I. Pojęcie zobowiązania i charakterystyka praw skutecznych inter partes. Stosunek obligacyjny.

Transkrypt

1 I. Pojęcie zobowiązania i charakterystyka praw skutecznych inter partes. Stosunek obligacyjny. Prawo zobowiązań uregulowane zostało w księdze III kodeksu cywilnego (dalej: k.c.), która obejmuje przepisy ogólne, wspólne dla wszystkich zobowiązań oraz część szczególną, gdzie uregulowane zostały poszczególne typy stosunków zobowiązaniowych. Istotę zobowiązania oddaje art kodeksu cywilnego słowami: zobowiązanie (łacińskie: obligatio, stąd prawo zobowiązań określa się także jako prawo obligacyjne) polega na tym, że wierzyciel może żądać od dłużnika świadczenia a dłużnik powinien świadczenie spełnić. Niżej omówione zostaną kolejno elementy stosunku zobowiązaniowego, tj. podmioty, wzajemnie ze sobą skorelowane uprawnienia i obowiązki stron, czyli treść stosunku obligacyjnego oraz jego przedmiot. Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym, którego stronami są wierzyciel jako uprawniony oraz dłużnik jako zobowiązany. Strony stosunku zobowiązaniowego, czyli wierzyciel i dłużnik, są zawsze oznaczone, (zindywidualizowane) już w chwili jego powstania. Wynika z tego, że stosunek zobowiązaniowy należy do kategorii stosunków prawnych dwustronnie zindywidualizowanych, tj. wiążących określony podmiot z innym, także z góry określonym podmiotem. Dla przypomnienia, stosunki cywilnoprawne dzieli się ze względu na sposób wyznaczenia kręgu ich podmiotów na stosunki dwustronnie zindywidualizowane i jednostronnie zindywidualizowane. Pierwsze to te, które powstają między dwoma lub więcej ale określonymi z góry podmiotami (oznacza to, że z prawem oznaczonej osoby lub osób sprzężony jest obowiązek innej oznaczonej osoby lub osób). Stosunki jednostronnie zindywidualizowane z kolei to takie, które łączą określony podmiot (lub podmioty) z nieoznaczonym kręgiem osób, gdy z prawem tego pierwszego podmiotu sprzężony jest powszechny obowiązek nieprzeszkadzania w wykonywaniu prawa (np. takim stosunkiem cywilnoprawnym jest własność) 1. Wypada zaznaczyć, że zasada oznaczenia wierzyciela i dłużnika od momentu powstania zobowiązania doznaje pewnych ograniczeń. Zdarza się bowiem, iż jedna ze stron stosunku zobowiązaniowego w chwili jego powstania nie jest oznaczona. Nawet jednak w takich wypadkach musi ona być oznaczalna, gdyż późniejsza indywidualizacja strony nieoznaczonej w chwili powstania zobowiązania jest niezbędna do realizacji uprawnień i obowiązków. Przykład zobowiązania, w którym wierzyciel jest nieoznaczony w chwili powstania stosunku obligacyjnego to przyrzeczenie publiczne art. 919 k.c. Por. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, s. 35, Warszawa 2003 r.

2 Ze wskazaną cechą, tj. dwustronnym zindywidualizowaniem stron stosunku obligacyjnego, wiąże się inna, mianowicie względny charakter praw obligacyjnych. Prawa względne tym się charakteryzują, że są skuteczne wyłącznie przeciwko oznaczonej osobie lub oznaczonym osobom (inaczej mówi się, że są skuteczne inter partes, tj. wyłącznie między stronami danego stosunku prawnego). Korelatem uprawnienia jednej strony jest tutaj obowiązek wyłącznie oznaczonych osób pewnego zachowania, które może polegać na działaniu lub zaniechaniu. W najprostszym przypadku w stosunku obligacyjnym występuje jeden wierzyciel i jeden dłużnik. Ale w praktyce nierzadko spotyka się bardziej złożone podmiotowo zobowiązania, gdy po jednej lub obu stronach występuje więcej niż jeden podmiot. Sytuację taką określa się mianem wielości wierzycieli lub dłużników. W ramach tej problematyki mieszczą się regulowane przez kodeks cywilny konstrukcje zobowiązań solidarnych oraz zobowiązań podzielnych i niepodzielnych. Konstrukcja solidarności występuje w dwóch odmianach - jako solidarność wierzycieli (tzw. solidarność bierna) oraz solidarność dłużników (tzw. solidarność czynna). Zgodnie z art k.c. kilku wierzycieli może być uprawnionych w ten sposób, że dłużnik może spełnić całe świadczenie do rąk jednego z nich a przez zaspokojenie któregokolwiek z wierzycieli dług wygasa względem wszystkich (solidarność wierzycieli). Istotę solidarności dłużników oddaje przepis art k.c. Stosownie do tej regulacji kilku dłużników może być zobowiązanych w ten sposób, że wierzyciel może żądać całości lub części świadczenia od wszystkich dłużników łącznie, od kilku z nich lub od każdego z osobna, a zaspokojenie wierzyciela przez któregokolwiek z dłużników zwalnia pozostałych. Z kolei kategoria zobowiązań podzielnych o tyle wiąże się z problematyką wielości wierzycieli lub dłużników, że w przypadku gdy świadczenie jest podzielne a po stronie wierzycieli lub dłużników występuje więcej niż jeden podmiot, zarówno wierzytelność, jak i dług dzielą się na tyle niezależnych od siebie części, ilu jest wierzycieli lub dłużników (art k.c.). Uzupełnieniem powołanej regulacji jest definicja świadczenia podzielnego. Otóż, świadczenie jest podzielne jeżeli może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości (art k.c.). Jeżeli świadczenie jest niepodzielne, tj. nie może być spełnione częściowo bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości, inaczej uregulowany został przypadek, gdy kilka podmiotów występuje po stronie dłużnika a inaczej, gdy po stronie wierzyciela.

3 Według art k.c. dłużnicy zobowiązani do świadczenia niepodzielnego są odpowiedzialni za jego spełnienia jak dłużnicy solidarni. Natomiast gdy jest kilku wierzycieli uprawnionych do świadczenia niepodzielnego, każdy z nich może żądać spełnienia całości świadczenia. Jednakże w razie sprzeciwu choćby jednego wierzyciela, dłużnik jest obowiązany świadczyć wszystkim wierzycielom łącznie albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego (art. 381 k.c.). Treścią stosunku obligacyjnego, podobnie jak każdego innego stosunku prawnego, są uprawnienia, w tym wypadku stanowiące wierzytelność oraz obowiązki zwane długiem, wzajemnie ze sobą powiązane. Przysługujące wierzycielowi prawo podmiotowe to właśnie wierzytelność. Wierzytelność i dług są koniecznymi elementami każdego stosunku obligacyjnego. Przedmiotem stosunku obligacyjnego jest świadczenie, które polega na stosownym do treści zobowiązania zachowaniu się dłużnika. Zgodnie z art k.c. świadczenie może przybrać postać działania lub zaniechania. Niezależnie od tego świadczenie podlega dalszym podziałom, przeprowadzanym ze względu na różne kryteria. I tak kolejno omówione zostaną: 1. świadczenia jednorazowe, ciągłe i okresowe 2. świadczenia podzielne i niepodzielne 3. świadczenia oznaczone co do tożsamości i oznaczone co do gatunku 4. świadczenia pieniężne. ad 1) świadczenie jednorazowe to takie, których spełnienie wymaga dopełnienia przez dłużnika zachowania wyczerpująco określonego co do rozmiaru i treści bez powiązania z czynnikiem czasu, np. świadczenie sprzedającego polegające na wydaniu rzeczy sprzedanej; co ważne świadczenia jednorazowego nie należy utożsamiać z pojedynczym zachowaniem dłużnika, gdyż równie dobrze może się ono składać z szeregu czynności i trwać przez dłuższy czas, z tym że upływ czasu nie ma tu wpływu na rozmiar świadczenia, np. świadczenie wykonawcy w umowie o roboty budowlane; świadczenia ciągłe charakteryzują się tym, że zachowanie będące treścią świadczenia musi trwać przez czas istnienia stosunku prawnego, z którego wynika obowiązek świadczenia, przy czym nie jest możliwe wyodrębnienie poszczególnych zachowań, które mogłyby być traktowane jak świadczenia samoistne lub części świadczenia, np. świadczenie wynajmującego w umowie najmu polegające na zapewnieniu najemcy możliwości korzystania z najętej rzeczy przez czas trwania najmu; świadczenia okresowe polegają na tym, że dłużnik ma obowiązek podejmowania wskazanego zachowania regularnie, w z góry określonych odstępach czasu, przez cały czas trwania stosunku prawnego, z którego wynika obowiązek świadczenia, z tym, że owe regularne zachowania nie składają się na z góry określoną co do wielkości całość, np.

4 obowiązek dzierżawcy płacenia czynszu dzierżawnego w okresie związania stron umową dzierżawy; ad 2) jak to zostało wyżej powiedziane - świadczenia podzielne to takie, które mogą być spełniane częściami bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości, np. polegające na obowiązku zapłaty określonej kwoty pieniężnej; świadczenia niepodzielne nie mogą być spełniane częściami bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości, np. polegające na obowiązku wydania rzeczy oznaczonej co do tożsamości; ad 3) mówiąc o świadczeniach oznaczonych co do gatunku i oznaczonych co do tożsamości używamy skrótu myślowego, bowiem zgodnie z tym co zostało powiedziane świadczenie jest zachowaniem; oznaczone do co gatunku lub co do tożsamości mogą być natomiast istniejące poza człowiekiem obiekty, do których to zachowanie się odnosi; prawidłowo więc powinniśmy mówić o świadczeniach, których przedmiotem są rzeczy oznaczone co do gatunku i świadczeniach, których przedmiotem są rzeczy oznaczone co do tożsamości; rzeczami oznaczonymi co do gatunku są przedmioty określone według ich cech rodzajowych, właściwych dla większego zbioru 2 ; rzeczy oznaczone co do gatunku są zastępowalne, tj. mogą być zastąpione przez inne należące do tego samego gatunku; rzeczy oznaczone co do tożsamości określone są według cech indywidualnych, właściwych tylko dla jednego przedmiotu; w przeciwieństwie do rzeczy oznaczonych co do gatunku nie są one zastępowalne; istotne jest, że o tym czy rzecz jest oznaczona co do gatunku czy co do tożsamości decyduje wola stron danego stosunku prawnego, np. jeżeli w umowie zlecającej biuru pośrednictwa w obrocie nieruchomościami nabycie dla klienta nieruchomości, oznaczono tę nieruchomość jako lokal mieszkalny w dzielnicy Śródmieście w Warszawie, mamy do czynienia z rzeczą oznaczoną co do gatunku i w rezultacie biuro pośrednictwa spełni świadczenie zgodnie z treścią swojego zobowiązania jeżeli nabędzie jakikolwiek lokal mieszkalny położony na terenie dzielnicy Śródmieście m. st. Warszawy; gdyby jednak w podanym przykładzie umowa dotyczyła lokalu mieszkalnego położonego w dzielnicy Śródmieście m. st. Warszawy, przy ul. Hożej 27/30, świadczenie biura nieruchomości miałoby za przedmiot rzecz oznaczoną co do tożsamości i aby prawidłowo wykonać to świadczenie obowiązane byłoby nabyć wyłącznie oznaczony lokal; ad 4) świadczenia pieniężne to takie, których istotą jest transfer określonej wartości dającej się wyrazić w sumie pieniężnej z majątku dłużnika do majątku wierzyciela; świadczenie pieniężne może mieć charakter świadczenia podstawowego, tj. zgodnego z treścią łączącego strony stosunku prawnego (zobowiązania pieniężne) albo może mieć charakter zastępczy (zobowiązania niepieniężne) - gdy transfer określonej 2 Por. E. Skowrońska Bocian w K. Pietrzykowski Komentarz do kodeksu cywilnego, art. 45, nb 8; Warszawa 2004

5 kwoty pieniężnej z majątku dłużnika do majątku dłużnika następuje w miejsce innego świadczenia, np. zapłata odszkodowania w pieniądzu gdy naprawienie szkody przez przywrócenie stanu poprzedniego nie jest możliwe; jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna (tzn. gdy chodzi o zobowiązanie pieniężne), spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (tzw. zasada nominalizmu - art k.c.); oznacza to, że co do zasady, wykonanie zobowiązania pieniężnego następuje przez zapłatę tej samej nominalnie kwoty na jaką opiewał dług w chwili powstania zobowiązania; tytułem wyjątku od zasady nominalizmu, wychodząc naprzeciw potrzebom obrotu wynikającym ze zmiany wartości pieniądza w czasie, k.c. dopuszcza waloryzację świadczenia pieniężnego; wyróżnia się waloryzację umowną i waloryzację sądową; pierwsza polega na tym, że same strony w łączącej je umowie, licząc się z możliwością zmiany wartości pieniądza, określają wartość świadczenia pieniężnego według innego niż pieniądz miernika wartości, np. wartość udzielonej pożyczki określona zostaje jako równowartość w złotych 100 kwintali pszenicy; waloryzacja sądowa, zgodnie z art k.c., wymaga interwencji w łączący strony stosunek prawny podmiotu trzeciego, tj. sądu; w razie istotnej zmiany siły nabywczej pieniądza po powstaniu zobowiązania, sąd może, po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, zmienić wysokość lub sposób spełnienia świadczenia pieniężnego. Uwaga: należy zapoznać się z przepisami kodeksu cywilnego art II. Zobowiązania wynikające z umowy, bezpodstawnego wzbogacenia oraz czynu niedozwolonego. Źródłami zobowiązań są zdarzenia prawne, których zaistnienie pociąga za sobą skutek w postaci powstania stosunku zobowiązaniowego między określonymi podmiotami. Tradycyjnie wśród źródeł zobowiązań wymienia się: czynności prawne, bezpodstawne wzbogacenie oraz czyny niedozwolone. 1. Umowy Pośród czynności prawnych najważniejszym źródłem zobowiązań są umowy. Zasadą prawa cywilnego rządzącą zobowiązaniami umownymi jest zasada swobody umów, która oznacza, że strony mogą dowolnie ukształtować treść łączącego je stosunku prawnego, o ile tylko nie narusza to bezwzględnie obowiązujących przepisów. Tryby zawarcia umowy uregulowane zostały w księdze I kodeksu cywilnego i były przedmiotem wykładu z części ogólnej. Dla przypomnienia są to: tryb ofertowy, aukcja, przetarg i negocjacje W każdym przypadku zawarcie umowy wymaga konsensusu obu stron.

6 Przepisy ogólne dotyczące zobowiązań umownych zawarte w księdze III kodeksu cywilnego (art k.c.) regulują m.in.: problematykę posługiwania się w obrocie prawnym wzorcami umownymi i ochronę konsumenta w tym zakresie, instytucję umowy przedwstępnej, umowę o świadczenie przez osobę trzecią i na rzecz osoby trzeciej oraz dodatkowe zastrzeżenia umowne, tj. zadatek, umowne prawo odstąpienia i odstępne. Spośród nich omówione zostaną dodatkowe zastrzeżenia umowne, które mają walor uniwersalny, znajdując zastosowanie w wielu umowach. Zadatek dany przy zawarciu umowy, stosownie do treści art. 394 k.c., ma takie znaczenie, że w razie niewykonania umowy przez jedną ze stron druga może bez wyznaczania dodatkowego terminu od umowy odstąpić i otrzymany zadatek zatrzymać, jeżeli natomiast sama dała zadatek, może domagać się od drugiej strony sumy dwukrotnie wyższej. W razie wykonania umowy zadatek ulega zaliczeniu na poczet świadczenia strony, która go dała. Jeżeli zaliczenie nie jest możliwe, zadatek podlega zwrotowi. Zaznaczyć trzeba, że wskazane konsekwencje wprowadzenia do umowy zadatku znajdą zastosowanie tylko wtedy, gdy strony same nie określą ich w inny sposób. Przepisy dotyczące zadatku mają bowiem charakter względnie obowiązujący, przyznając pierwszeństwo woli stron konkretnego stosunku prawnego. Umowne prawo dostąpienia (art. 395 k.c.) jest dodatkowym zastrzeżeniem umownym, którego treścią jest uprawnienie jednej lub obu stron (w zależności od tego czy zastrzeżone zostało na rzecz jednej czy obu stron umowy) do odstąpienia od umowy w ciągu oznaczonego terminu. W razie skorzystania z prawa odstąpienia umowę uważa się za niezawartą. W konsekwencji to co strony już świadczyły podlega zwrotowi w stanie niezmienionym (chyba, że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu). Wykonanie prawa odstąpienia wymaga złożenia drugiej stronie odpowiedniego oświadczenia. Zgodnie z art. 396 k.c. jeżeli zastrzeżone zostało, że jednej lub obu stronom wolno odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego. 2. Bezpodstawne wzbogacenie O bezpodstawnym wzbogaceniu można mówić w przypadku, gdy ktoś uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby i owo przysporzenie nie miało podstawy prawnej (art. 405 k.c.). Z takiego zdarzenia postaje zobowiązanie wzbogaconego do zwrotu uzyskanej korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, zwrotu jej wartości. Stronami stosunku obligacyjnego powstałego z bezpodstawnego wzbogacenia są ten kto uzyskał korzyść jako dłużnik oraz ten, z czyjego majątku nastąpiło wzbogacenie,

7 który jest wierzycielem. Treścią relacji prawnej jest tutaj obowiązek jednej strony zwrotu uzyskanej korzyści i odpowiadające mu uprawnienie drugiej strony do domagania się zwrotu. Obowiązek zwrotu korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko co w razie jej zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian korzyści albo jako naprawienie szkody. Co więcej, obowiązek zwrotu przechodzi na dalszą osobę, jeżeli ten kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść rozporządził nią bezpłatnie na rzecz osoby trzeciej. Wygaśnięcie obowiązku zwrotu korzyści dopuszcza kodeks tylko w przypadku, gdy ten kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony. Z tym dalszym zastrzeżeniem, że nie dotyczy to przypadku gdy wyzbywając się korzyści lub zużywając ją powinien był liczyć się z obowiązkiem zwrotu. Szczególnym przypadkiem bezpodstawnego wzbogacenia jest nienależne świadczenie. Zgodnie z art k.c. świadczenie jest nienależne jeżeli ten kto świadczył, nie był w ogóle zobowiązany lub nie był zobowiązany względem osoby, której świadczył, albo jeżeli podstawa świadczenia odpadła lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty, albo jeżeli czynność prawna zobowiązująca do świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia. Tytułem wyjątku kodeks wyklucza obowiązek zwrotu świadczenia nienależnego w przypadkach enumeratywnie wskazanych w art I tak obowiązek zwrotu świadczenia nienależnego nie powstaje jeżeli: a. spełniający świadczenie wiedział, że nie był do świadczenia zobowiązany, chyba że spełnienie świadczenia nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu albo w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej, b. spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego, c. świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu, d. świadczenie zostało spełnione zanim wierzytelność stała się wymagalna. 3. Czyny niedozwolone Kolejnym źródłem powstania zobowiązań są czyny niedozwolone, zw. także deliktami. Podstawową regulację z zakresu zobowiązań zawiera art. 415 k.c., który brzmi kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Zdarzeniem powodującym powstanie zobowiązania jest tu wyrządzenie szkody. To zdarzenie rodzi więź obligacyjną (obligacyjny stosunek prawny), której podmiotami są ten kto szkodę wyrządził jako dłużnik oraz ten komu została wyrządzona szkoda jako wierzyciel. Treścią stosunku jest obowiązek naprawiania szkody i odpowiadające mu uprawnienie wierzyciela do domagania się jej naprawienia.

8 Aby powstała odpowiedzialność deliktowa konieczne jest łączne zajście następujących przesłanek: 1. popełnienie czynu niedozwolonego, 2. zaistnienie szkody 3. związek przyczynowy między szkodą a czynem niedozwolonym oraz 4. wina Zasadą jest, że działanie z którego wynikła szkoda musi być zawinione. Stąd wina wymieniona została jako przesłanka odpowiedzialności deliktowej. Mówi się, że odpowiedzialność deliktowa oparta jest na zasadzie winy. Pamiętać należy jednak, że kodeks przewiduje wyjątki od tej zasady niekiedy odpowiedzialność deliktowa opiera się na zasadzie ryzyka lub słuszności. W tych przypadkach odpowiedzialność za szkodę powstanie nawet gdy zachowanie wyrządzającego szkodę było niezawinione. Zgodnie z art. 422 k.c. za szkodę odpowiada nie tylko ten kto ją bezpośrednio wyrządził, ale także ten, kto inną osobę do wyrządzenia szkody nakłonił albo był jej pomocny, jak również ten, kto świadomie skorzystał z wyrządzonej drugiemu szkody. Wyrządzenie szkody powoduje powstanie obowiązku jej naprawienia po stronie sprawcy (bądź innej osoby ponoszącej za szkodę odpowiedzialność), a z drugiej strony rodzi dla poszkodowanego roszczenia, które w zależności od charakteru szkody będą się sprowadzały do żądania: 1. przywrócenia stanu poprzedniego (sprzed powstania szkody), 2. odszkodowania (czyli zapłaty równowartości szkody w pieniądzu), 3. zadośćuczynienia (w przypadku gdy szkoda dotyczy dóbr osobistych poszkodowanego, np. zdrowia) Uwaga: należy zapoznać się z przepisami kodeksu cywilnego art