Wprowadzenie. Barbara B³aszczyk

Transkrypt

1 Wprowadzenie Barbara B³aszczyk Przedstawiona książka ma pomóc w zrozumieniu ogromnych zmian, które dokonały się w sektorze polskich przedsiębiorstw w ciągu minionej półtorej dekady transformacji. Procesy reform systemowych dotyczące równolegle głębokich zmian strukturalnych i przekształceń własnościowych gospodarki oraz warunków funkcjonowania przedsiębiorstw a także przemian w strukturze społecznej, wszystko to przemożnie wpłynęło na charakter polskich przedsiębiorstw oraz sposób ich funkcjonowania. Zmieniła się radykalnie ich struktura własności, formy prawne i organizacyjne, a na skutek procesów restrukturyzacji wewnętrznej zmieniły się sposoby dostosowania do otoczenia rynkowego, metody zarządzania i systemy nadzoru korporacyjnego. Wreszcie dużemu zróżnicowaniu podlegały w całym tym okresie wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw w różnych sektorach i sekcjach gospodarki. Mając to wszystko na uwadze skoncentrowaliśmy się w naszej pracy na tych aspektach transformacji, które są najbardziej związane z procesami prywatyzacji i restrukturyzacji przedsiębiorstw państwowych oraz budową nowego sektora prywatnego i na wynikach efektywnościowych różnych grup przedsiębiorstw. W naszej analizie zastosowaliśmy różne punkty widzenia. W pierwszej części książki pokazujemy procesy prywatyzacji gospodarki polskiej z lotu ptaka, na tle innych krajów transformacji, przedstawiamy ewolucję mapy własnościowej gospodarki akcentując zmieniające się proporcje, znaczenie i wagę ekonomiczną sektorów prywatnego i państwowego, porównujemy też w sposób całościowy kondycję ekonomiczną przedsiębiorstw obu sektorów w całym okresie transformacji, ze szczególnym uwzględnieniem ostatniego pięciolecia. W drugiej części publikacji prezentujemy szczegółowe wyniki badań empirycznych wykonanych w ponad 100 przedsiębiorstwach sektora publicznego w latach , pokazując ich kondycję ekonomiczną i systemy nadzoru korporacyjnego oraz ich próby restrukturyzacji i prywatyzacji. Tej reprezentacji sektora państwowego przeciwstawiamy reprezentację sektora prywatnego: dużych przedsiębiorstw sprywatyzowanych i nowych prywatnych. Przedsiębiorstwa sektora prywatnego zostały scharakteryzowane w oparciu o uaktualnioną i wzbogaconą bazę danych 2000 największych polskich przedsiębiorstw, oraz o bazę danych wszystkich spółek notowanych na Giełdzie Papierów Wartościowych w Warszawie. Analizując proporcje ilościowe, sposoby zachowań i wyniki ekonomiczne przedsiębiorstw w tych różnych grupach dochodzimy do ciekawych wniosków, które wymy- 9

2 Barbara Błaszczyk, Piotr Kozarzewski (red.) kają się codziennej obserwacji. Na przykład zaskakujące może być stwierdzenie faktu, że w zbiorze 2000 największych firm w naszej gospodarce na koniec roku 2004 niespełna jedna trzecia to przedsiębiorstwa sprywatyzowane, a dwie trzecie, to przedsiębiorstwa nowe prywatne. Okazuje się zatem, że przeważająca część sektora prywatnego największych polskich przedsiębiorstw powstała jako rezultat indywidualnej przedsiębiorczości, a nie jako rezultat zmiany form własności byłych przedsiębiorstw państwowych (zob. rozdział IX). Warte uwagi jest w tym miejscu i to, że przedsiębiorstwa sektora państwowego zajmują niewielkie liczbowo (162 podmioty), ale bardzo eksponowane miejsce 1 na tej liście. Przyglądamy się też nowym strukturom własności i instytucjom z punktu widzenia ich funkcjonalności do spełniania określonych ról i zadań gospodarczych i staramy się obserwować trendy występujące w interesujących nas obszarach gospodarki. Jednym z ogólnych wniosków naszej pracy jest zaobserwowany powolny, ale nieuchronny zmierzch sektora państwowego, co jest zgodne z powszechnym trendem prywatyzacji notowanym w skali światowej. We wnioskach końcowych niniejszej publikacji, oprócz przypomnienia najważniejszych wyników naszych badań próbujemy na podstawie najnowszej literatury zarysować ten trend, przedstawić jego główne przesłanki i skonfrontować kierunki polskiej polityki prywatyzacyjnej z tym, co się dzieje w tej dziedzinie w rozwiniętych i szybko rozwijających się krajach. Przystępując w 2004 roku do pracy nad projektem Prywatyzacja i reformy systemowe a ewolucja sektora przedsiębiorstw w Polsce. Bilans piętnastolecia 2 zamierzaliśmy dokonać obszernego i całościowego podsumowania wpływu zastosowanych w Polsce polityk prywatyzacji (wraz ze zmianami regulacyjnymi w otoczeniu przedsiębiorstw) na zmiany dokonane w organizacji, strukturze i efektywności ekonomicznej całego sektora przedsiębiorstw, jego głównych segmentów i wybranych do badań empirycznych dużych grupach przedsiębiorstw. Jak często bywa w tego typu badaniach, także i tu, ze względu na ograniczone środki finansowe i określone możliwości organizacyjne powstał dylemat między zamiarem całościowego podejścia a potrzebą ograniczenia pola badawczego przeznaczonego do empirycznej weryfikacji hipotez. Skutkiem tego dylematu było wybranie podejścia nieco eklektycznego, opartego na zestawieniu wyników własnych badań empirycznych celowo wybranej reprezentacyjnej próby przedsiębiorstw z wynikami innych badań oraz będącymi w dyspozycji 1 W pierwszej dziesiątce największych pod względem przychodów ze sprzedaży przedsiębiorstw znajdujemy aż sześć firm z całkowitym lub większościowym udziałem państwa, w pierwszej dwudziestce dziewięć, a w pierwszej pięćdziesiątce 23, nie licząc państwowych grup kapitałowych, które razem z przedsiębiorstwami będącymi własnością państwa zajmują najważniejsze miejsca w rankingu największych przedsiębiorstw. Te okręty flagowe sektora państwowego znalazły się na omawianej liście ze względu na swoje rozmiary (wielkość przychodów, zatrudnienie). Jeśli idzie o ich potencjał ekonomiczny mierzony osiąganymi zyskami i relatywnymi wynikami (np. zyskowność, wydajność pracy), sytuują się one znacznie gorzej niż przedsiębiorstwa prywatne obecne na liście (por. rozdział III i IX tej książki). 2 Projekt ten był finansowany ze środków na naukę Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego w latach

3 ZMIANY W POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTWACH... bazami danych i publikacjami dotyczącymi szerszej populacji przedsiębiorstw. Takie podejście pozwoliło na uchwycenie zarówno ważnych zjawisk i trendów, które można zaobserwować w odniesieniu do całej gospodarki, jak i na uważne pochylenie się nad tym, co dzieje się w samych przedsiębiorstwach. Ze względu na istniejący stan wiedzy w wybranej przez nas dziedzinie, Zespół badawczy zdecydował się na przeprowadzenie szczegółowych i szerokich badań empirycznych w przedsiębiorstwach należących do sektora państwowego, gdyż naszym zdaniem brak nowszych badań dotyczących tych podmiotów rzutuje na poważny niedosyt rzeczowej i pogłębionej analizy stanu przedsiębiorstw tego sektora na tle sektora prywatnego i całej gospodarki. W odniesieniu do pozostałych pól badawczych. Zespół oparł się na wtórnych analizach będących do dyspozycji lub pozyskanych wcześniej baz danych, materiałach i publikacjach statystycznych, opracowaniach różnych agend rządowych i bogatym wyborze publikacji naukowych oraz prasowych. W poszczególnych częściach naszej pracy operujemy na różnych poziomach ogólności i zadajemy sobie zróżnicowane pytania, które w skrócie relacjonujemy poniżej. Pierwsza część książki, składająca się z czterech rozdziałów ma za zadanie ujęcie interesujących nas problemów w perspektywie całej polskiej gospodarki, a niekiedy nawet w perspektywie całej grupy krajów transformacji. Pierwszy rozdział książki zarysowuje szerokie tło dla później analizowanych szczegółowych zagadnień wpisując prywatyzację i przekształcenia własnościowe w kontekst szerszych zmian ustrojowych i reform systemowych w Polsce i w innych krajach postkomunistycznych. Padają tu pytania, jakie było zaplecze intelektualne zmian systemowych i czym różniły się koncepcje odchodzenia od własności państwowej w Polsce i w innych krajach, jakie zasady i wzorce działania przyjęto jako wiodące. Wychodząc z założenia, że takie aktualne porównanie międzynarodowe, uwzględniające wszystkie kraje transformacji ma samo w sobie istotną wartość poznawczą, poświęciliśmy mu cały rozdział. W drugim rozdziale, nawiązującym do pierwszego, pokazane są wyniki ilościowe i jakościowe prywatyzacji w krajach transformacji w ujęciu porównawczym, ze szczególnym uwzględnieniem Polski. Zadawane były tutaj pytania, jakie czynniki wpływały na możliwości realizacyjne przedstawionych wcześniej strategii prywatyzacyjnych i jaka była ewolucja polityk prywatyzacyjnych pod ich wpływem. Najważniejsze czynniki, jak wynika z naszej analizy, pojawiały się w obszarze opisywanym przez ekonomię polityczną reform. Przed rozdziałem trzecim postawiono pytania o zasięg prywatyzacji w Polsce, o strukturę własnościową całej gospodarki powstałą w wyniku prywatyzacji i innych przekształceń własnościowych oraz o zawartość sektora przedsiębiorstw nie poddanych dotąd prywatyzacji. Sięgając do różnych dokumentów rządowych, publikacji statystycznych i innych źródeł próbowaliśmy dokonać takiej charakterystyki, przy 11

4 Barbara Błaszczyk, Piotr Kozarzewski (red.) okazji ustosunkowując się do niektórych posunięć polityki prywatyzacyjnej państwa i formułując wnioski dotyczące tych posunięć. Rozdział czwarty koncentruje się na porównaniu kondycji ekonomicznej sektora przedsiębiorstw publicznych i prywatnych w całej gospodarce. Zadawane są tu pytania o rolę sektora państwowego w gospodarce, mierzoną przy pomocy różnych wskaźników i o trendy rozwojowe obu sektorów, z uwzględnieniem tendencji występujących w różnych sekcjach gospodarki. Analizowane są też wyniki gospodarowania przedsiębiorstw prywatnych i państwowych przy pomocy różnych wskaźników efektywnościowych i ich odmienne wzorce działania w sferze inwestycji, zatrudnienia i wydajności pracy. Postawione jest też pytanie o czynniki sprawcze powodujące powiększanie się różnic między przedsiębiorstwami sektora publicznego a prywatnego. W drugiej części naszej pracy skupiliśmy się na zanalizowaniu wyników badań opartych na danych uzyskanych z przedsiębiorstw. Pierwsze cztery rozdziały tej części dotyczą przedsiębiorstw sektora publicznego, z których dane uzyskaliśmy w badaniach empirycznych. Mówiąc najogólniej, w badaniach tych staraliśmy się uzyskać wiedzę o tym, czy i na ile przedsiębiorstwom będącym nadal własnością państwa udało się przezwyciężyć spuściznę po przedsiębiorstwie socjalistycznym i wejść na nowe tory działania, imitujące sposoby postępowania przedsiębiorstw prywatnych w gospodarce rynkowej. W rozdziale piątym analizujemy kierunki restrukturyzacji i wysiłki prywatyzacyjne podejmowane przez badane firmy. Na tle szeroko dyskutowanych w literaturze dylematów restrukturyzacji przedsiębiorstw sektora państwowego postawiliśmy sobie pytania, na czym polega obecnie restrukturyzacja tych przedsiębiorstw, jakie działania podejmują one przed prywatyzacją, jakie są motywy tych działań i co je warunkuje. Czy przedsiębiorstwa te są zdolne i skłonne do głębszej restrukturyzacji? Czy restrukturyzacja w tych firmach idzie w parze z przygotowaniami do prywatyzacji, czy też oba te procesy nie maja ze sobą związku? Wreszcie, co wynika dla dużej liczby tych przedsiębiorstw z pozostawania w zawieszeniu to znaczy z zatrzymania się na tzw. przejściowych etapach przekształceń własnościowych? W rozdziale szóstym i siódmym, kontynuując odpowiedzi na poprzednie pytania, próbowaliśmy przedstawić przy pomocy różnych miar i wskaźników kondycję ekonomiczną zbadanych przedsiębiorstw, na tle z jednej strony całego sektora państwowego, a drugiej sektora prywatnego i całej gospodarki. W sposób wymowny zilustrowana została luka efektywnościowa, wydajnościowa i inwestycyjna, która powstała między tymi przedsiębiorstwami a ich odpowiednikami w sektorze prywatnym. Podjęto tu też próbę wyjaśnienia przyczyn niskiej efektywności działania badanych podmiotów państwowych, poszukując ich głównie w dysfunkcjach mechanizmów inwestowania, polityki finansowej, polityki zatrudnienia, szkolenia i wynagrodzeń oraz obsadzania stanowisk kierowniczych. 12

5 ZMIANY W POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTWACH... Rozdział ósmy został poświęcony zagadnieniom kształtowania się systemu nadzoru korporacyjnego nad przedsiębiorstwami sektora państwowego w Polsce oraz konkretnym przejawom funkcjonowania tego nadzoru w zbadanych przez nas przedsiębiorstwach. Interesowały nas tu rozwiązania instytucjonalne służące sprawowaniu kontroli nad firmami, ich dynamika, funkcjonalność na danym etapie rozwoju przedsiębiorstw i podobieństwa oraz różnice zastosowane w rozwiązaniach instytucjonalnych ustroju korporacyjnego w stosunku do różnych typów przedsiębiorstw. Ostatnie trzy rozdziały wchodzące w skład drugiej części książki są poświęcone przedsiębiorstwom sprywatyzowanym i de novo prywatnym. Zostały one oparte na danych empirycznych uzyskanych z pogłębionej analizy dużych baz danych o przedsiębiorstwach. W przypadku rozdziału dziewiątego i dziesiątego była to baza danych sporządzona na podstawie zmodyfikowanej i uzupełnionej 3 Listy 2000 największych przedsiębiorstw, publikowanej od 2003 r. w dzienniku Rzeczpospolita. Rozdział jedenasty opiera się zaś na bazie danych panelowych wszystkich spółek notowanych na Giełdzie Warszawskiej od początku jej powstania, sporządzonej przez autorkę tego rozdziału. W rozdziale dziewiątym i dziesiątym zadawane są pasjonujące pytania o wpływ rodowodu własnościowego na dalsze losy przedsiębiorstw i na ich konkurencyjność w stosunku do innych podmiotów. Pod pojęciem rodowodu własnościowego kryje się rozróżnienie między przedsiębiorstwami utworzonymi jako prywatne (greenfield, de novo) i przedsiębiorstwami sprywatyzowanymi, dawniej państwowymi. Drugim zastosowanym tu kryterium rozróżnienia przedsiębiorstw jest większościowy udział kapitału zagranicznego lub krajowego w ich tworzeniu bądź prywatyzacji. Pytanie o rodowód własnościowy i kapitałowy nawiązuje do wspomnianej wcześniej konieczności przezwyciężania spuścizny po przedsiębiorstwie socjalistycznym, której to spuścizny nie ma w nowo utworzonych firmach prywatnych (de novo), a przez jakiś czas występuje w przedsiębiorstwach sprywatyzowanych. Interesującą kwestią jest, jak długo, przez jaki okres po prywatyzacji przedsiębiorstwo trzeba traktować jako sprywatyzowane, a kiedy jego bagaż historii przestaje mieć znaczenie i upodabnia się ono w pełni do innych podmiotów sektora prywatnego. Odpowiedzi na te pytania udzielone zostały w sposób pośredni, poprzez zanalizowanie i porównanie ze sobą wyników efektywnościowych różnych grup przedsiębiorstw prywatnych, wyodrębnionych według kryterium rodowodu własnościowego. Rozdział dziesiąty stanowiąc kontynuację poprzedniego rozdziału analizuje w sposób bardziej szczegółowy wpływ pochodzenia kapitału zagranicznego w przedsiębiorstwach z większościowym udziałem takiego kapitału, zarówno sprywatyzowanych, jak de novo prywatnych na działalność i wyniki tych firm. Zadawane jest przy tym py- 3 Informacje o przyjętej metodologii dostosowywania danych bazy do potrzeb badań i ich uzupełniania znajdują się na początku każdego z przywołanych tu rozdziałów. 13

6 Barbara Błaszczyk, Piotr Kozarzewski (red.) tanie, czy wielkie korporacje międzynarodowe jako dawcy kapitału tworzą inna jakość w swoich przedsiębiorstwach niż inni inwestorzy zagraniczni. Ostatni rozdział naszej pracy stawia sobie odmienne pytania dotyczące charakterystyki własności przedsiębiorstw prywatnych. Jaki jest wpływ struktury własności na wyniki spółek? Dlaczego w niektórych spółkach własność jest skoncentrowana, a w innych rozproszona? Czy należałoby ograniczać udział dominujących akcjonariuszy w kapitale spółek czy też raczej zachęcać do koncentracji własności pozwalającej na kontrolę zarządów spółek? Odpowiedź na te pytania jest formułowana przy uwzględnieniu różnic w specyfice spółek należących do tradycyjnych gałęzi i do segmentu wysokich technologii, w oparciu o własną bazę danych panelowych spółek notowanych na GPW. Odsyłając czytelników zainteresowanych odpowiedziami na wymienione wyżej i inne pytania do tekstów poszczególnych rozdziałów, pragniemy w tej chwili poświęcić jeszcze nieco miejsca aspektom metodologicznym wykonanych przez nas badań empirycznych. W badaniach tych, wykonanych pod koniec 2004 roku w 102 przedsiębiorstwach sektora publicznego (przedsiębiorstwach państwowych i spółkach Skarbu Państwa) zastosowaliśmy metodę wywiadu kierowanego z kwestionariuszem, z wykorzystaniem szczegółowego kwestionariusza (odmiennie sformułowanego dla obu typów przedsiębiorstw), składającego się z 73 pytań. Wywiad ten skierowany był do najwyższej kadry kierowniczej przedsiębiorstw. Kwestionariusz wywiadu zawierał następujące działy: produkty i rynki, finanse i restrukturyzacja, zasoby ludzkie, przekształcenia własnościowe, zarządzanie i nadzór korporacyjny oraz odrębną część finansową, złożoną z 26 pozycji. Dane finansowe o firmach były zbierane dla okresu minionych pięciu lat ( ), a pozostałe informacje odnosiły się do momentu przeprowadzania badań (IV kwartał 2004), częściowo także do poprzednich dwóch lat. Ponadto, na podstawie odrębnego kwestionariusza został przeprowadzony wywiad z członkami rad pracowniczych przedsiębiorstw państwowych i przedstawicielami załóg w radach nadzorczych spółek Skarbu Państwa. Wybór przedsiębiorstw do próby badawczej został oparty na następujących krokach: do badania ankietowego została przeznaczona szeroka grupa przedsiębiorstw z sektora publicznego. Zadecydowaliśmy o objęciu badaniami oprócz przedsiębiorstw państwowych tylko jednoosobowych spółek Skarbu Państwa, które po pierwsze stanowiły w czasie przeprowadzania badań większość spółek z udziałem Skarbu Państwa (53%), ponadto można się było po nich spodziewać najbardziej zbliżonej charakterystyki do przedsiębiorstw państwowych. Łącznie w zbiorowości wybranej do badań pozostawała grupa 350 JSSP i 451 PP działających w 2003 r., spośród których udało się przeprowadzić badania w 58 spółkach, czyli w 16,6% i w 44 przedsiębiorstwach państwowych (9,8%). W wyniku przeprowadzenia badań ankietowych z całej grupy 14

7 ZMIANY W POLSKICH PRZEDSIĘBIORSTWACH... przedsiębiorstw przeznaczonych do badania (PP i JSSP) otrzymano ankiety od 102 firm, czyli od 12,7% przedsiębiorstw ze zbadanej zbiorowości. Ponadto, przy doborze badanej zbiorowości zastosowano dodatkowe kryteria celowe. Grupa firm wybranych do badania składała się z przedsiębiorstw średnich pod względem zatrudnienia, zbliżonych do średniego zatrudnienia w sektorze prywatnym, przy pominięciu największych gigantów sektora publicznego. Celem tego kroku było wyeliminowanie z próby badawczej przedsiębiorstw, których dane nie pasowały pod względem kalibru do danych większości pozostałych przedsiębiorstw, co w przypadku ich uwzględnienia wypaczyłoby wszystkie wyniki statystyczne badań. Wyłączono także z analizy górnictwo i kopalnictwo, które korzystały z ogromnej pomocy państwa, zdecydowano się również nie uwzględniać PKP, która była i jest nadal otoczona szczególnymi warunkami przez państwo. Celem zastosowania takich kryteriów było wybranie takich firm, które funkcjonowały w dużej mierze w warunkach rynkowych zbliżonych do warunków funkcjonowania firm prywatnych. W zbiorowości przedsiębiorstw przeznaczonych do wyboru próby badawczej pozostały więc tylko te firmy, których warunki funkcjonowania i rozmiary były zbliżone do firm prywatnych. Z tej zbiorowości firmy zostały wybrane w sposób reprezentatywny w odniesieniu do częstości ich występowania w strukturze gospodarki (w sensie liczebności, zarówno branżowo jak i geograficznie). Struktura branżowa i geograficzna firm, które zgodziły się wypełnić ankiety była bardzo zbliżona do zaplanowanej i prawie zgodna z istniejącym rozłożeniem branżowym i geograficznym przedsiębiorstw sektora publicznego w Polsce. W zbiorowości badawczej (PP i JSSP, które zgodziły się wypełnić ankietę) najwięcej było firm z przetwórstwa przemysłowego (39), usług (22), energetyki (13) i transportu (13). Ponadto wchodziło w jej skład 6 firm handlowych i 5 budowlanych. Najwięcej firm pochodziło z województwa mazowieckiego i śląskiego, a najmniej z lubuskiego i świętokrzyskiego. Uzyskane z badań dane zostały opracowane w postaci zbiorczej bazy danych, a następnie zostały poddane obróbce statystycznej i ekonometrycznej, stosownie do badanych problemów i poszukiwanych odpowiedzi na postawione w pierwszej fazie prac pytania badawcze. Kończąc uwagi wstępne do prezentowanej książki pragnę wyrazić nadzieję, że przyczyni się ona do poszerzenia i pogłębienia wiedzy na temat polskiej transformacji, a w szczególności przybliży czytelnikom znaczenie prywatyzacji i innych zmian własnościowych dla całości przemian w sektorze polskich przedsiębiorstw. Chciałabym też wyrazić podziękowania wszystkim członkom Zespołu 4 i innym osobom, które przyczyniły się do sformułowania koncepcji badań, przygotowania metodologii i przeprowadzenia badań oraz do napisania tej książki. 4 W skład zespołu weszli: Małgorzata Antczak, Maciej Bałtowski, Barbara Błaszczyk, Irena Grosfeld, Piotr Kozarzewski, Wioletta Nawrot, Bartłomiej Paczuski, Richard Woodward, Szymon Żminda. 15