Ocena realizacji zasad Umowy ATP w transporcie artykułów żywnościowych szybko psujących się

Transkrypt

1 CHOROSZY Karolina 1 TERESZKIEWICZ Krzysztof 1 PANKOWSKI Kamil 2 Ocena realizacji zasad Umowy ATP w transporcie artykułów żywnościowych szybko psujących się WSTĘP Transport żywności jest jednym z ważniejszych elementów łańcucha żywnościowego i pełni funkcję łącznika jego poszczególnych ogniw niejednokrotnie realizowanych w znacznej odległości. W grupie środków żywności, żywność szybko psująca się należy do produktów wymagających szczególnego traktowania w procesie logistycznym. W czasie jej magazynowania i transportu jak również ekspozycji wymagane są odpowiednie warunki termiczne, wilgotnościowe i sanitarne [2]. Na etapie transportu ważną rolę w kształtowaniu jakości żywności szybko psującej się stanowi czas transportu. W miarę wydłużania czasu transportu warunki powinny być doskonalsze. Warunki przewozu żywności szczegółowo opisuje dokument Umowy ATP. Poprzez przystąpienie do Umowy ATP [1] państwa ratyfikujące szczególny nacisk kładą na problemy utrzymania wysokiej jakości transportowanej żywności szybko psującej się. Przepisy opisane w umowie ATP w szerokim zakresie określają wymagania dla środków transportu, warunki termiczne ich przewozu oraz metody pomiaru i kontroli warunków mikroklimatu. Celem badań było uzyskanie informacji, pozwalających na ocenę warunków przewozu artykułów szybko psujących się na poziomie handlu detalicznego. 1. KONWENCJA ATP Przewóz szybko psujących się artykułów żywnościowych środkami transportu drogowego regulują dwa podstawowe akty prawne: Ustawa o transporcie drogowym (Dz.U nr 125 poz. 1371) oraz Umowa ATP. Dopuszczenie środka transportu chłodniczego do ruchu lub opakowania transportowego (do przewozu produktów żywnościowych) do obrotu podlega również następującym przepisom sanitarnym: Ustawa z dnia 11 maja 2001 o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 22 maja 1996 r w sprawie ogólnych wymagań sanitarnych przy przewozie środków spożywczych, używek i substancji dodatkowych dozwolonych oraz Ustawa z dnia 6 września 2001 r o materiałach i wyrobach przeznaczonych do kontaktu z żywnością. Ustawa o transporcie drogowym określa wymagane dokumenty, które powinni posiadać kierowcy wykonujący transport drogowy. Nakłada ona na kierowców wykonujących transport drogowy rzeczy, zarówno w przewozach krajowych jak i międzynarodowych, obowiązek posiadania świadectwa wymaganego zgodnie z umową o ATP [9]. Umowa o międzynarodowych przewozach szybko psujących się artykułów żywnościowych i o specjalnych środkach transportu przeznaczonych do tych przewozów (ATP) sporządzona została w Genewie 1 września 1970 r. Od roku 1984 Polska jest sygnatariuszem umowy ATP [3]. Od momentu wejścia w życie, przepisy zawarte w umowie ATP oraz jej załączniki ulegają regularnym zmianom aktualizacyjnym, przeprowadzanym przez Grupę Roboczą do spraw Przewozu Szybko Psujących się Artykułów Żywnościowych Europejskiej Komisji Gospodarczej ONZ znaną jako WP11. Obecnie stosowana i ważna jest wersja Umowy ATP z 11 listopada 2012 r. Natomiast 23 września 2013 r wszedł w życie nowy tekst umowy zawierający m.in. procedury dotyczące badań agregatów wielotemperaturowych [1]. Ostatnią przełożoną na język polski wersją umowy jest dokument 1 Politechnika Rzeszowska im. Ignacego Łukasiewicza w Rzeszowie, Wydział Zarządzania, Zakład Informatyki w Zarządzaniu, al. Powstańców Warszawy 8, Rzeszów. Tel: , choroszy@prz.edu.pl 2 Student Politechniki Rzeszowskiej, Wydziału Zarządzania. 2774

2 z 1970 r. Tekst teraźniejszej Umowy ATP oraz wszystkie jej dotychczasowe aktualizacje dostępne są jedynie w języku angielskim, francuskim i rosyjskim na stronie UNECE [6]. Konwencja ATP jest porozumieniem pomiędzy krajami i nie ma żadnego generalnego organu egzekwującego jego wymagania. W praktyce, transport żywności kontrolowany jest przez służby umawiających się stron na właściwym terytorium państwa, a niezgodności z umową ATP, łamanie zapisów może skutkować podjęciem przez władze państwa działań prawnych przeciwko sprawcom wykroczeń, zgodnie z ustawodawstwem krajowym. W Umowie ATP nie ma mowy o karach za nie przestrzeganie jej zapisów. W Polsce prawne ustawodawstwo przeprowadzania kontroli specjalnych środków transportu do przewozu żywności szybko psującej się, jest Ustawa o transporcie drogowym z dnia 6 września 2001 r. (DzU 2001 nr 125 poz. 1371). Zgodnie z art. 87 podczas wykonywania przewozu drogowego (krajowego lub międzynarodowego) kierowca pojazdu samochodowego jest obowiązany mieć przy sobie i okazywać na żądanie uprawnionego organu kontroli świadectwo wymagane zgodnie z Umową ATP (punkt 3c) [5]. Łamanie zasad zapisanych w Umowie ATP skutkuje nałożeniem wysokich kar finansowych. (na podstawie punktu 3.3 załącznika nr 3 wymienionej wyżej ustawy). Punkt ten przewiduje karę w wysokości zł za wykonywanie międzynarodowego przewozu drogowego niezgodnie z przepisami ustawy, z umową międzynarodową lub z warunkami określonymi w zezwoleniu. Postanowienia Umowy ATP stosuje się między innymi do: każdorazowego przewozu wykonywanego na rzecz osób trzecich lub na własny rachunek wyłącznie, transportem kolejowym lub samochodowym lub obydwoma tymi rodzajami transportu. do przewozów morskich na odległość mniejszą niż 150 km, pod warunkiem że ładunki dostarczane są bez przeładunku środkami transportu używanymi do przewozu lądowego lub przewozów lądowych i pod warunkiem, że przewozy te poprzedza lub następuje po nich jeden lub kilka przewozów lądowych, albo są one wykonywane między dwoma takimi przewozami lądowymi. [4]. 2. NORMY ORAZ SPOSÓB ZNAKOWANIA SPECJALNYCH ŚRODKÓW TRANSPORTOWYCH DO PRZEWOZU ARTYKUŁÓW ŻYWNOŚCIOWYCH SZYBKO PSUJĄCYCH SIĘ Umowa ATP przewiduje klasyfikację środków transportu, przeznaczonych do transportu żywności szybko psującej się, w zależności od ich przeznaczenia. Definicje zawarte w umowie pozwalają zrozumieć system klasyfikacji środków żywnościowych. Do jednych z ważniejszych terminów, które są zawarte w umowie ATP zalicza się izotermiczny środek transportu. Umowa ATP tłumaczy to jako środek transportu, którego nadwozie jest wykonane ze ścian izotermicznych, pozwalających na zminimalizowanie wymiany ciepła między zewnętrzną i wewnętrzną powierzchnią nadwozia [1]. Kolejny termin to symbol IN, oznacza zwykły izotermiczny środek transportowy charakteryzujący się współczynnikiem przenikania ciepła k nie większym niż 0,7 W/m 2 K, natomiast symbol IR oznacza izotermiczny środek transportu z izolacją wzmocnioną, charakteryzujący się współczynnikiem k nie większym niż 0,4 W/m 2 K oraz ścianami bocznymi o grubości nie mniejszej niż 45 mm dla środka transportu o szerokości większej niż 2,5 metra. Symbolami literowymi IR i IN oznaczane są cysterny do przewozu płynnych artykułów żywnościowych lub zabudowy izotermiczne (bez urządzeń cieplnych). Klasy izolacyjności obowiązują dla wszystkich środków transportowych, które przeznaczone są do przewozu artykułów szybko psujących się, mianowicie: lodowni, chłodni, cystern do przewozu płynnych artykułów żywnościowych oraz ogrzewanych środków transportu. Środek transportu, który jest chłodzony mechanicznie, to izotermiczny środek wyposażony w urządzenie chłodnicze, pozwalające przy średniej temperaturze zewnętrznej +30ºC obniżać temperaturę Ti wewnątrz pustego nadwozia, i utrzymywać ją w następujący sposób dla klas A, B i C przedstawiony w Tab.1 [1,9]. 2775

3 Tab. 1. Wykaz temperatur Ti wewnątrz pustego nadwozia dla podanych klas od 0 do 12 C dla klasy A, od -10 do 12 C dla klasy B od -20 do 12 C dla klasy C. Z kolei chłodnie klasy D, E i F powinny posiadać w swoim wyposażeniu urządzenia chłodnicze, utrzymujące poziom temperatury Ti podany w Tab. 2 [1]. Tab. 2. Wykaz temperatur Ti wewnątrz pustego nadwozia dla podanych klas 0 C dla klasy D -10 C dla klasy E -20 C dla klasy F Współczynnik k środka transportu klas B, C, E i F nie powinien być wyższy niż 0,4 W/m 2 K. Według zapisów w Umowie ATP środek transportu chłodzony niemechanicznie (lodownia) to izotermiczny środek transportu, który dzięki pomocy źródła chłodu (lodu naturalnego z dodatkiem lub bez dodatku soli, płyt eutektycznych, gazów skroplonych, suchego lodu) innego niż urządzenie mechaniczne lub absorpcyjne, pozwala na obniżenie temperatury wewnątrz całkowicie pustego nadwozia i następnie utrzymuje ją przy średniej, zewnętrznej temperaturze +30ºC na poziomie podanym w Tab.3 [1]. Tab. 3. Wykaz temperatur Ti wewnątrz pustego nadwozia dla środka transportu chłodzonego niemechanicznie +7ºC dla klasy A -10ºC dla klasy B -20ºC dla klasy C 0ºC dla klasy D Współczynnik k dla lodowni klasy B i C nie powinien być wyższy niż 0,4 W/m 2 K. Grzany środek transportu definiuje się jako izotermiczny środek transportu, wyposażony w urządzenie grzewcze, umożliwiający podwyższenie temperatury wewnątrz pustego nadwozia, a następnie utrzymywanie jej na dostatecznym i stałym poziomie nie niższym niż +12 C dla obu klas co najmniej przez 12 godzin bez konieczności włączania ogrzewania. Warunki te spełnione powinny być przy następującej średniej temperaturze zewnętrznej: -10 C dla klasy A oraz -20 C dla klasy B [1,9]. Współczynnik k dla środków transportu klasy B nie powinien być wyższy niż 0,4 W/m 2 K. Jeśli środek transportu wyposażony jest w zdejmowalne lub niesamodzielne urządzenie cieplne i jeśli zachodzą specjalne warunki dla użycia urządzenia cieplnego, to odpowiednie rozpoznawcze oznaczenie literowe powinno być uzupełnione literą X w następujących przypadkach: dla środków transportu lodowni: gdy płyty eutektyczne muszą być umieszczone w innej komorze w celu zamrożenia, dla środków transportu chłodni: gdy sprężarka jest napędzana z silnika pojazdu; lub samo urządzenie chłodnicze lub jego część jest zdejmowalna [1,5,9]. 2776

4 Rys. 1. Wzór certyfikatu i oznakowań zgodny z obecnie obowiązującą wersją Umowy ATP [9] W załączniku nr 2 Rozporządzenia Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 4 czerwca 2012 r. W sprawie ograniczeń oraz zakazu ruchu niektórych rodzajów pojazdów na odcinkach dróg krajowych w terminie od dnia 8 czerwca 2012 r. Do dnia 29 czerwca 2012 r. Wyszczególniono następujące produkty szybko psujące się: 1. Mięso i podroby jadalne. 2. Ryby i skorupiaki, mięczaki i inne bezkręgowce wodne. 3. Produkty mleczarskie, w szczególności: jogurty, kefiry, śmietana, mleko spożywcze, twarogi, sery dojrzewające, masło, lody. 4. Jaja ptasie i masy jajeczne. 5. Kwiaty cięte, doniczkowe oraz darń rolowana. 6. Warzywa i grzyby świeże i mrożone. 7. Owoce świeże i mrożone 8. Zboża i surowce rolne służące do produkcji żywności, pasz i tłuszczów roślinnych. 9. Produkty przemysłu młynarskiego, w szczególności: mąki, kasze, grysiki i granulki zbożowe. 10. Tłuszcze i oleje pochodzenia zwierzęcego lub roślinnego. 11. Przetwory spożywcze, w szczególności z mięsa, drobiu, ryb oraz z warzyw i owoców 12. Cukry i wyroby cukiernicze. 13. Przetwory ze zbóż, mąki, skrobi lub mleka w proszku oraz pieczywo cukiernicze. 14. Napoje bezalkoholowe. 15. Pozostałości i odpady przemysłu spożywczego, gotowe pasze dla zwierząt. 16. Buraki cukrowe. 17. Ziemniaki. 18. Drożdże piekarskie prasowane i w formie mleczka drożdżowego. 19. Podłoże uprawowe pieczarek. 2777

5 3. OCENA WYBRANYCH PARAMETRÓW TRANSPORTU ŻYWNOŚCI SZYBKO PSUJĄCEJ SIĘ Przedmiotem badań była ocena zasad i warunków transportu żywności szybko psującej się o krótkim terminie przydatności do spożycia do sieci sklepów detalicznych. Badaniami objęte zostały środki transportu dostarczające omawiane towary. Celem badań było uzyskanie niezbędnych informacji, pozwalających na ocenę jakości przewozu artykułów szybko psujących się i obejmowały kwestie dotyczące asortymentu artykułów szybko psujących się, czasu realizacji zamówień, warunków termicznych transportu, zasad monitorowania transportu. Dla poznania specyfiki artykułów szybko psujących się określono ich zakres asortymentowy. Wyniki badań przedstawiono na Rys. 2. Zgodnie z odpowiedziami do grupy artykułów szybko psujących się zaliczane są zarówno produkty pochodzenia roślinnego jak i zwierzęcego, świeże oraz przetworzone. Czas przydatności do spożycia zazwyczaj wynosi kilka do kilkunastu dni. 4% 10% 23% 6% 14% 10% 16% Mięso i podroby jadalne Produkty mleczarskie Warzywa Jaja ptasie Ryby, skorupiaki, mięczaki Owoce Drożdże piekarskie Pieczywo 17% Rys. 2. Najczęściej zamawiane artykuły spożywcze szybko psujące się [ opracowanie własne] Jak wynika z danych rozkład zamówień poszczególnych produktów szybko psujących się jest zróżnicowany. Zależy on głównie od specyfiki danego sklepu. Po przez obserwację powyższych wyników określono jakie środki transportu najczęściej są wykorzystywane i jakie parametry transportowe powinny zachowywać w transporcie konkretnej grupy produktów szybko psujących się. Niezmiernie istotnym parametrem związanym z właściwą dystrybucją omawianych produktów jest czas realizacji zamówień. Zbyt długi okres tego etapu znacząco ogranicza dostępność partii w ofercie handlowej. Jak wynika z badań własnych w większości przypadków (75%) czas realizacji zamówień jest zadowalający bądź szybki. Z obecnej koncepcji logistyki transportowej czas jest jednym z podstawowych kryteriów jakie decydują o opinii klientów na temat danej firmy. Dla spełnienia tych oczekiwań firmy transportowe wprowadzają bardzo dużo nowych koncepcji realizacji dostaw takich jak np.,,door to door, mających na celu podniesienie zadowolenie klienta ze świadczonych usług, przyczyniających się również do dostarczenia produktów najwyższej jakości. 2778

6 15% Rys. 3. Czas realizacji zamówień produktów szybko psujących się [opracowanie własne] Niestety przeprowadzone badania wykazały, że nadal zasady te nie zawsze są w pełni realizowane. Stwierdzono, że czas 25 % zamówień produktów szybko psujących się był zbyt długi. Kolejnym elementem analizy było uzyskanie odpowiedzi czy podczas transportu omawianych 25% produktów zachowywana jest odpowiednia temperatura przewozu. Dane dotyczące tej kwestii przedstawiono na Rys % 25% Tak, są zachowywane Nie, nie są zachowywane Brak możliwości sprawdzenia 10% W zależności od rodzaju towaru i przewoźnika. 55% Rys. 4. Zachowywanie odpowiednich temperatur podczas przewozu [opracowanie własne] Wyniki badań własnych pozwalają stwierdzić, że ponad połowa (55%) ankietowanych pracowników sieci handlowych odbierających zamówione towary nie ma możliwości sprawdzenia warunków termicznych w czasie transportu. Tak wysoki odsetek powyższych odpowiedzi sugeruje konieczność wprowadzenia obligatoryjnych możliwości przekazywania informacji o warunkach przewozu żywności kolejnym ogniwom systemu jej dystrybucji. W tym przypadku sklepom detalicznym. Powyższa sytuacja nie powinna mieć miejsca, gdyż transport w nieodpowiednich 2779

7 warunkach wpływa na szybsze psucie się produktów, co skutkuje obniżeniem ich jakości odżywczej i zdrowotnej. Dodatkowo 10% ankietowanych stwierdziło, że standardy termiczne w przewozie żywności nie są zachowywane, a tylko 25% pytanych potwierdziło zgodność przestrzegania odpowiednich temperatur w czasie transportu. Ważnym aspektem stosowania norm z umowy ATP w przewozie żywności szybko psującej się są kontrole przewoźników sprawdzające stan i spełnianie wymogów środka transportu. Rezultaty badań omawiających te kwestie przedstawia Rys. 5. 5% 25% 15% Rys. 5. Częstość dokonywanych kontroli przewoźników [opracowanie własne] Kontrole norm i wymogów, które muszą spełniać środki transportu do przewozu produktów szybko psujących się dokonywane są stosunkowo często ponieważ ponad połowa takich kontroli (dokładnie 55%) była dokonywana raz w miesiącu, natomiast 25 % kontroli odbywało się z częstością jednego tygodnia. Prowadzenie kontroli środków transportu przeznaczonych do przewozu żywności o krótkim terminie przydatności do spożycia jest niezwykle ważne, gdyż warunki w jakich przewożony jest dany produkt mają istotny wpływ na jego jakość zdrowotną i odżywczą. Z danych wynika również, że co piąta kontrola (20%) dokonywana była kilka razy do roku lub nawet rzadziej. WNIOSKI Logistyka dystrybucji jest to złożony system, dzięki któremu towar o preferowanej jakości bezpiecznie trafia poprzez przedsiębiorcę do klienta. Cały proces opieki nad towarem obejmuje wprowadzenie do magazynu, jego składowanie, komplementację, załadunek aż do dostarczenia do zainteresowanego odbiorcy finalnego. Logistyka dystrybucji łączy ściśle zarządzanie: 55% magazynem, zapasami i transportem. Jednym z filarów transportu produktów jest transport żywności. Produkty te wymagają specjalnego traktowania podczas całego procesu logistycznego. Z badań własnych wynika, że produkty szybko psujące się w większości przypadków były dostarczane w odpowiednim czasie, choć stwierdzono, że czas 25 % zamówień produktów szybko psujących okazał się zbyt długi. Z badań również wynika, że temperatura wewnątrz nadwozia samochodu transportowego nie zawsze może być skontrolowana. Dla takich sytuacji ważne jest aby system kontroli całego procesu logistycznego był systematyczny i kontrolował zgodność z normami ATP. Jak wynika z badań większość kontroli bo ponad połowa wykonywana jest raz na miesiąc, jest to zdecydowanie za mała częstotliwość, biorąc pod uwagę charakter przewożonych produktów. 2780

8 Streszczenie Transport produktów żywnościowych jest jednym z głównych etapów w łańcuchu spożywczym. Każdy rodzaj produktu spożywczego wymaga dopasowania warunków transportu do jego specyfiki. Mówiąc o umowie ATP mamy na myśli Umowę o międzynarodowych przewozach szybko psujących się artykułów żywnościowych i o specjalnych środkach transportu przeznaczonych do tych przewozów (ATP), sporządzoną w Genewie dnia 1 września 1970 r. Przedmiotem badań był transport artykułów szybko psujących się. Badaniom poddane zostały środki transportu dostarczające omawiane towary. Celem postawionych pytań było uzyskanie niezbędnych informacji, które pozwoliły by na ocenę jakości przewozu artykułów szybko psujących się, ocenę warunków transportu oraz optymalizację tego procesu celem podniesienia jakości świadczonych usług. Słowa kluczowe: jakość, żywność, transport, ATP Transport of perishable foodstuffs in accordance with the ATP agreement Abstract Transport of food products is one of the main stages in the food chain. Each type of food product needs to be adjusted to the conditions of transport specifics. Speaking about the agreement we mean ATP Agreement on the International Carriage of Perishable Foodstuffs and on the Special Equipment to be used for such Carriage (ATP), done in Geneva on 1st September Subject of the study was transport of perishable foods. Tests have been focused on means of transport of goods. The purpose of the questions was to obtain the necessary information to allow for an assessment of the transport quality of perishable goods, the evaluation of transport conditions, and optimization of the process in order to enhance the quality of provided services. Keywords: quality, foods, transport, ATP BIBLIOGRAFIA 1. Agreement on the International Carriage of Perishable Foodstuff s and on the Special Equipment to be Used for such Carriage (ATP), wersje z: , , , , Choroszy K., Tereszkiewicz K. Transport artykułów mięsnych w świetle przepisów prawa. Logistyka 6/ Rozporządzenie Ministra Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej z dnia 4 czerwca 2012 r. w sprawie ograniczeń oraz zakazu ruchu niektórych rodzajów pojazdów na odcinkach dróg krajowych w terminie od dnia 8 czerwca 2012 r. do dnia 29 czerwca 2012 r 4. Umowa o międzynarodowych przewozach szybko psujących się artykułów żywnościowych i specjalnych środkach transportu przeznaczonych do tych przewozów (ATP) z 1 września 1970 r. 5. Ustawa o transporcie drogowym z dnia 6 września 2001 r. (DzU 2001 nr 125 poz. 1371)