiowanie obecnych i przyszłych wyzwań, jakie generuje współczesna cywilizacja, sterowanie tymi wyzwaniami, by nie stały się źródłami zagrożeń, wręcz przekształcanie ich w szanse dla podmiotu przez kreowanie takich szans. W tym podejściu to wyzwania są podstawą tworzenia systemów bezpieczeństwa, a nie zagrożenia. Takie prewencyjne podejście do bezpieczeństwa, preferowane dopiero od niedawna, kryje wiele niebezpieczeństw, szczególnie w rękach nieodpowiedzialnych polityków, i wymaga wielu badań, w tym zmian w podejściu poznawczym samego bezpieczeństwa Konkluzje Ujmując powyższe spostrzeżenia w jednym syntetycznym zapisie, za bezpieczeństwo uważam jedną z najistotniejszych sfer (części, stanów, potrzeb, odczuć, wartości, celów) konkretnego bytu (rzeczy, organizacji,

17 Ujęcie bezpieczeństwa zjawiska) dotyczącą wszystkich jego kategorii (elementów, struktur, funkcji), związaną z zapewnieniem interesu tego podmiotu. Bezpieczeństwu można przypisać następujące uniwersalne cechy: jest przedmiotem poznania wielu dziedzin aktywności człowieka i każda z nich ujmowała i definiowała bezpieczeństwo dla swoich potrzeb, stąd tak duża różnorodność jego definicji i ujęć; jest upodmiotowione, co oznacza, że nie jest bytem samodzielnym, a immanentną częścią każdego podmiotu, jedną z najważniejszych z punktu widzenia jego interesu, i zawsze uzależnione od tego podmiotu; dotyczy wielu różnych aspektów i dziedzin podmiotu (elementów, funkcji, struktur itp.); ujęcie bezpieczeństwa zależy od preferowanego podejścia poznającego i to zasadniczo różnicuje ujęcie jego istoty jako bytu samodzielnego lub towarzyszącego w postaci cechy lub wartości podmiotu, ale również poczucia społecznego itp.; każda dziedzina aktywności ludzkiej dysponuje właściwym dla niej aparatem poznawczym, językiem opisu i celem bezpieczeństwa różnicując jego ujęcie jako: stan, proces, cel, potrzeba itp.; i nie można ich wartościować; obecnie zakres bezpieczeństwa jest zdecydowanie szerszy niż miało to miejsce jeszcze niedawno i obejmuje on prawie wszystkie dziedziny podmiotu; bezpieczeństwo podmiotu jest ściśle związane z jego trwaniem i rozwojem, są to dwa wręcz podstawowe wymiary każdego podmiotu; środowisko bezpieczeństwa ujmowane jest dwojako: jako ogół wszystkich czynników otoczenia podmiotu bezpieczeństwa oraz jako wyzwania, szanse, zagrożenia i ryzyko związane z istnieniem podmiotu bezpieczeństwa; bardziej przydatnym od zagrożeń w praktycznym operowaniu bezpieczeństwem jest ryzyko rozumiane jako wypadkowa możliwości zaistnienia negatywnych zdarzeń oraz skutków będących ich wynikiem. Literatura 1. Brodie B., Strategy as a science, World Politics 1949, Vol. 1, No Cackowski Z. i in. (red.), Filozofia a nauka. Zarys encyklopedyczny, Wyd. Ossolineum, Warszawa

18 Bogdan Zdrodowski 3. Czaputowicz J., Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowego państwa aspekty teoretyczne [w:] Dębski S., Górka-Winter B. (red.), Kryteria bezpieczeństwa międzynarodowe państwa, Wyd. Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa Evans G., Newnham J., The Penguin Dictionary of International Relations, Penguin Books, London Fehler W., Pojęcie i istota bezpieczeństwa wewnętrznego państwa, Przedsiębiorczość i Zarządzanie 2009, T. 10, z Fijałkowski Ł., Teoria sekurytyzacji i konstruowanie bezpieczeństwa, Przegląd Strategiczny 2012, nr Frei D., Sicherheit. Grundfragen der Weltpolitik, Verlag W. Kohlhammer, Stuttgart Glen A., Ontologiczno -metodologiczne aspekty pojmowania bezpieczeństwa narodowego [w:] Sienkiewicz P., Marszałek M., Świeboda H. (red.), Metodologia badań bezpieczeństwa narodowego, t. 3, Wyd. AON, Warszawa Gould J.W., Kolb W.L. (eds), A Dictionary of the Social Sciences, Tavistock, London Haftendorn H., The Security Puzzle: Theory-Building and Discipline- -Building in International Security, International Studies Quarterly 1991, Vol. 35, No Jemioło T., Dawidczyk A., Wprowadzenie do metodologii badań bezpieczeństwa, Wyd. AON, Warszawa Kaufmann F.X., Sicherheit als soziologisches und sozialpolitisches Problem, Georg Thieme Verlag, Stuttgart Kitler W., Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie. Uwarunkowania. System, Wyd. AON, Warszawa Koziej S., Bezpieczeństwo: istota, podstawowe kategorie i historyczna ewolucja, Bezpieczeństwo Narodowe 2011, nr Kuźniar R., Po pierwsze bezpieczeństwo, Rzeczypospolita z 9 stycznia 1996 r. 16. Maslow A., Motywacja i osobowość, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa Nye J.S., Problemy badań nad bezpieczeństwem, Sprawy Międzynarodowe 1989, nr Słownik podstawowych pojęć na potrzeby Strategicznego Przeglądu Bezpieczeństwa Narodowego, Warszawa 2011, sbn/archiwum -spbn/informacje -o-spbn/slownik/3191,slownik -pojec. html>, dostęp: 2 lipca 2014 r. 18

19 Ujęcie bezpieczeństwa 19. Stańczyk J., Współczesne pojmowanie bezpieczeństwa, Wyd. Instytutu Studiów Politycznych PAN, Warszawa Strategia Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa Strategia Rozwoju Systemu Bezpieczeństwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej 2022, przyjęta uchwałą Rady Ministrów z 9 kwietnia 2013 r. 22. Szmyd J., Bezpieczeństwo jako wartość, refleksja aksjologiczna i etyczna [w:] Tyrała P. (red.), Zarządzanie bezpieczeństwem. Międzynarodowa konferencja naukowa, Kraków maja 2000, Wyd. Profesjonalnej Szkoły Biznesu, Kraków Śladkowski S., Bezpieczeństwo ekologiczne Rzeczypospolitej Polskiej, Wyd. ZUMS BN, Warszawa Wolfers A., National security as an ambiguous symbol, Political Science Quartery 1952, Vol. 67, No Zięba R., Bezpieczeństwo jako cel polityki państwa: aspekty teoretyczne [w:] Pawłowski J. (red.), Współczesny wymiar bezpieczeństwa. Między teorią a praktyką, Wyd. Ruch Wspólnot Obronnych, Warszawa Zięba R., Bezpieczeństwo narodowe i międzynarodowe u schyłku XX wieku, Wyd. UW, Warszawa Zięba R., Instytucjonalizacja bezpieczeństwa europejskiego. Koncepcje struktury funkcjonowanie, Warszawa Zięba R., O tożsamości nauk o bezpieczeństwie, Zeszyty Naukowe AON 2012, nr 1 (86). 29. Zięba R., Zając J., Budowa zintegrowanego systemu bezpieczeństwa narodowego Polski. Ekspertyza, Warszawa 2010, < gov.pl/rozwoj_regionalny/polityka_rozwoju/srk/ekspertyzy_aktualizacja_srk 1010/Documents/budowa_zintegrowanego_systemu_ bezpieczenstwa_narodowego_polski_ekspertyza_2010.pdf>, dostęp: 2 lipca 2014 r. 19

20

21 dr hab. Sławomir Zalewski Wyższa Szkoła Policji w Szczytnie Grupy dyspozycyjne w społeczeństwie obywatelskim Streszczenie. Początek XXI w. przynosi nowe wyzwania dla funkcjonowania państw narodowych. Ich sfera wewnętrzna poddawana jest presji współzależności. Informatyzacja zmienia społeczeństwa. Mobilność społeczna rozluźnia więź obywatela z państwem. Tym zjawiskom towarzyszy kryzys obywatelstwa. Jednak stałym zadaniem państwa pozostaje zapewnienie bezpieczeństwa ludziom przebywającym na jego terytorium. Organy bezpieczeństwa coraz szerzej wnikają w sprawy obywateli. W strukturze społecznej coraz większe znaczenie mają grupy dyspozycyjne. Potrzebne jest zbadanie relacji pomiędzy społeczeństwem obywatelskim a grupami dyspozycyjnymi, by stwierdzić, czy dla zmieniającego się demokratycznego społeczeństwa XXI w. grupy te mogą być zagrożeniem. Przedmiotem opracowania jest próba opisu skali wyzwania stojącego przed współczesnym państwem, jakim jest dostosowanie grup dyspozycyjnych do zmieniających się warunków społecznych ich funkcjonowania. Słowa kluczowe: grupy dyspozycyjne, społeczeństwo obywatelskie, bezpieczeństwo wewnętrzne Abstract. The beginning of the 21st century brings new challenges for nation states how they function. Their internal relationships are under pressure because one part of the society depends more and more on the other and the rest of the society. Modern societies are entering digital age. Members of the society become more and more mobile, thus making their connection with the rest of the society and local government less and less relevant. This type of situation creates new problems like lack of sense of duties, commitment to local society, country of origin. One of the remaining commitments of the state is provide safety for its citizens. This situation requires more and more vigilance of the security services and includes direct intrusion of security service into citizen s private life. This new situation increases the need for government agencies responsible for safety of the citizens. The society needs to review new responsibilities of gov security agencies if that does not give too much power to dispositional groups limiting human rights of the citizens. Our goal is to make an attempt to describe new challenges today s world and modern societies are facing in order to help dispositional groups to adapt to deal better and in a more effective way. Keywords: dispositional groups, civil society, internal security Problematyka grup dyspozycyjnych jest od lat obecna w krajowym piśmiennictwie 1. Publikowane w tym nurcie względnie liczne prace ujmują przedmiotową problematykę w szerokim kontekście (tu tylko wybrane) począwszy od socjologicznej analizy grup dyspozycyjnych 2, poprzez analizę wybranych grup 3, zagadnienia metodologiczne 4, skończywszy 1 Warto podkreślić w tym zakresie dorobek środowiska Uniwersytetu Wrocławskiego skupionego wokół Zakładu Socjologii Grup Dyspozycyjnych oraz kierującego tym zakładem prof. UWr dr hab. Jana Maciejewskiego. 2 J. Maciejewski, Grupy dyspozycyjne. Analiza socjologiczna, Wrocław J. Maciejewski, Oficerowie Wojska Polskiego w okresie przemian społecznej struktury i wojska. Studium socjologiczne, Wrocław 2002; zob. także J. Maciejewski, W. Forysiak, Z. Kuźniar, B. Stasiaczyk (red.), Stratyfikacja w grupach dyspozycyjnych socjologiczne azymuty badawcze, Wrocław J. Maciejewski, M. Stochmal (red.), Metodologiczne problemy w badaniach grup dyspozycyjnych, Wrocław

22 Sławomir Zalewski na kwestii permanentnego doskonalenia zawodowego 5. Zatem problematyka jest rozległa i systematyzowana w sektorach: militarnym, paramilitarnym oraz cywilnym 6. Grupą dyspozycyjną nazywa się szczególny rodzaj grupy, posiadający kształtowaną przez państwo strukturę oraz hierarchiczność, polegającą na tym, iż mniejsze grupy składają się na większe. Grupy w całości podporządkowane są dysponentowi 7. Jak się również zauważa, grupy dyspozycyjne stanowią segment struktury społecznej, których celem jest zapewnienie bezpieczeństwa państwa i obywateli 8. Dostrzeganymi powszechnie cechami grup dyspozycyjnych są: hierarchia (widoczna w strukturach liniowych zarządzania oraz stosunku dyspozycyjności członków), podporządkowanie formalne państwu (jego organom władzy), dysponowanie środkami administracyjnymi (przymusu) wobec obywateli. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na odmienności pozycji i funkcji (wynikłe z zakresu zadań i uprawnień) względem decydenta oraz zróżnicowanie ról społecznych członków grup (inną rolę obywatele przypisują żołnierzom, inną policjantom czy strażakom; zupełnie odmienna od wymienionych jest rola funkcjonariuszy służb wywiadu i kontrwywiadu głównie dlatego, że zorientowana na władzę, nie obywateli). To zróżnicowanie powinno być brane pod uwagę w analizie przedmiotowego zagadnienia. Obecnie dostrzega się także dynamikę zmian w funkcjonowaniu grup dyspozycyjnych. Dotyczy to zarówno wojska 9, policji 10, Służby 5 W. Horyń, J. Maciejewski (red.), Andragogika a grupy dyspozycyjne społeczeństwa, Wrocław Szerzej na temat systematyzacji zob. J. Maciejewski, Grupy, wyd. cyt. 7 Z. Morawski, Prawne determinanty pozycji, roli i statusu warstw dyspozycyjnych społeczeństwa Polski na przykładzie trzech organizacji formalnych, Wrocław 2005, s A. Łapa, Negacja czy kontynuacja? Działalność grup dyspozycyjnych w okresie transformacji [w:] J. Maciejewski, O. Nowaczyk (red.), Bezpieczeństwo narodowe a grupy dyspozycyjne, Wrocław 2005, s M. Bodziany, Zmiana społeczna i jej wpływ na procesy integracyjne w perspektywie tworzenia wielonarodowych struktur wojskowych [w:] J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy dyspozycyjne w obliczu Wielkiej Zmiany. Kulturowe i społeczne aspekty funkcjonowania w świetle procesów integracyjnych, Wrocław 2010; J. Pyka, Społeczeństwo demokratyczne a nowe uwarunkowania armii. Wybrane aspekty socjologiczne [w:] J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy, wyd. cyt.; M. Bielewicz, Professional military education and professionalization of the Polish Armed Forces in the process of transition to democracy [w:] J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy, wyd. cyt. 10 J. Dworzecki, Wybrane aspekty działalności policji w RP [w:] J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy, wyd. cyt.; zob. także M. Kordaczuk-Wąs, 22

23 Grupy dyspozycyjne w społeczeństwie obywatelskim Więziennej 11, Państwowej Straży Pożarnej 12 czy Straży Granicznej 13, jak i służb specjalnych 14. Dodając do tego wyliczenia podmiotów pomieszczane w analizowanym piśmiennictwie opracowania systematyzujące wiedzę o teorii problemu i metodach badań, otrzymujemy ogólny obraz grup dyspozycyjnych współczesnego polskiego społeczeństwa. Absorbowanie dorobku i ustaleń socjologii grup dyspozycyjnych w badaniach problematyki bezpieczeństwa państwa jest uzasadnione. Pomaga wyjaśnić zjawiska i procesy zachodzące w sferze wewnętrznych stosunków w państwie. Taki koncept nie powinien jednak zastępować analizy dokonywanej z punktu widzenia nauk o bezpieczeństwie, ukierunkowanych na badanie systemów narodowego bezpieczeństwa w kontekście ich zdolności reagowania na wyzwania, a szczególnie rozpoznawania zagrożeń i przeciwdziałania im. Inaczej mówiąc, w tej analizie nie pytamy, czym są i jak zmieniają się grupy dyspozycyjne, tylko jak funkcjonują z punktu widzenia bezpieczeństwa państwa. Szczególnie interesujące wydaje się przy tym badanie relacji pomiędzy społeczeństwem obywatelskim a grupami dyspozycyjnymi. Idzie o to, by stwierdzić, czy dla zmieniającego się demokratycznego społeczeństwa XXI w. grupy dyspozycyjne (które się przecież z niego wywodzą) mogą być zagrożeniem, a jeśli tak, to w jakich warunkach? Nieustannie warto zastanawiać się, jak mają funkcjonować grupy dyspozycyjne, aby dobrze służyć bezpieczeństwu państwa i obywateli. W niniejszym opracowaniu trudno zapewne sprostać takiemu wyzwaniu, ale warto podjąć próbę naświetlenia problemu z punktu widzenia nauk o bezpieczeństwie. W tak zakreślonym nurcie mieści się cel tego opracowania określenie ogólnej skali wyzwania stojącego przed współczesnym państwem, jakim S. Sosnowski, Policja a zapobieganie przestępczości spojrzenie z perspektywy Wielkiej Zmiany oraz procesów integracyjnych [w:] J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy, wyd. cyt. 11 J. Wardzała-Kordyś, A. Perchla-Włosik, Funkcjonariusze Służby Więziennej. Wybrane aspekty socjologiczne [w:] J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy, wyd. cyt. 12 M. Stochmal, Państwowa Straż Pożarna w systemie bezpieczeństwa narodowego. Ujęcie funkcjonalno -strukturalne [w:] J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy, wyd. cyt. 13 L. Sikorska, Funkcjonariusze Straży Granicznej wobec transformacji współczesnego świata wartości [w:] J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy, wyd. cyt. 14 Z. Morawski, Służby specjalne w Polsce w okresie przemian. Zadania i współpraca [w:] J. Maciejewski, M. Bodziany, K. Dojwa (red.), Grupy, wyd. cyt.; zob. także A. Łapa, Negacja, wyd. cyt., s. 128 i nn. 23

24 Sławomir Zalewski jest dostosowanie grup dyspozycyjnych do zmieniających się warunków społecznych. W państwie demokratycznym mówimy o społeczeństwie obywatelskim jako przedmiocie ochrony, ale też podstawowym wyznaczniku politycznej wspólnoty ludzi wolnych, tj. posiadających możliwie rozległy zakres praw osobistych i politycznych, ale także ekonomicznych, socjalnych, a współcześnie także kulturalnych czy prawa do informacji. Ta wspólnota może funkcjonować tylko w warunkach względnego bezpieczeństwa, którego zapewnianie najogólniej jest zadaniem owych grup dyspozycyjnych (z perspektywy nauk o bezpieczeństwie oraz prawnych problem ujmuje się w relacji do organów działających na podstawie i w granicach prawa). Rysuje się zatem kluczowe zagadnienie rozpoznania dynamiki wzajemnych relacji pomiędzy hierarchicznie organizowanymi strukturami bezpieczeństwa a społeczeństwem obywatelskim, dziś przybierającym postać informacyjnego (sieciowego). To społeczeństwo dość dowolnie posługuje się coraz większymi zasobami informacyjnymi, dodajmy, w dużej mierze poza kontrolą krajowej władzy. Zapewnianie bezpieczeństwa w tych warunkach jest poważnym wyzwaniem dla narodowych rządów. Państwa usiłują nadążać za poszerzającą się sferą aktywności ludzi, obejmując ją coraz rozleglejszą kontrolą. Nowe zagrożenia asymetryczne utożsamiane szczególnie z terroryzmem są przy tym bodaj najczęstszym uzasadnieniem praktyki poszerzania zadań i uprawnień służb bezpieczeństwa 15. Tendencje te obiektywnie zmieniają 15 Przykładem mogą być rozwiązania zastosowane w USA po ataku z 11 września 2001 r. Już w tym samym roku wprowadzono ustawę Patriot Act, wzmacniając między innymi uprawnienia władzy wykonawczej do wskazywania (określania) organizacji terrorystycznych, również za pomocą środków wywiadowczych, zwiększając także zakres środków inwigilacji. 25 listopada 2002 r. administracja prezydenta George a Busha przedstawiła kolejną ustawę stworzoną w konsekwencji ataków terrorystycznych. Homeland Security Act zreorganizował strukturę rządu federalnego w największym stopniu od 1947 r. Na jego mocy stworzony został Departament Bezpieczeństwa Ojczyzny (Department of Homeland Security). 17 grudnia 2004 r. przyjęto z kolei The Intelligence Reform and Terrorism Prevention Act, który wywołał reformę agencji wywiadowczych (powołanie ciał, takich jak Centrum Przeciwdziałania Terroryzmowi czy Centrum Przeciwdziałania Proliferacji, zwiększenie zdolności wywiadowczych FBI), zwiększenie bezpieczeństwa w zakresie szeroko ujmowanego transportu, regulację kwestii ochrony granic, imigracji i wiz (nałożenie nowych kryteriów). Oczywiście można odwołać się również do przykładów innych krajów, w tym Polski, gdzie od 1990 r. systematycznie rośnie liczba organów państwa ustawowo upoważnionych do prowadzenia czynności operacyjno -rozpoznawczych, ale także zakres tych czynności. Szerzej tę kwestię udokumentowano w: The Domestic Security Enhancement 24

25 Grupy dyspozycyjne w społeczeństwie obywatelskim zarówno podmiotową rolę państwa w sferze bezpieczeństwa, jak i zakres pojmowania społeczeństwa obywatelskiego. Prezentowane w opracowaniu ujęcie koncentruje uwagę na wewnętrznej sferze funkcjonowania państwa, w aspekcie ewoluowania jego pozycji jako podmiotu bezpieczeństwa. Wywołuje ją zmiana społeczna determinowana w największym stopniu procesami informatyzacji (rewolucji informacyjnej), współzależności politycznej i ekonomicznej, które osłabiają dotychczasową platformę integracji społecznej będącej podstawą funkcjonowania demokratycznego państwa (zob. rysunek 1). Opisywana zmiana mimo że opiera się na zdobyczach techniki w konsekwencji dotyczy podstaw funkcjonowania współczesnego człowieka w świecie, szczególnie komunikowania się, pozyskiwania i przetwarzania informacji przydatnych w różnych formach indywidualnej aktywności. Mówimy zatem o indywidualizmie albo też indywidualizacji postrzegania interesów (także odnoszących się do sfery bezpieczeństwa osobistego, personalnego) 16. W tych warunkach nie zaskakuje fakt, że idee obywatelskiego społeczeństwa oparte na solidarności grupowej są dziś często zastępowane przez zindywidualizowane postawy, eksponujące partykularne interesy. Myślenie i działanie na podstawie kategorii solidarnościowych jest raczej udziałem jednostek i grup, w których dominują tradycyjne więzi, ale także nienadążających za nowoczesnymi technologiami, niemających wpływu na rozwój sytuacji osobistej oraz zawodowej (solidarność odrzuconych), eksponujących przywiązanie do tradycyjnych form komunikacji Act of 2003 (USA PATRIOT Act II), opublikowanym na stronie internetowej: < -tc.pbs.org/now/politics/patriot2-hi.pdf>, dostęp: 1 września 2013 r.; L.H. Hamilton, T.H. Kean (eds.), The 9/11 Commission Report Final Report of the National Commission on Terrorist Attacks Upon the United States, New York London 2004, raport opublikowany na stronie internetowej: < dostęp: 1 września 2013 r.; The Homeland Security Act of 2002 (Public law ), dokument opublikowany na stronie internetowej: < hr_5005_enr.pdf>, dostęp: 1 września 2013 r.; R. Perl, Terrorism, the Future, and U.S. Foreign Policy, Issue Brief for Congress Received through the CRS Web, Washington 2002, < dostęp: 1 września 2013 r.; Uniting and Strengthening America by Proving Appropriate tools Required to intercept and Obstruct Terrorism-USA PATRIOT Act of 2001 (Public law ), dokument opublikowany na stronie internetowej: < dostęp: 1 września 2013 r.; wymiar krajowy problemu zilustrowano w pracy: S. Zalewski, Służby specjalne w państwie demokratycznym, Warszawa Na temat indywidualizacji i jej politycznych konsekwencji zob. S. Zalewski, Bezpieczeństwo polityczne. Zarys problematyki, Siedlce 2013, s

26 Sławomir Zalewski i funkcjonowania w zrozumiałym dla nich świecie. Jeśli ten przestaje być zrozumiały, to odrzuca się go, traktuje się go jako wrogi, nieistniejący, względnie niewart uwagi. Jeśli natomiast nie da się go zaakceptować, to należy z nim walczyć. Tworzy się napięcie pomiędzy tą tradycyjną a modernizującą się częścią społeczeństwa. Następuje tu starcie wartości i interesów, co ma oczywiste konsekwencje polityczne. Postmodernistyczna, uprzywilejowana klasa uczestników nowego systemu wiedzy i korzystających z technologii zderza się z osadzonymi w tradycji wspólnoty grupami konserwatywnymi. Obraz zróżnicowania społecznego jest oczywiście bardziej rozległy. Dopełniają go np. grupy odrzucające postmodernistyczny brak wartości, przyjmujące jednak nowoczesne techniczne środki komunikacji. Rysunek 1. Dylematy rozwoju społeczeństwa obywatelskiego Źródło: S. Zalewski, Bezpieczeństwo polityczne. Zarys problematyki, Siedlce 2013, s. 140 W tych warunkach funkcjonuje i zmienia się społeczeństwo obywatelskie. Jeśli przyjąć, że jego wyznacznikami są wspomniane już indywidualna aktywność i inicjatywa w osiąganiu celów rozwojowych oraz samoorganizowanie się na rzecz osiągania celów rozwojowych, to formy tej aktywności oraz organizacji ewoluują. Rosną techniczne możliwości porozumiewania 26

27 Grupy dyspozycyjne w społeczeństwie obywatelskim się (nawet w skali globalnej). Nie wydaje się natomiast, aby rosły możliwości porozumienia (nawet w skali jednej wspólnoty posługującej się tym samym językiem, osadzonej w tej samej kulturze). Różnicują się interesy jednostek i grup ludzi, maleje natomiast znaczenie podstawowej formy politycznej organizacji społeczeństwa (choć na obecnym etapie rozwoju społecznego nikt nie potrafi wskazać dlań alternatywy). Państwo pozostaje obiektem żądań społecznych (socjalnych i ekonomicznych, ale także wolnościowych), nie jest natomiast przedmiotem obywatelskiej uwagi z puntu widzenia obowiązków obywatelskich (które można odczytać li tylko z konstytucji, w relatywnie niewielkim stopniu zaś dostrzec w praktyce życia społecznego). Gdyby przyjąć tę ogólną diagnozę, nasuwa się pytanie o możliwe obszary eskalacji napięć społecznych w wewnętrznej sferze bezpieczeństwa państwa na obecnym etapie jego rozwoju. Szczegółowo wymaga to ustosunkowania się do wielu kwestii, z których pierwsza sprowadza się do określenia, na ile trwały pozostaje dylemat bezpieczeństwa pomiędzy sferą obywatelskich praw a uprawnieniami organów bezpieczeństwa państwa (rysunek 2). Rysunek 2. Bezpieczeństwo obywatelskie w aspekcie uprawnień organów państwa Źródło: opracowanie własne Zarysowany problem mieści się w szerszym kontekście bezpiecznej organizacji społeczeństwa obywatelskiego, które to ujęcie zbieżne jest z ogólnym pojmowaniem bezpieczeństwa politycznego odnoszonego do 27

28 Sławomir Zalewski demokratycznego państwa 17. To właśnie w warunkach demokracji stałym problemem jest pogodzenie wymogu efektywności działania organów bezpieczeństwa z ochroną praw obywatelskich (stanowiących istotę ustroju). Przyjmując tezę o trwałości opisywanego dylematu, można zapytać: jak tworząc struktury bezpieczeństwa, chronić interes społeczny (i co on współcześnie oznacza)? Związany z tym jest kolejny problem: jak zapobiegać nadużyciom władzy w postaci przekraczania uprawnień przez funkcjonariuszy państwa (w szerokim tego terminu rozumieniu)? Z kolei w obszarze bezpieczeństwa władzy publicznej można sformułować kolejne pytania: jak kontrolować sektor bezpieczeństwa (jakimi środkami powinna posługiwać się władza, aby móc objąć skutecznym nadzorem sektor służb odpowiedzialnych za bezpieczeństwo państwa oraz wojska) i jak unikać pozaprawnego wpływu struktur bezpieczeństwa na organy władzy publicznej? Są to pytania stałe w demokracji, ale szczególnie nabrzmiałe w warunkach obecnych dynamicznych zmian społecznych. Gdy bliżej przyjrzeć się problemowi przestrzegania praw obywatelskich w demokracji, to ujmuje się go najczęściej przez formułę demokratycznego standardu ochrony praw obywatelskich w kontekście możliwych naruszeń ze strony organów bezpieczeństwa. Warto jednak zastrzec, że obywatelskie prawo do działania jest ograniczone w zasadzie tylko przepisami karnymi (katalogiem czynów zabronionych co nie jest zabronione ustawą jest dozwolone), zaś działalność organów jest związana konstytucyjnym wymogiem praworządności (wyłącznie na podstawie i w granicach prawa). Rodzi się tu niejako naturalna tendencja nieustannego nadążania przez organy bezpieczeństwa (w aspekcie wspomnianego poszerzania zakresu uprawnień) za coraz bardziej złożonymi przejawami aktywności obywateli w warunkach demokracji, które w części mogą być źródłem zagrożeń bezpieczeństwa państwa. Nie można przy tym nie zauważyć zmian w pojmowaniu suwerenności państwa. W dzisiejszym wydaniu poddane jest ono presji współzależności politycznej i ekonomicznej, uwikłane w globalne sieci powiązań informacyjnych. W konsekwencji narasta syndrom nienadążania państwa za społecznymi oczekiwaniami i żądaniami. Przykładem jest tu sfera bezpieczeństwa. Z jednej strony rejestrujemy trwałą tendencję do poszerzania zakresu tego pojęcia (w sensie przedmiotowym), z drugiej zaś, rosną oczekiwania wobec państwa ze strony obywateli. Konsekwencją jest rozbudowa sektora bezpieczeństwa (także prywatnego), różnicowanie funkcji jego struktur 17 Szerzej na temat problematyki bezpieczeństwa politycznego zob. S. Zalewski, Bezpieczeństwo, wyd. cyt. 28

29 Grupy dyspozycyjne w społeczeństwie obywatelskim oraz specjalizacja i doskonalenie personelu. To mnożenie podmiotów i ich specjalizacja potęguje z kolei potrzebę współdziałania i koordynacji działań. W rezultacie, ludzi zaangażowanych w zapewnianie bezpieczeństwa trzeba szkolić permanentnie i tak, aby nadążali za zmieniającymi się uwarunkowaniami technicznymi, prawnymi, ale także społecznymi swojej zawodowej działalności. Z punktu widzenia obywatela nabiera znaczenia problem spełniania przez państwo rosnących oczekiwań społecznych. Już choćby ze względów ekonomicznych (budżetowych) wydaje się to niemożliwe. Z tego powodu poszukiwać trzeba odpowiedzi na pytanie o minimalny standard bezpieczeństwa oraz rozumienie na tym poziomie minimum interesu państwa w sferze bezpieczeństwa. W taki sposób dochodzimy do wniosku, że tym minimum dla narodu zorganizowanego w państwo jest właśnie zdolność zapewniania bezpieczeństwa tj. przetrwania i rozwoju. To ustalenie zasadniczo ugruntowane w teorii bezpieczeństwa. Wydaje się też niesporne, jeśli idzie o pierwszy element przetrwania. Z drugim rozwoju jest już zupełnie inaczej. Indywidualizacja pojmowania bezpieczeństwa, widoczna z poziomu obywatela, sprzyja różnicowaniu wizji rozwojowych. Stąd różne oczekiwania wobec państwa. Stąd także różne postawy wobec tegoż. Gdyby poszukiwać odpowiedzi na pytanie, z czego wynika interes bezpieczeństwa państwa, to odwołując się do ustaleń Waldemara Kitlera warto wskazać na układ: wartości potrzeby cele interesy (rysunek 3), z których te ostatnie oznaczają de facto opartą na określonym systemie wartości aktywność ukierunkowaną na realizację potrzeb i celów z punktu widzenia korzyści. Już choćby z tego oglądu widać, jak trudno uchwycić pojęcie interesu w warunkach relatywizacji choćby kategorii działań ważnych dla państwa i narodu oraz identyfikowania owych korzyści. Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie o to, czym jest interes państwa w sferze bezpieczeństwa, można także prowadzić, analizując relacje pomiędzy interesem władzy politycznej (zdolność zapewniania porządku władzy) a interesem społecznym (wartościami społecznie akceptowanymi). Jednak i tu rysuje się syndrom względności odnoszący się do owych wartości akceptowanych społecznie a ściślej braku możliwości identyfikacji czy też uzgodnienia takiego katalogu. Gdyby jednak dalej poszukiwać odpowiedzi na pytanie o jakiś wspólny mianownik do identyfikacji interesu społecznego, to można nazwać go społecznym poczuciem bezpieczeństwa kategorią obrazującą zmienność nastrojów społecznych, ale w sensie bieżącym jakoś identyfikującą interes bezpieczeństwa widziany z pozycji obywateli. Reasumując ten etap 29

30 Sławomir Zalewski rozważań, trzeba zatem uchwycić syntetycznie czynniki relatywizujące interes bezpieczeństwa państwa: począwszy od politycznej i ekonomicznej współzależności, poprzez poszerzanie zakresu pojmowania bezpieczeństwa, aż po deformację płaszczyzny integracji narodowej (rysunek 4). Rysunek 3. Układ wartości, potrzeb, celów i interesów odnoszących się do narodu i państwa Źródło: opracowanie własne na podstawie W. Kitler, Bezpieczeństwo narodowe RP. Podstawowe kategorie, uwarunkowania, system, Warszawa 2011, s Rysunek 4. Czynniki relatywizujące interes państwa Źródło: S. Zalewski, Bezpieczeństwo, wyd. cyt., s