Wraz ze wzrostem gospodarczym

Transkrypt

1 KRUSZYWA NATURALNE dr Olimpia Kozłowska, mgr Marta Sołomacha, mgr Iwona Walentek Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy Niekoncesjonowana eksploatacja kruszyw żwirowo-piaskowych na Pomorzu 94 Niekoncesjonowane wydobycie kopalin stanowi poważny problem w gospodarce surowcami mineralnymi w aspekcie ochrony zasobów kopalin, ale nie tylko. Najważniejsze następstwa niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin są następujące: niekontrolowany ubytek w bilansie zasobów naturalnych kraju, negatywny wpływ na konkurencyjność gospodarki (w uprzywilejowanej sytuacji znajdują się podmioty działające nielegalnie, a legalni przedsiębiorcy ponoszą straty), zmniejszanie przychodów Skarbu Państwa oraz powstanie tzw. szarej strefy zatrudnienia, zagrożenie bezpieczeństwa publicznego miejsca poza wszelką kontrolą, w tym BHP, niekontrolowane użytkowanie i trwała degradacja gruntów oraz krajobrazu, co powoduje nieodwracalne przekształcenia środowiskowe na skutek braku prac rekultywacyjnych, tworzenie warunków do nielegalnego składowania odpadów, nieracjonalna gospodarka surowcami mineralnymi. SUMMARY Unlicensed sand and gravel aggregates mining in Pomerania The accession of Poland to the European Union has resulted in the economic growth and boost in the infrastructure development, which has generated an increase in demand for sand and gravel aggregates. Together with rise in demand for them, Polish Geological Survey observes the increasing tendency in raw materials mining without required license. The scale of this phenomenon is represented in the database on places of unlicensed mining, which is run by the Polish Geological Institute National Research Institute (PGI-NRI). Keywords: scale of unlicensed mining, natural sand and gravel aggregates, database, Polish Geological Survey Wraz ze wzrostem gospodarczym zapoczątkowanym wejściem Polski do Unii Europejskiej rozpoczął się proces rozwoju infrastruktury, który generuje wzrost zapotrzebowania na kruszywa naturalne piaskowo-żwirowe. Wraz z rosnącym zapotrzebowaniem na nie Państwowa Służba Geologiczna obserwuje tendencję wzrostową w zjawisku eksploatacji kopalin bez wymaganej koncesji. Prowadzona w PIG-PIB baza danych o niekoncesjonowanej eksploatacji obrazuje skalę tego zjawiska. Prowadzone w latach przez Państwowy Instytut Geologiczny Państwowy Instytut Badawczy badania w ramach projektu Mapa Geośrodowiskowa Polski wykazały, że wydobywanie kopalin bez koncesji jest zjawiskiem powszechnym na obszarze całej Polski (rys. 1). Wydobycie bez koncesji dotyczy przede wszystkim kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych (96,5%), ale nie tylko (rys. 2). Działalność organów nadzoru górniczego i administracji geologicznej, mająca na celu ograniczenie bądź zahamowanie tego zjawiska, jest z wielu przyczyn trudna do przeprowadzenia i niewystarczająca. Tylko w nielicznych przypadkach wydawane są decyzje naliczające podwyższone opłaty eksploatacyjne, a większość spraw po przedłużających się postępowaniach administracyjnych kończy się ich umorzeniem [9]. W celu określenia realnej skali procederu wydobycia kopalin bez koncesji, oszacowania wydobytych w ten sposób zasobów oraz wynikających z tego tytułu strat finansowych w niniejszym artykule zostanie przeprowadzona analiza na przykładzie danych dotyczących niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych, zebranych w latach w województwach pomorskim i zachodniopomorskim (rys. 3). Oba te województwa można uznać za reprezentatywne w aspekcie niekoncesjonowanego wydobycia kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych dla przeważającej powierzchni kraju. Uzyskane wyniki być może będą wskazówką do oszacowania procentowego udziału ilości kruszyw piaskowych/ piaskowo-żwirowych (p/pż) wprowadzanych na rynek ze źródeł nielegalnych w stosunku do źródeł legalnych.

2 NIEKONCESJONOWANA EKSPLOATACJA KOPALIN Rys. 1. Miejsca niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin zinwentaryzowane w latach 2009*-2015 w ramach projektu Mapa Geośrodowiskowa Polski II [2] *projekt MGśP rozpoczęty został w 2008 r., natomiast pozyskiwanie danych w terenie rozpoczęło się w 2009 roku Kruszywa naturalne piaskowożwirowe w województwach pomorskim i zachodniopomorskim Kopaliny okruchowe są powszechnie stosowanym surowcem w szeroko rozumianym budownictwie infrastrukturalnym. W Polsce produkuje się blisko trzykrotnie więcej kruszyw naturalnych piaskowo -żwirowych niż kruszyw łamanych, co wynika z budowy geologicznej oraz łatwego i taniego kosztu eksploatacji (rys. 4) [1]. Baza surowcowa kopalin p/pż w województwach pomorskim i zachodniopomorskim Na terenie województw pomorskiego i zachodniopomorskiego kopaliny okruchowe występują powszechnie. Osady te znajdują się pod bardzo niewielkim nadkładem, a miejscami bezpośrednio na powierzchni, co sprawia, że ich pozyskiwanie nie wymaga dużych nakładów finansowych i specjalistycznego sprzętu. Są to kopaliny czwartorzędowe, a ich geneza związana jest z działalnością lądolodów plejstoceńskich i z sedymentacją osadów w holocenie. Utwory te są najczęściej dokumentowane w Polsce w formie złóż. Niekoncesjonowana eksploatacja (poza granicami udokumentowanych złóż) w województwach pomorskim i zachodniopomorskim dotyczy wyłącznie piasków i żwirów (wg MGśP II), co wynika z dużego zapotrzebowania na ten surowiec. W 2013 roku w województwie pomorskim były 582 udokumentowane złoża kopalin piaskowo-żwirowych z zasobami bilansowymi tys. ton (przemysłowe tys. ton) i wydobyciem wynoszącym tys. ton. W województwie zachodniopomorskim w 2013 roku było 305 złóż, a zasoby wynosiły odpowiednio: zasoby bilansowe tys. ton (przemysłowe tys. ton), wydobycie tys. ton kruszyw naturalnych pia Rys. 2. Procentowy udział poszczególnych kopalin eksploatowanych bez koncesji na terenie Polski w latach wg MGśP 95

3 KRUSZYWA NATURALNE skowo-żwirowych. Według bilansu zasobów kopalin liczba złóż systematycznie rośnie w 2016 roku w obydwu województwach udokumentowano ich łącznie 960 [7, 8]. Rozmieszczenie złóż kruszyw piaskowo-żwirowych przedstawia rys. 5. Wartość krajowego rynku kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych określa się w ostatnich latach na 2-2,5 mld zł/rok [6]. Natomiast według danych GUS, uwzględniających tylko dużych producentów zatrudniających powyżej 50 pracowników, zysk z obrotu kruszywami osiągnął maksimum w 2011 roku 2,1 mld zł, a od 2015 roku kształtuje się na poziomie 1,2-1,4 mld zł. Na mniejsze firmy przypada prawdopodobnie wartość produkcji sprzedanej rzędu 0,5-0,8 mld zł [4]. Oszacowanie skali niekoncesjonowanej eksploatacji kruszyw naturalnych piaskowożwirowych w województwach pomorskim i zachodniopomorskim W wyżej opisanych bilansach zestawiających ilość wydobywanych kopalin nie uwzględnia się ilości kopalin wydobytych bez koncesji. Podczas prowadzonych w latach przez PIG PIB badań na terenie województw pomorskiego i zachodniopomorskiego zinwentaryzowano 765 miejsc niekoncesjonowanego wydobycia kopalin piaskowo-żwirowych. Ewidencjonowano jedynie świeżą eksploatację (nie starszą niż 5 lat) oraz wyrobiska o powierzchni większej od 1 ara (100 m 2 ). Kryterium limitu powierzchni jest przyjęte ze względu na unikanie rejestrowania wydobycia dozwolonego zapisem Prawa geologicznego i górniczego (art. 4) na tzw. własne potrzeby. Natomiast kryterium wieku uwzględnia okres pozyskania zebranych danych w aspekcie prawnym zgodnie z zapisem Prawa geologicznego i górniczego (art. 143 ust. 1), które mówi, że decyzja (WUG, OUG) w sprawie wydobycia bez koncesji nie może być wydana po upływie 5 lat od końca roku, w którym nastąpiło zdarzenie. Każde zinwentaryzowane miejsce eksploatacji charakteryzuje zbiór danych zawierających: dokładną lokalizację (współrzędne punktu centralnego wyrobiska wraz z lokalizacją na mapce z geoportalu), rozmiary wyrobiska, podstawowe parametry geologiczno-górnicze i rodzaj kopaliny, dokumentację fotograficzną, ukazującą charakter i rozmiar wyrobiska oraz skalę eksploatacji, a także informację o nielegalnym składowaniu odpadów (rys. 6). Na podstawie parametrów określających rozmiary wyrobiska (maksymalna długość i szerokość wyrobiska) oraz parametrów serii złożowej (min. i maks. grubość nadkładu, min. i maks. miąższość serii surowcowej w odsłonięciu) możliwe było wstępne oszacowanie zasobów kopalin p/pż pozyskanych nielegalnie bez uzyskanej koncesji, wymaganej przepisami Prawa geologicznego i górniczego. W tab. 1 zestawiono informacje dotyczące wejściowego zbioru punktów wykorzystanych do wstępnego określenia zasobów kopalin piaskowo-żwirowych pozyskanych bez koncesji. Analizie wstępnej poddano 763 punkty niekoncesjonowanej eksploatacji, które mają pełne dane umożliwiające oszacowanie wielkości zasobów wydobytej kopaliny. Z ich zbioru do dalszych analiz wybrano punkty, w których opłata eksploatacyjna wynosiłaby więcej niż 300 zł. W efekcie otrzymano zbiór 667 punktów, Województwo zachodniopomorskie pomorskie Rodzaj kopaliny Skala wydobycia/liczba punktów mała duża zorganizowana Liczba punktów dla danej kopaliny piasek pylasty piasek piasek ze żwirem piasek piasek gliniasty piasek ze żwirem żwir Tab. 1. Skala wydobycia w punktach niekoncesjonowanej eksploatacji zinwentaryzowanych w województwach pomorskim i zachodniopomorskim Liczba punktów ogółem Rodzaj kopaliny Liczba punktów Wysokość opłaty eksploatacyjnej [mln zł] Wysokość podwyższonej opłaty eksploatacyjnej [mln zł] Oszacowane zasoby kopaliny [mln t] Średnia cena brutto za tonę kopaliny (wraz z transportem)* [zł/t] Wartość rynkowa nielegalnie wydobytej kopaliny [mln zł] KN piasek 239 2,1 83,57 3,67 33,62 123,4 KN piasek pylasty, gliniasty KN piasek ze żwirem 3 0,006 0,713 0,031 33,62 1, ,22 208,91 9,16 47,5 435,1 KN żwir 3 0,002 0,083 0,003 85,78 0,26 Razem 667 7, ,276 12, ,802 Tab. 2. Liczba punktów poddanych analizie końcowej, zasoby, straty finansowe * ceny średnie przyjęte na podstawie danych ze strony

4 dla którego oszacowane są wartości opłat eksploatacyjnych zarówno w przypadku gdyby eksploatacja odbywała się zgodnie z prawem, czyli z koncesją (tab. 2, rubryka 3), jak i niezgodnie z prawem, czyli bez uzyskania koncesji (tab. 2, rubryka 4). Z danych zestawionych w tab. 2 wynika że: 1. oszacowane zasoby kopalin p/pż wydobytych nielegalnie wynoszą 12,86 mln ton; stanowi to około 5% ogólnej ilości wydobytych KN p/pż w latach [7, 8]; 2. sumaryczna strata Skarbu Państwa z tytułu nieudzielonej opłaty eksploatacyjnej wynosi 7,33 mln zł; 3. oszacowana sumaryczna podwyższona, należna opłata eksploatacyjna z tytułu nielegalnego wydobycia w latach wynosi 293,27 mln zł; 4. wartość rynkowa nielegalnie wydobytej kopaliny w latach wynosi 559,8 mln zł. Czynniki wpływające na problem niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin w Polsce Z przeprowadzonych przez PSG badań wynika, że zarówno w przypadku całego kraju, jak i województw pomorskiego i zachodniopomorskiego skala eksploatacji kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych bez wymaganej koncesji stanowi niewiele ponad 5% całości (zgodnego z wymaganiami prawnymi) wydobycia tych kopalin. Niekoncesjonowana eksploatacja kopalin jest procederem, którego istnienie wynika z braku skuteczności w kilku obszarach: 1. w procedurach karnych za nielegalne wydobycie, 2. w kontroli nad eksploatacją kopalin, 3. w sprawnym i szybkim udzielaniu pozwoleń na wydobycie i warunków koncesji na wydobycie. Brak skuteczności w procedurach karnych za nielegalne wydobycie związany jest przede wszystkim z trudnością wykrycia sprawcy, a jeśli już dojdzie do jego wskazania, czynności administracyjne i sądowe trwają latami. Jeśli nawet finalnie nastąpi orzeczenie nielegalności wydobycia, opłata jest najczęściej nieściągalna (ze względu na niewypłacalność sprawcy). Mimo zmniejszenia opłaty za nielegalne wydobycie kopalin jest ona wciąż nieadekwatnie wysoka w stosunku do wykroczenia, a przez to praktycznie niemożliwa do wyegzekwowania. Dochodzi do tego także nieświadomość społeczeństwa, że wydobycie kopalin jest legalne dopiero po uzyskaniu koncesji. Dodatkowo zapis Prawa geologicznego i górniczego (art. 4) pozwala na wydobycie kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych na własne potrzeby. Jak pokazują obserwacje terenowe pracowników PSG, bez Rys. 3. Lokalizacja miejsc niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin w województwach pomorskim i zachodniopomorskim zinwentaryzowanych w latach

5 KRUSZYWA NATURALNE Rys. 4. Procentowy rozkład produkcji poszczególnych typów kruszyw w Polsce [1] stałego kontrolowania terenowego nie ma możliwości sprawdzenia, ile kopaliny właściciel terenu wydobył w danym roku kalendarzowym. Zapis art. 4 otwiera zatem niebezpieczną furtkę dla nieuczciwych obywateli. Działalność organów nadzoru górniczego i administracji geologicznej prowadząca do ukarania sprawców jest niewystarczająca do zahamowania tej działalności. Okręgowe urzędy górnicze wykazują się aktywnością we wszczynaniu i w prowadzeniu postępowań administracyjnych, jednak długo trwające postępowania sądowe rzadko kończą się zasądzeniem kary. Dodatkowo urzędy górnicze ani też przedstawiciele administracji geologicznej nie mają z tytułu ścigania niekoncesjonowanego wydobycia żadnych przychodów, a ponoszą jedynie koszty. Paradoksalnie wpływy z tytułu opłat podwyższonych w 60% stanowią dochód gminy, na terenie której prowadzona jest nielegalna działalność, a w 40% dochód NFOŚiGW (Prawo geologiczne i górnicze art. 141). Kolejny czynnik, który można uznać za praktyczną przyczynę procederu niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin na terenie kraju, to trudne, czasochłonne i kosztowne procedowanie o koncesje na wydobycie. W częstych przypadkach rozpatrzenie wniosku o udzielenie koncesji na wydobycie, uzyskanie wszystkich uzgodnień i dokumentów (opracowanie dokumentacji złoża, uwzględnienie i przeznaczenie pod eksploatację w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego złóż, ocena oddziaływania na środowisko, wydanie decyzji środowiskowej, projekt zagospodarowania złoża i wniosek koncesyjny, wydanie decyzji koncesyjnej) może trwać nawet 30 miesięcy i wymaga od przedsiębiorcy znacznych nakładów finansowych (każda decyzja kosztuje), przy czym nie ma on żadnych gwarancji, że dopełnienie przez niego wszystkich procedur zakończy się sukcesem. Jeśli wydobycie zgodne z prawem niesie ze sobą tyle komplikacji, a często okazuje się niemożliwe 98 Rys. 5. Rozmieszczenie złóż kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych w województwach pomorskim i zachodniopomorskim według bazy MIDAS

6 Rys. 6. Przykładowy raport o punkcie niekoncesjonowanej eksploatacji, wygenerowany z serwisu Mapy Geośrodowiskowej Polski ( oczywiste jest, że przy stale wysokim zapotrzebowaniu na kruszywa naturalne społeczeństwo będzie szukało innych, prostszych rozwiązań w pozyskaniu kopaliny, na przykład OUG często spotykają się z przypadkami prowadzenia inwestycji w kierunku wodnym, których głównym celem jest wydobycie kopaliny. W efekcie mamy do czynienia z niekontrolowanym zubożeniem krajowej bazy surowcowej kopalin. Nielegalne wydobycie bursztynów Problem niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin w województwach pomorskim i zachodniopomorskim nie ogranicza się jedynie do kruszyw naturalnych piaskowo-żwirowych. Zwyżka cen bursztynu i duży popyt na światowych rynkach spowodowały znaczne zapotrzebowanie na ten surowiec. W konsekwencji prowadzi to do wzrostu liczby miejsc pozyskiwania bursztynu w sposób nielegalny. Według oceny Ministerstwa Środowiska nielegalna eksploatacja bursztynu może nawet stukrotnie przewyższać legalne wydobycie, które wynosi od kilku do około 130 kg rocznie. W Polsce w obrocie może znajdować się 10 ton bursztynu rocznie (jak podaje Mariusz Orion Jędrysek: Z uwagi na sposób nielegalnego wydobycia bursztynów (wypłukiwanie w godzinach nocnych, głównie na trudno dostępnych obszarach leśnych, maskowanie dołów) są to przypadki trudne do wykrycia i ukarania winnych. Należy podkreślić, że miejsca pozyskiwania bursztynów często występują na obszarach cennych przyrodniczo (np. rezerwaty Ptasi Raj i Mewia Łacha na wyspie Sobieszowskiej). Po ich eksploatacji pozostają głębokie leje, co powoduje degradację środowiska oraz zagrożenie dla ludzi i zwierząt. Z powodu przyjętej metodyki inwentaryzacji terenowej w zakresie niekoncesjonowanego wydobycia w projekcie Mapa Geośrodowiskowa Polski oraz przyjętych kryteriów w ewidencjonowaniu takich miejsc w pracach dotychczas przeprowadzonych przez PSG nie wykryto na terenie województw pomorskiego i zachodniopomorskiego niekoncesjonowanego wydobycia bursztynów. Niemniej jednak na pewno należy uwzględniać ich nielegalne wydobycie i w przyszłości podjąć odpowiednie kroki do wykrywania i minimalizowania takiej działalności. q Przypis 1 Inwentaryzacja przeprowadzana była w latach , natomiast należy mieć na uwadze, że eksploatacja mogła się rozpocząć wcześniej. Piśmiennictwo 1. Kozioł W., Ciepliński A., Machniak Ł., Jacaszek C., Borcz A.: Wydobycie i produkcja kruszyw naturalnych w Polsce i w Unii Europejskiej. Przegląd Górniczy, 10/2014, Mapa Geośrodowiskowa Polski w skali 1: baza danych dotycząca niekoncesjonowanej eksploatacji kopalin w Polsce Ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. poz. 1131). 4. Rocznik statystyczny GUS. Warszawa Rozporządzenie z dnia 16 września 2015 r. w sprawie stawek opłat na rok 2016 z zakresu przepisów Prawa geologicznego i górniczego. 6. Smakowski T., Ney R., Galos K.: Bilans gospodarki surowcami mineralnymi Polski i świata IGSMiE, PIG-PIB, Warszawa Szuflicki M. (red.): Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na r. PIG-PIB, Warszawa Szuflicki M. (red.): Bilans zasobów złóż kopalin w Polsce wg stanu na r. PIG-PIB, Warszawa Olejniczak K., Krasuska J.: Analiza i ocena skutków nielegalnej eksploatacji kopalin. Ekspertyza dla Ministerstwa Środowiska. NAG PIG -PIB, Warszawa