Panel Ekspertów NAUKA TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ BADAŃ LEŚNYCH Termin: 8 grudnia 2015 r. SESJA 3

Transkrypt

1 Panel Ekspertów NAUKA TERAŹNIEJSZOŚĆ I PRZYSZŁOŚĆ BADAŃ LEŚNYCH Termin: 8 grudnia 2015 r. SESJA 3 EWOLUCJA ROLI I ZADAŃ URZĄDZANIA LASU W NAUCE I PRAKTYCE Prof. dr hab. Tomasz BORECKI, Zakład Urządzania Lasu, SGGW w Warszawie Prof. dr hab. Edward STĘPIEŃ, Zakład Urządzania Lasu, SGGW w Warszawie Wstęp Głównym przedmiotem zainteresowania dyscypliny urządzania lasu, podobnie jak i innych dyscyplin nauk leśnych, jest las. Zdefiniowanie pojęcia lasu mimo, że nie nasuwa ono większych wątpliwości, nie jest łatwe. Inne są kryteria definiowania lasu z prawnego, przyrodniczego a jeszcze inne z gospodarczego lub społecznego punktu widzenia. Najczęściej las jest definiowany jako zbiorowisko roślin drzewiastych zajmujących w sposób trwały pewną powierzchnię gruntu, spełniający określone zadania związane z zaspokajaniem potrzeb człowieka (Szymkiewicz 1996). Historycznie rzecz ujmując potrzeby człowieka w długim okresie czasu dotyczyły drewna i tzw. użytków ubocznych (m.in. grzyby, jagody, zioła, zwierzyna). W większości krajów europejskich, w tym również w Polsce, mamy do czynienia z lasami zagospodarowanymi, w których ingerencja człowieka jest niezbędna, przy zróżnicowaniu jej zakresu i intensywności. Gospodarstwo leśne odznacza się wieloma specyficznymi cechami. Do cech tych zaliczyć można, m.in. wielkoobszarowość, zróżnicowanie warunków przyrodniczych, długi okres produkcji i wiążąca się z tym trudność określania dojrzałości produktu oraz wyznaczania rozmiaru użytkowania. Odnośnie rozmiaru użytkowania obowiązuje niezmiennie zasada zachowania trwałości produkcji i ciągłości użytkowania. Wymienione

2 okoliczności są bezpośrednią przyczyną uzasadniającą potrzebę prowadzenia w leśnictwie gospodarki planowej. Sporządzaniem planów prowadzenia gospodarki leśnej, czyli organizacją gospodarstwa leśnego zajmuje się urządzanie lasu. W klasycznym postrzeganiu roli i zadań urządzania lasu wymaga to wszechstronnego rozpoznania czynników produkcji leśnej (klimat, gleba, drzewostan), określenie celów gospodarstwa leśnego oraz wskazanie dróg i środków ich osiągania (Szymkiewicz 1996). Przy takim podejściu zasadniczym celem gospodarowania w lesie była funkcja produkcji surowca drzewnego. Powszechny był wówczas pogląd, że gospodarstwo leśne dobrze spełniające tę funkcję, spełnia równie dobrze inne oczekiwania społeczne. W okresie ostatnich lat następuje jednak wyraźne przewartościowanie rangi i zakresu pełnionych przez las funkcji. Zarys historii kształtowania się podstaw gospodarki leśnej Warunki do prowadzenia racjonalnej gospodarki leśnej od prawie 300 lat określała zasada (idea) trwałości lasu (Zuercher 1965). Pierwsze próby zdefiniowania pojęcia trwałości lasu podjął w 1713 roku Carlowitz opowiadając się za ciągłością użytkowania. Bardziej konkretną treść tej idei nadał w 1795 roku Hartig formułując zasadę równomierności użytkowania. W 1804 roku Cotta tworzy podstawy obrębowych metod urządzania lasu. Jej wyznacznikami w początkowym okresie głównie w odniesieniu do użytkowania lasu, były zatem Trwałość-Ciągłość-Równomierność. W XVIII i XIX wieku, kiedy to następował dynamiczny rozwój przemysłu, rolnictwa i handlu, zasada trwałości stała się narzędziem obrony lasów środkowej Europy wyniszczanych nadmiernymi wyrębami. Idea ta wywarła i wywiera nadal zasadniczy wpływ na kierunki rozwoju leśnictwa, zwłaszcza zaś jako gwarant ewolucyjnego charakteru zmian oraz zachowania pewnej neutralności wobec panujących teorii gospodarczych i zawirowań zakulis polityki (Kurt 1993) Epokowym wydarzeniem, które w historii rozwoju leśnictwa w Europie odegrało zasadniczą rolę był model lasu normalnego (Zuercher 1965). Twórcą podstaw teoretycznych tego modelu opracowanego w 1826 roku był Hundeshagen a uszczegółowił je w 1841 roku Heyer. W miarę rozwoju wiedzy ogólnej i leśnej oraz zachodzących przemian gospodarczych, społecznych, technicznych i socjalnych następowało stałe poszerzanie treści tej zasady. Pojawiały się nowe teorie i poglądy co do potrzeby intensyfikacji produkcji, ekonomicznych kryteriów określania dojrzałości (teoria renty leśnej i renty gruntowej) oraz wymaganej struktury lasu, która miała zapewniać trwałość użytkowania (Kurt 1993). Prezentowane poglądy przyczyniły się do powstania drzewostanowych metod urządzania 2

3 lasu. Ich ideę opublikował Judeich w 1871 (Oesten 1993) kwestionując celowość przestrzegania zasady równomierności użytkowania w lasach o niezadowalającym stanie. Do doskonalenia sposobów zagospodarowania lasu przyczyniły się nowe osiągnięcia badawcze w zakresie siedliskoznawstwa i nauki o produkcyjności lasu. Rośnie w związku z tym znaczenie doboru składu gatunkowego i metod pielęgnacji lasu. Odrębną grupę osiągnięć stanowią nowe systemy regulacji użytkowania lasu równocześnie uwzględniające kryteria dojrzałości produktu i trwałości lasu, które ideę tę sprowadzają do zachowania odpowiednich relacji między użytkowaniem a przyrostem (Poznański 1996). Uzasadnione jest zatem przekonanie, że zdarzenia z przeszłości wpływają na kształt współczesnego leśnictwa i w znacznym stopniu determinują jego przyszły rozwój (Kurt 1993). Stąd też w bardzo obecnie złożonych uwarunkowaniach funkcjonowania leśnictwa, m.in. przewartościowanie funkcji, zmiany klimatu, wzrost zapotrzebowania na drewno przy zmniejszaniu się powierzchni lasów świata, decyzje dotyczące gospodarki leśnej muszą być społecznie akceptowane a jednocześnie bardzo rozważne i ekonomicznie uzasadnione. Klasyczna treść idei trwałości lasu nie straciła na znaczeniu odgrywając ważną inspirującą rolę w sformułowaniu koncepcji trwałego, zrównoważonego rozwoju leśnictwa (Stępień 1995). Społeczne zapotrzebowanie na funkcje lasu W obecnych realiach leśnictwa oczekuje się pełnienia przez las nie tylko funkcji produkcyjnej ale również funkcji ochronnych i społecznych. Jak wynika z badań prowadzonych w Stanach Zjednoczonych (Constanza i in. 1997) 1 hektar lasu borealnego dostarcza wartości na poziomie 302 USD rocznie, z czego 54,7% stanowi wartość klimatyczna i oczyszczeniowa, 16,5% - świadczenia dla gospodarki żywnościowej, 11.9% - korzyści rekreacyjne, 8,3% - produkcja drewna, 3,3% - ochrona gleb. Pozostałe świadczenia to korzyści kulturowe i naukowo-badacze. Kompleksowa wartość funkcji pełnionych przez lasy w Szwajcarii oszacowana została na około 9 Mld. CHF rocznie (Kiessling-Naef 1999). Dane z badań szwajcarskich przeliczone na 1 hektar w USD rocznie kształtują się na poziomie około 8200 USD, z czego 46,3% stanowi wartość funkcji ochronnych, 30,5% - to wartość bioróżnorodności, 18,3% - stanowi wartość funkcji związanych z rekreacją i wypoczynkiem, zaś tylko około 5% stanowi wartość drewna i produktów ubocznych. Przytoczone wyniki badań uświadamiają, że wartość pełnionych przez lasy funkcji wykazywać może duże zróżnicowanie, w zależności od położenia geograficznego, specyfiki regionu i poziomu rozwoju cywilizacyjnego społeczeństwa danego kraju. W krajach europejskich rola funkcji pozaprodukcyjnych (rekreacja, bioróżnorodność, ochrona) nabiera 3

4 coraz większego znaczenia. W polskich realiach można założyć, że na terenach górskich dominujące znaczenie będą miały funkcje ochronne i rekreacyjne, zaś na nizinach wzrośnie zapewne rola funkcji produkcyjnej. W lasach o szczególnie wysokich walorach przyrodniczych, m.in. Puszcza Białowieska, lasy parków narodowych, w wycenie dominującą pozycję wykazywać będzie bioróżnorodność. Należy przyjąć, że w interesie ogólnospołecznym, niezależnie od regionalnego zróżnicowania wartości poszczególnych funkcji są one jednakowo ważne. Potwierdzeniem takiego sposobu myślenia może być koncepcja, której istotę przedstawia schemat idei zrównoważonej gospodarki leśnej w Szwajcarii (ryc. 1). Ryc. 1. Schemat idei zrównoważonej gospodarki leśnej w Szwajcarii (opracowanie własne) Schemat ten można traktować jako urzeczywistnienie idei trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej, której istotę stanowi przestrzeganie 6 paneuropejskich kryteriów będących wyznacznikami takiego rozwoju (Rykowski 1995). Przestrzeganie powyższych kryteriów stanowi podstawę urealnienia idei zrównoważonej gospodarki leśnej i gwarancję pełnienia przez las społecznie oczekiwanych funkcji (Przybylska 2005). W opinii polskich ekonomistów leśnych (Klocek 2001) przewaga wśród wymienionych kryteriów roli funkcji 4

5 ochronnych, w dłuższej perspektywie czasowej grozić może utratą zdolności leśnictwa do samofinansowania się, a tym samym możliwości realizacji modelu lasu wielofunkcyjnego. Stwierdzić w tym kontekście należy, że realizacja tego modelu uzależniona jest od utrzymania i wzmocnienia produkcyjnej funkcji lasu. Wynika stąd jasno, że każde ograniczanie funkcji produkcyjnych pogarsza funkcjonowanie tego modelu a decyzje ograniczające jej intensywność muszą być podejmowane bardzo rozważnie, ze świadomością ich konsekwencji. Stąd też jeśli rozważana jest potrzeba ograniczenia użytkowania, zwłaszcza na dużych obszarach leśnych, konieczne jest wskazanie źródła sfinansowania konsekwencji wynikających z takiej decyzji. Sytuacja taka stwarza więc uzasadnioną obawę, że bez utrzymania odpowiedniego poziomu użytkowania, pozostałe funkcje lasu nie będą pełnione w sposób optymalny. Zauważyć ponadto należy, że w treści wymienionych kryteriów dominuje zapis zachowanie oraz utrzymanie, co sankcjonuje niejako obecny stan zasobów. Praktyka dowodzi jednak, że stan ten w wielu regionach naszego kraju nie jest w pełni zadowalający. Realizacja zrównoważonego rozwoju leśnictwa stała się kluczowym zadaniem ogólnej polityki gospodarczej i środowiskowej, jako składnika koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju w ogóle (Kurt 1993, Stępień 1998, Kołodziejski 2000). W odniesieniu do lasów i leśnictwa pojęcie trwałego i zrównoważonego rozwoju zdefiniowano na Konferencji Ministerialnej nt. Ochrony Lasów w Europie w 1993 roku w Helsinkach (Rykowski 1995, Głaz 2003). W dokumentach konferencji określenie trwały rozwój rozpatrywać można wyróżniając kontekst ogólny i szczegółowy (Schneider 1993). Wątek ogólny rozpatrywać można w kontekście proekologicznego rozwoju lasu (Sustainable Development of Forests), a więc w aspekcie jakości postępowania. W kontekście ogólnym ujawnia się zatem kompleks zależności zachodzących między człowiekiem a przyrodą dotyczących, m.in. znaczenia lasu jako składnika krajobrazu, środowiska przyrodniczego i warunków życia człowieka w tym środowisku. Kontekst szczegółowy natomiast zawiera zalecenia dotyczące pewnej strategii zarządzania oraz filozofii działania w sensie trwałego zagospodarowania (Sustainable Management of Forests), a więc bardziej w kategoriach ilościowych. Oczywistą sprawą jest, że dla realizacji koncepcji zrównoważonego rozwoju obydwa te wątki są jednakowo ważne. Powstają jednak na tym tle nieporozumienia wśród przedstawicieli sektora gospodarczego i instytucji związanych z ochroną środowiska. Podstawowy problem polega na tym, że brakuje jak dotąd kryteriów przydatnych do zdefiniowania pojęcia trwałość w ujęciu jakościowym (Schneider 1993). Aktualne są zatem dyskusje dotyczące metod oceny i kontroli efektów 5

6 zagospodarowania respektującego treści idei trwałego utrzymania i rozwoju lasu (Oesten 1993). Idea zrównoważonego rozwoju leśnictwa będąca podstawową wytyczną dla planowania i prowadzenia gospodarki leśnej oznacza kompleks wzajemnych powiązań celów nadrzędnych (głównych) oraz celów cząstkowych stanowiących ich uszczegółowienie sformułowanych dla poszczególnych grup funkcji lasu, które mogą być traktowane jako urządzeniowe zagadnienia badawcze. Przestrzeganie zasad synchronizacji tych celów warunkuje możliwość kształtowania potencjału oraz utrzymanie trwałości gospodarczych (produkcyjnych), ekologicznych (ochronnych) i socjalnych (społecznych) funkcji lasu. Istotę promowania takiego kierunku rozwoju przybliża tabela 1. Tabela 1. Podstawowe uwarunkowania promowania zrównoważonego rozwoju leśnictwa (opracowanie własne) Grupa lasu Ekologiczne (ochronne) Socjalne (społeczne) Gospodarcze (ekonomiczne) funkcji Nadrzędny cel Kompleksowa ochrona zasobów przyrody ożywionej nieożywionej Kształtowanie ekosystemów leśnych zapewniające utrzymanie różnorodnych użyteczności lasu Optymalne wykorzystanie możliwości produkcyjnych siedlisk i drzewostanów i Cele cząstkowe urządzeniowe zadania badawcze - zachowanie i powiększanie zasobów leśnych - ochrona różnorodności biologicznej i zasobów genowych ekosystemów leśnych - zwiększanie akumulacji węgla - zwiększanie stabilności lasu obniżającej ryzyko uszkodzeń powodowanych przez czynniki biotyczne, abiotyczne i antropogeniczne - minimalizacja konfliktów w procesie integracji celów ekologicznych, społecznych i gospodarczych - respektowanie potrzeb integracji planowania przestrzennego z planowaniem leśnym - intensyfikacja współdziałania z samorządami i administracją państwową w zakresie ochrony środowiska oraz wzmożenie komunikacji i edukacji przyrodniczo-leśnej społeczeństwa - rozpoznanie preferencji społecznych odnośnie. socjalnych funkcji lasu (walory krajobrazowe, wartości kulturowe i historyczne) - ocena potencjału funkcyjnego lasów dla potrzeb organizacji turystyki i rekreacji w lasach - respektowanie zasad kształtowania trwałości lasu w planowaniu i prowadzeniu gospodarki leśnej - zwiększanie stabilności drzewostanów i lasu - identyfikacja zagrożeń i ocena skutków powiązań leśnictwa z innymi sektorami 6

7 gospodarczymi - kompleksowa ocena wpływu intensywności użytkowania lasu na środowisko leśne - utrzymanie względnej równomierności użytkowania lasu w dłuższym horyzoncie czasowym (40-50 lat) Zmiany uwarunkowań planowania w leśnictwie Zakres i związana z tym złożoność procesu planowania urządzeniowego w okresie ostatnich dekad ciągle rośnie (Szujecki 2004). Zasady użytkowania, odnawiania, pielęgnacji i ochrony lasu, tworzące logiczną i chronologicznie uporządkowaną sekwencją zdarzeń powodują, że rzeczywista złożoność problemów ujawnia się na poziomie nadleśnictwa. Klasyczny zakres planowania urządzeniowego sprowadzał się do organizacji ładu czasowego (kiedy?, ile?) oraz ładu przestrzennego (co?, gdzie?, jak?) w kontekście funkcji produkcyjnej. W stosunku do okresu minionego, obserwowane zmiany warunków przyrodniczych, gospodarczych i społecznych wymuszają konieczność unowocześnienia konstrukcji planu urządzania lasu i weryfikacji zasad planowania urządzeniowego w decyzjach dotyczących głównie hodowli i użytkowania lasu. Planowanie hodowlane w urządzaniu lasu bazuje na siedliskowym typie lasu, który determinuje cele hodowlane i sposoby zagospodarowania oraz wpływa na realizację określonych celów produkcyjnych. O żyzności siedliska decyduje gleba, położenie i warunki klimatyczne. Klimat jako podstawowy składnik siedlisk leśnych jest głównym czynnikiem określających rozmieszczenie typów lasu i gatunków drzew. Długookresowy charakter procesów zachodzących w leśnictwie utrudnia możliwość szybkiego reagowania i adaptacji do zmieniających się warunków. Okoliczności te wskazują na potrzebę przewidywania w prowadzeniu gospodarki leśnej kierunków tych zmian i ich konsekwencji. Różne scenariusze zmian klimatu w XXI wieku nie pozwalają jednak na jednoznaczne określenie zarówno tempa jak i kierunku tych zmian (Brzeziecki 1995, Kundzewicz 2013). W kontekście oceny możliwości adaptacyjnych gospodarki leśnej szczególnego znaczenia nabiera zwłaszcza kwestia prognozowania intensywności wydzielania się drzew. Prognozowanie intensywności wydzielania się drzew nabiera szczególnego znaczenia odnośnie strategii odnowienia i użytkowania lasu. Wzrost intensywności wydzielania się drzew i częstotliwości występowania zjawisk klęskowych powoduje znaczne zwiększenie użytkowania przygodnego i prowadzi do zatarcia się granicy między cięciami pielęgnacyjnymi a rębnymi. Należy przypuszczać, że zabiegi o charakterze pielęgnacyjnym i 7

8 cięcia wymuszone ze względu na zdarzenia losowe zrealizują w znaczącym procencie planowany rozmiar cięć. Kształtowanie się udziału cięć przygodnych w rocznym etacie użytkowania w Lasach Państwowych w latach obrazuje ryc. 2. Udział ten waha się w granicach od około 15% (lata 1998, 1999) do około 40-45% (lata 1993, 2002). Podkreślić należy, że w trosce o dobry zdrowotny i sanitarny stan lasu wykonanie tych cięć traktować należy priorytetowo. Sytuacja taka wymusi potrzebę odpowiedniej modyfikacji sposobu postrzegania relacji poszczególnych kategorii cięć (użytki rębne, przedrębne i przygodne). W konsekwencji doprowadzi to powinno do zmian w planowaniu kolejności i pilności użytkowania lasu. Ryc. 2. Udział cięć przygodnych w rocznym etacie użytkowania w Lasach Państwowych w latach (DGLP 2009) Przypuszczać należy, że w procesie użytkowania rębnego rola zrębowego sposobu zagospodarowania będzie ograniczana, za wyjątkiem kompleksów leśnych o funkcjach produkcyjnych, zdominowanych przez siedliska borowe. Dodać jednak należy, że na tych siedliskach z dominującą sosną w większym stopniu stosować należy zrębowo-przerębowy sposób zagospodarowania. Konsekwencją będzie preferowanie odnowień naturalnych. Brak wyraźnej granicy między cięciami pielęgnacyjnymi a rębnymi wymagać będzie weryfikacji i elastyczności sposobu rozliczania całkowitego rozmiaru (etatu) cięć rzutującego na sposób sterowania podażą surowca drzewnego. Sterowanie podażą drewna jest problemem złożonym i stanowić powinno wypadkową wielowątkowych analiz (szczebel kraju) oraz uszczegóławiających uwarunkowań rozpatrywanych w fazie tworzenia regionalnych planów urządzenia lasu dotyczących regulacji użytkowania. Możliwe do przyjęcia w tym zakresie są dwie ideowo różne koncepcje 8

9 regulacji (Borecki, Stępień 2012). Istotą koncepcji pierwszej jest preferowanie zasady postępowania za lasem. Oznacza to akceptowanie wielkości użytkowania wynikającego z obecnych realiów (struktura wiekowa, stan zasobów). Można oczekiwać, że realizacja tej koncepcji powielać będzie obecną strukturę wiekową oraz nie zapewni równomierności użytkowania. Nie spowoduje ponadto pożądanego przyśpieszenia poprawy stanu zasobów. Mankamentem tej koncepcji jest także fakt nie uwzględniania regionalnego zróżnicowania obciążenia funkcjami pozaprodukcyjnymi, co nie wpływa na łagodzenie konfliktowości pełnionych przez lasy funkcji. Koncepcja druga preferuje pożądany kierunek rozwoju zasobów.(m.in. struktura wiekowa, gatunkowa, stan zapasu, budowa pionowa, przyrost) poprzez wyznaczenie odpowiedniej wielkości użytkowania lasu. Istotą tej koncepcji jest równoczesne przestrzeganie względnej równomierności użytkowania oraz poprawy stanu zasobów Wymaga to opracowania prognoz i urządzeniowych zaleceń dotyczących wielkości użytkowania rębnego w długim horyzoncie czasowym, np. 50 lat. Odnośnie regulacji rozmiaru użytkowania, spełniane powinny być oczekiwania dotyczące minimalizacji sprzeczności zasad równomierności i intensyfikacji. Realizacja postulatu równomierności, rozumianej głównie jako poprawa struktury wiekowej i stanu zasobów, wymaga ustalenia średniego rozmiaru pozyskania (U śr.) na podstawie wielkości prognozowanych (U pr.) dla zakładanego czasokresu prognozy oraz rozbieżności między wielkością średnią a prognozowaną dla poszczególnych okresów gospodarczych. Średni rozmiar pozyskania dla przyjętego horyzontu czasowego prognozy wyznaczyć można na podstawie wzoru 1: U śr. = (Upr.1 + Upr.2 + Upr Upr. i) / n (1) gdzie: U śr. - średni rozmiar pozyskania U pr.1,2,3, i -prognozowany dla poszczególnych okresów rozmiar cięć 1, 2, 3, i - indeks okresów przyjętego horyzontu czasowego prognozy. n - liczba okresów gospodarczych prognozy. 9

10 Rozbieżności między wielkością średnią a prognozowaną (Ri) wyliczaną dla poszczególnych okresów gospodarczych (1, 2, 3,., i) przyjętego horyzontu czasowego prognozy określać można na podstawie wzoru 2: Ri = U śr. U pr.i (2) gdzie: i indeks jak we wzorze 1,2. W temacie badawczym realizowanym na zlecenie DGLP (Dokumentacja końcowa 2013), przykładowo wyliczony wg wzoru 1, na podstawie całego okresu prognozy średni rozmiar użytkowania rębnego (U śr.) wynosi 23,59 mln m3 grubizny netto rocznie. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że w pierwszych trzech okresach prognozy średnia wielkość użytkowania w LP ogółem a także dla większości RDLP, jest większa od prognozowanych. Oznacza to, że spełniając postulat równomierności w okresie istnieje możliwość zwiększenia rozmiaru użytkowania o wielkość stwierdzonej różnicy pomiędzy średnią a prognozą (ryc. 3). Ryc. 3. Różnice pomiędzy średnią a prognozowaną wielkością użytkowania rębnego w okresie (mln m3 netto /rok) 10

11 Rozbieżności te wyrażone w mln m3 grubizny netto przeliczone na rok, w kolejnych okresach ( , , ) wynoszą odpowiednio około 6,8 mln m 3, 3,1 mln m 3 oraz około 0,6 mln m 3. W pozostałych okresach prognozy stwierdzono nadwyżkę prognozowanej wielkości użytkowania w stosunku do wartości średniej. Wynosi ona odpowiednio około 1,7 mln m 3 ( ), 3,5 mln m3 ( , ) oraz około 1.8 mln m3 ( ). Trudno jednak zakładać, że tak rozumiana równomierność użytkowania nie może obowiązywać przez cały okres prognozy. Wielkość średnia będzie bowiem podlegać ciągłej korekcie, stosownie do weryfikowanych na bieżąco prognoz użytkowania i zależeć będzie od przyjętej długości okresu prognozy. W celu oceny wpływu długości okresu prognozy na wartość średnią założono równomierność użytkowania rębnego ograniczoną do okresu Równomierność użytkowania dla tego okresu może zapewnić średnia na poziomie 21,37 (mln m3 grubizny netto/rok). Rozbieżności między wielkością średniej a prognozowanym dla poszczególnych okresów rozmiarem cięć rębnych wynoszą odpowiednio +4,61, + 0,86, - 1,60, -3,90 (mln m3 grubizny netto / rok) - tabela 2. Oznacza to, że w okresie istnieje możliwość zwiększenia użytkowania zaś w okresie zachodzi potrzeba odpowiedniego bilansowania stwierdzonych rozbieżności. Tab. 2. Różnice pomiędzy średnią a prognozowaną wielkością użytkowania rębnego w okresie (mln m3 grubizny netto / rok) - Lasy Państwowe Obiekt (LP, Rozbieżności między średnią a prognozowaną wielkością użytkowania RDLP) Prognoza Prognoza Prognoza Prognoza Średnia Różnica Różnica Różnica LP 16,76 20,51 22,97 25,27 21,37 4,61 0,86-1,60-3,90 W każdej sytuacji konieczne jest określenie zasad bilansowania stwierdzonych rozbieżności w ramach wcześniejszego użytkowania (przebudowy) drzewostanów młodszych oraz typowania odpowiedniej ilości drzewostanów do wydłużenia okresu ich przetrzymania na pniu. Stwarza to możliwość wariantowego planowania w realizacji zasad równomierności i intensyfikacji oraz elastycznego dostosowywania się do zmian sytuacji na rynku drzewnym. Realizacja przedstawionej koncepcji wymaga opracowania zasad szczegółowej klasyfikacji drzewostanów wskazujących na potrzebę i pilność ingerencji oraz określenie kryteriów uzasadniających dłuższe przetrzymanie niektórych drzewostanów. Dla potrzeb bilansowania 11

12 stwierdzonych rozbieżności dopuścić można równoczesną kombinację obydwu sposobów postępowania. Wpływ na intensywność użytkowania ma również obciążenie funkcjami pozaprodukcyjnymi, a zwłaszcza ograniczenia wynikające z pełnionych funkcji ochronnych (Olaczek 2014 a, b, Szujecki 2010). Konieczne jest w związku z tym rozpoznanie regionalnego zróżnicowania obciążenia tymi funkcjami. Umożliwić to powinien jednolity metodycznie system oceny i klasyfikacji drzewostanów danej jednostki planistycznoorganizacyjnej. Istnieje zatem potrzeba opracowania zasad klasyfikacji drzewostanów uwzględniającej poszczególne kategorie ochronności oraz lokalizację obszarów N 2000 (konieczność ich przywiązania do adresów leśnych). Powinno to ułatwić opracowanie regionalnych strategii gospodarowania w lasach (Szujecki 2002, Gieburowski, Janas 2013, Zięba 2012). Możliwości adaptacyjne gospodarki leśnej Potrzeby adaptacji gospodarki leśnej wynikające z konieczności jej dostosowywania do zmieniających się uwarunkowań mają charakter ciągły: są aktualne obecnie i będą zapewne pojawiać się w długim horyzoncie czasowym. Należy przyjąć, że racjonalnie prowadzona gospodarka leśna może przyczynić się do ograniczenia negatywnych następstw tych zmian. Wymaga to wyprzedzających decyzji w planowaniu i weryfikacji celów hodowlanych, produkcyjnych i ochronnych oraz ich konsekwentnej realizacji. Wzrost zagrożeń w leśnictwie wymusza potrzebę weryfikowania i uelastycznienia podejścia zwłaszcza w planowaniu użytkowania i odnowienia lasu, decydujących o przyszłości rozwoju i stabilności ekosystemów leśnych. Wobec niepewności oraz nieznajomości sposobu reagowania poszczególnych gatunków zaleca się w gospodarce leśnej działania adaptacyjne dotyczące zwłaszcza różnicowania składu gatunkowego i struktury drzewostanów (Zajączkowski i in. 2013). W strategicznym opracowaniu wskazującym na zagrożenia i metody ich łagodzenia w odniesieniu do leśnictwa Rykowski (2012), zaleca podejmowanie na etapie tworzenia planów urządzenia lasu następujących działań adaptacyjnych: dostosowanie składu gatunkowego lasów do warunków siedliskowych, rozwój systemów zapobiegania i ochrony przed pożarami, rozwój adaptacyjnych form zarządzania lasami, retencjonowanie wód, rozwój infrastruktury. 12

13 Dostosowanie składu gatunkowego lasów do warunków siedliskowych Konieczność minimalizacji ryzyka gospodarczego wymaga preferowania drzewostanów mieszanych, które wykazują większą odporność na zagrożenia ze strony różnych czynników otoczenia niż monokultury. Zróżnicowanie bogactwa gatunkowego zwiększa ponadto zdolności adaptacyjne do zmieniających się warunków klimatycznych. Działania zmierzające do poprawy różnorodności składu gatunkowego oparte być powinny o aktualne opracowania glebowo-siedliskowe, które są w posiadaniu wszystkich nadleśnictw LP. Uwzględniać również należy zróżnicowanie lokalnych warunków przyrodniczych i ich przydatność do hodowli poszczególnych gatunków. Siedliskowy typ lasu i niższe jednostki typologiczne powinny być ważnym kryterium ustalania celów hodowlanych, ale nie można ich traktować szablonowo dla większych jednostek organizacyjnych. Dużego znaczenia w tym zakresie zyskują obserwacje miejscowych gospodarzy odnośnie lokalnej dynamiki wzrostu i rozwoju danego gatunku a także oceny możliwości wykorzystania gatunków introdukowanych, np. dębu czerwonego, daglezji czy robinii, wprowadzanych w leśnictwie niektórych krajów europejskich (Szwajcaria, Niemcy). Zwiększyć to może pożądaną elastyczność w zakresie planowania hodowlanego, a tym samym stabilność drzewostanów, zwłaszcza na powszechnie występujących w Polsce słabszych siedliskach. Biorąc pod uwagę przewidywane zmiany klimatu i postulowaną przez wielu hodowców potrzebę rozproszenia ryzyka gospodarczego, składy gatunkowe drzewostanów w perspektywie 2050 roku powinny być możliwie różnorodne. Selekcja drzew leśnych powinna uwzględniać w równym stopniu walory użytkowe, jak i zdolności adaptacyjne - w miarę zachodzących zmian w przyrodzie ulegającej ciągłym przeobrażeniom. Dotyczy to również potrzeby tworzenia drzewostanów o strukturze złożonej (dwu- i wielopiętrowych oraz strukturze przerębowej). Konieczność zachowania różnorodności świata roślin i zwierząt oraz przewidywanego wzrostu zapotrzebowania na funkcje rekreacyjne i wymóg pełniejszej ochrony przyrody, wskazuje na potrzebę zwiększenia udziału drzewostanów starszych, zadowalająco stabilnych długowiecznych gatunków liściastych (dębu, buka, klonu i innych). Dotyczy to również stabilnych drzewostanów sosnowych występujących zwłaszcza na siedliskach borowych. Znaczne w niektórych regionach kraju rozbieżności obecnego i pożądanego składu gatunkowego oraz wymogów dotyczących jakości i stanu zapasu rosnącego drzewostanów uzasadniają potrzebę ich przekształcania i przebudowy. Wymaga to opracowania kompleksowych zasad klasyfikacji drzewostanów uzasadniających potrzebę, sposób i pilność 13

14 wcześniejszej ingerencji z jednej strony oraz wskazujących na możliwości typowania drzewostanów do ich dłuższego przetrzymania na pniu. Uwzględnić przy tym należy możliwości wykorzystania zarówno naturalnego jak i sztucznego odnowienia lasu w kontekście adaptacji do zmian klimatycznych. Rozwój systemów zapobiegania i ochrony przed pożarami Przewidywane występowanie coraz dłuższych okresów suszy związanych ze zmianami klimatu wymaga stałego monitorowania zagrożenia pożarowego i stosowania odpowiednich środków zapobiegawczych. m.in. poprzez terminowe wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych sprzyjające kształtowaniu odpowiedniej wewnętrznej struktury drzewostanów oraz właściwe planowanie rozmieszczenia cięć rębnych determinujących przestrzenne sąsiedztwo drzewostanów. Konieczne jest też zapewnienie optymalnej sieci dróg dojazdowych dających możliwości szybkiego reagowania na powstające pożary. Niezbędne jest także dostęp do ujęć wodnych i odpowiednia gęstość rozmieszczenia zbiorników pożarowych. Okoliczności powyższe zyskują na znaczeniu gdyż jak wskazują wieloletnie badania hydrologiczne (Banasik 2013) zmniejszają się zasoby wodne w ekosystemach leśnych. Rozwój adaptacyjnych form zarządzania lasami Adaptacyjne formy zarządzania preferować powinny cele i sposoby prowadzenia gospodarki leśnej stosownie do zmian uwarunkowań funkcjonowania leśnictwa oraz ich konsekwencji. Sposoby i metody adaptacji bazujące na wiedzy o kierunkach i dynamice procesów zachodzących w leśnictwie, determinujących wzrost i rozwój drzew i drzewostanów, propagować powinny zapisy w planach urządzenia lasu. Ważną rolę w tym zakresie odgrywać powinno priorytetowe traktowanie sprawy ochrony zasobów genowych. Retencjonowanie wód W planach urządzania lasu istotną kwestię stanowi problem wody w ekosystemach leśnych. Stan zasobów wodnych w lasach jest podstawą realizacji wielofunkcyjnej gospodarki leśnej poprzez poprawę warunków rozwoju (ograniczanie sytuacji stresowych), zwiększanie biologicznej różnorodności i wzbogacenie walorów krajobrazu. Prawidłowe gospodarowanie wodą ogranicza także następstwa zmian klimatycznych, łagodzi skutki oddziaływań antropogenicznych i zjawisk klęskowych (Pierzgalski 2009). Niekorzystny bilans wodny dla wielu obszarów leśnych wymaga podjęcia kompleksowych działań dla zatrzymania wody na 14

15 obszarach leśnych. Do najbardziej zagrożonych zmianami warunków wodnych należą ekosystemy siedlisk wilgotnych i bagiennych. Odbudować należy system małej retencji opartej na dogłębnej analizie terenu (numeryczny model terenu, skaning laserowy, badania glebowe, optymalizacja prac inżynieryjnych). Działania takie, niezależnie od poprawy stosunków wodnych w lesie, zmniejszają stopień zagrożenia pożarowego. Najważniejsze relacje między ekosystemem leśnym a zasobami wodnymi przedstawia poniższy schemat (Pierzgalski 2009). Rozwój infrastruktury Przewidywane zmiany uwarunkowań funkcjonowania leśnictwa w perspektywie najbliższej przyszłości, uwzględniając zwłaszcza przewartościowanie zakresu i rangi funkcji lasu, zwiększyć mogą złożoność problemu komunikacyjnego udostepnienia terenów leśnych. Wzrost znaczenia społecznych funkcji lasu spowoduje zapewne zwiększenie wydatków na inwestycje związane z zabudową inżynieryjną, m.in. parkingi, ścieżki zdrowia, ścieżki edukacyjne, miejsca intensywnej rekreacji. Rosnąca intensywność wykorzystania obszarów leśnych wpłynie niewątpliwie na konieczność rozbudowy i ulepszania nawierzchni dróg leśnych. Podsumowanie Dokonany przegląd ewolucji roli i zadań urządzania lasu w perspektywie najbliższych dekad wynika z konieczności realizowania celów zrównoważonego rozwoju leśnictwa. Dotyczyć to powinno synchronizacji celów hodowlanych, ochronnych, produkcyjnych i pozaprodukcyjnych oraz ogólnospołecznych zadań leśnictwa. Uwzględnić przy tym należy 15

16 obowiązujące cele nadrzędne i cele cząstkowe, traktowane jako urządzeniowe zadania badawcze. W sposób szczegółny na znaczeniu zyskują następujące zagadnienia: 1. Dokonujące się przewartościowania społecznych oczekiwań dotyczących zakresu i rangi funkcji lasu 2. Utrzymanie i wzmocnienie znaczenia strategicznej roli produkcyjnej funkcji lasu w realizacji idei zrównoważonej gospodarki leśnej. W lasach zagospodarowanych racjonalne użytkowanie jest gwarantem utrzymania i wzrostu ich wielofunkcyjnego charakteru 3. Obniżenie roli kolei rębu jako podstawy regulacji ładu czasowego. Wiek przestaje pełnić rolę nadrzędnego kryterium decydującego o terminie ingerencji, w tym użytkowania rębnego - w coraz większym stopniu decyzje w tym zakresie zależeć będą od obecnego i wizji pożądanego stanu lasu 4. Potrzeba zmiany i wdrożenia koncepcji regulacji użytkowania lasu integrującej zasadę równomierności z możliwością poprawy stanu zasobów 5. Rosnący wpływu znaczenia gospodarki leśnej na poprawę możliwości retencyjnych na obszarach leśnych 6. Tworzenie metodycznych podstaw wariantowego planowania w urządzaniu lasu, oraz związany z tym wzrost roli miejscowego gospodarza Literatura Banasik K., Hejduk L., Hejduk A.< Kaznowska E., Banasik J., Byczkowski A Wieloletnia zmienność odpływu w małej zlewni rzecznej w rejonie Puszczy Kozienickiej. Sylwan 157 (8) : Borecki T., Stępień E Metodyczne przesłanki strategii rozwoju zasobów leśnych w Polsce. Sylwan 12: Brzeziecki B Skale nominalne wymagań klimatycznych gatunków drzew leśnych. Sylwan 3: Constanza R. i in The value of the world s ecosystem services and natural capital. Nature, vol. 387: DGLP 2009 Raport o stanie lasów w Polsce Dyrekcja Generalna Lasów Państwowych. Gieburowski B., Janas G Wpływ zróżnicowania celów oraz kryteriów oceny gospodarstwa leśnego na regulację użytkowania lasu. [W:]Planowanie w gospodarstwie leśnym XXI wieku. Zimowa Szkoła Leśna przy Instytucie Badawczym Leśnictwa V Sesja. IBL, Sękocin Stary, marca

17 Głaz J Kryteria i wskaźniki trwałej i zrównoważonej gospodarki leśnej w planowaniu urządzeniowym. Bibl. Leśniczego, z SIiTLiD. Kissling-Naef I Grosser Wert und wenig Geld? Ueber die Honorierung von Waldleistungen. SZF, nr 2: Klocek A Problemy zarządzania wielofunkcyjnym gospodarstwem leśnym. Prac. Inst. Bad. Leś., A, 4 (924): Kołodziejski J Rozwój zrównoważony (sustainable) w strategii rozwoju regionalnego Polski [W:] Narodowa strategia rozwju regionalnego. Red. Szalchta J. Warszawa Kundzewicz Z.W Konsekwencje przewidywanych zmian klimatu w ekosystemach leśnych. Maszynopis w ZUL SGGW. Kurt A Das Nachhaligkeitsprinzipder Forstwirtschaft in Europa. Schweiz. Z. Forstwes. 144, 2: Oesten G Anmerkungen zur Nachhaltigkeit als Leitbild fuer naturvertraegliches Wirtschaften. Forstw. Cbl. (Jg. 112): Olaczek R. 2014a. Naturalność i różnorodność przyrody której wartości przysługuje pierwszeństwo ochrony? Praca zbiorowa [red.: Mirek Z., Nikiel A.] W: Ochrona Przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych. Komitet Ochrony Przyrody PAN: Olaczek R. 2014b. O niespójności w systemie ochrony przyrody w Polsce. Praca zbiorowa [red.: Mirek Z., Nikiel A.] W: Ochrona Przyrody w Polsce wobec współczesnych wyzwań cywilizacyjnych. Komitet Ochrony Przyrody PAN: Pierzgalski E Woda w ekosystemach leśnych, [red. Borecki T.] Woda w obszarach niezurbanizowanych. IPWC XLIV: Poznański R Problematyka trwałości lasu oraz metody jej utrzymania. Sylwan nr 8:19-31 Przybylska K Funkcje lasu. Problemy Ekologii, vol. 9: Rykowski K Kryteria i indykatory trwałego i zrównoważonego zagospodarowania lasów.[w:] Problemy realizacji proekologicznego modelu leśnictwa metodami aktywnej gospodarki leśnej. Wyd. SGGW Warszawa: Rykowski K Program działań dla adaptacji do zmian klimatu w poszczególnych sektorach gospodarczych. Maszynopis w ZUL SGGW. Schneider W Was ist Sustainable Development of Forests? AFZ, nr 23: Stępień E Idea trwałości lasu nowe treści, problem realizacji. Sylwan 12: Stępień E Quo vadis urządzanie lasu XXI wieku? Sylwan 5: Stępień E., Borecki T Dokumentacja końcowa tematu badawczego pt. Urządzeniowe uwarunkowania zrównoważonej gospodarki leśnej w I połowie XXI wieku realizowanego na zlecenie DGLP. Szujecki A Regionalne programy operacyjne polityki leśnej Państwa. Biblioteka Leśniczego.175. Wyd. Świat.Warszawa. Szujecki A Wizja i konsekwencje praktyczne nowoczesnego planu urządzenia lasu wielofunkcyjnego w świetle europejskiej polityki leśnej. Praca zbiorowa Urządzanie lasu wielofunkcyjnego opinie, poglądy, propozycje. red.: Stępień E.]. Wyd. Fundacja Rozwój SGGW Warszawa: Szujecki A Miejsce ochrony przyrody w modelu gospodarki leśnej [W:] Problemy Ochrony przyrody w lasach. Zimowa Szkoła Leśna przy Instytucie Badawczym Leśnictwa II Sesja. IBL, Sękocin Stary, marca 2010 r. 17

18 Szymkiewicz B., Bernadzki E., Zaręba R., Rosa W Urządzanie lasu Cz.I Podstawy urządzania lasu. Wyd. SGGW. Wydanie 2, ss. 228 Zajączkowski J., Brzeziecki B., Perzanowski K., Kozak I Wpływ potencjalnych zmian klimatycznych na zdolność konkurencyjną głównych gatunków drzew w Polsce. Sylwan 4: Zięba S Regionalne strategie zrównoważonego rozwoju gospodarki leśnej. Studium metodologiczne i zastosowanie w warunkach Polski. Zeszyty Naukowe UR im. Hugona Kołłątaja w Krakowie. Nr. 496, z. 373, ss.150. Zuercher U Die Ideee der Nachhaltigkeit unter spezieller Berueckschichtigung der Gesichtspunkte der Forsteinrichtung. Mittteil. Der Schweiz. Anstalt f. das forstl. Versuchswesen. B. 41, H.4. ss