Rola nakładów na B+R w tworzeniu przewagi konkurencyjnej krajów Unii Europejskiej w międzynarodowym handlu towarami wysokich technologii

Transkrypt

1 Tomasz Białowąs * Rola nakładów na B+R w tworzeniu przewagi konkurencyjnej krajów Unii Europejskiej w międzynarodowym handlu towarami wysokich technologii Wstęp Jednym z najbardziej widocznych skutków kryzysu gospodarczego lat było głębokie załamanie handlu międzynarodowego. Dotyczyło ono zarówno dóbr podstawowych, jak również wysoce zaawansowanych technologicznie produktów. W roku 2009 eksport towarów Unii Europejskiej zmniejszył się w stosunku do roku 2008 o 18%, w tym samym czasie wartość eksportu produktów high-tech spadła o 8% [Eurostat, 2013]. W największym stopniu eksport produktów wysokich technologii załamał się w Portugalii (-53%), Finlandii (-45%), Litwie (-34%) i Estonii (-29%). W niektórych krajach jednak skala załamania była niewielka, znacznie niższa niż w przypadku eksportu produktów średnich i niskich technologii. Takie zjawisko wystąpiło w Bułgarii, Danii, Hiszpanii i Wielkiej Brytanii, a w Luksemburgu i Polsce nastąpił wzrost wartości eksportu high-tech. W ujęciu teoretycznym, jednym z podstawowych czynników osiągania przewagi konkurencyjnej w międzynarodowym handlu produktami wysokich technologii jest rozwój sektora badawczo-rozwojowego (B+R). Wyższy poziom nakładów na B+R w relacji do PKB kraju, odsetek zatrudnionych w sektorze badawczym i jakość kapitału ludzkiego uznawane są za zasadnicze zmienne wyjaśniające rozwój handlu hightech. Czy jednak w przypadku krajów Unii Europejskiej w okresie dostosowań wywołanych kryzysem gospodarczym zależności te są spełnione? Podstawowym celem artykułu jest weryfikacja hipotezy, że poziom rozwoju sektora badawczo-rozwojowego jest podstawowym czynnikiem rozwoju handlu produktami wysokich technologii. Zakresem czasowym analizy objęto lata * Dr, Katedra Gospodarki Światowej i Integracji Europejskiej, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, bialowas@hektor.umcs.lublin.pl, Lublin, Pl. Marii Curie-Skłodowskiej 5

2 6 Tomasz Białowąs W pierwszej części opracowania zaprezentowano teoretyczne założenia analizy, która opiera się na modelu handlu zagranicznego opracowanym przez R. Findlaya [Findlay, 1995]. W punkcie drugim zaprezentowano poziom rozwoju sektora badawczo-rozwojowego w krajach Unii Europejskiej. W kolejnym punkcie opisano pozycję krajów członkowskich w międzynarodowym handlu produktami wysokich technologii. Uzupełnieniem analizy jest określenie na podstawie wskaźników korelacji i regresji siły związków zachodzących pomiędzy zmianą nakładów na B+R a rozwojem eksportu high-tech. W ostatnim, czwartym punkcie opisano kształtowanie się pozycji konkurencyjnej krajów Unii Europejskiej w międzynarodowym handlu towarami wysokich technologii w oparciu o indeksy ujawnionej przewagi komparatywnej. W analizie wykorzystano dane Eurostatu i UNCTAD. 1. Teoretyczne podstawy analizy Dorobek neoklasycznych teorii handlu międzynarodowego i endogenicznych modeli wzrostu został połączony w opublikowanej w 1995 roku pracy R. Findlaya [Findlay, 1995]. W zaprezentowanym przez niego modelu handlu międzynarodowego źródłem osiąganej przewagi konkurencyjnej są różnice w relatywnym wyposażeniu w kapitał ludzki. Jego podstawą była, podobnie jak w modelu Oniki-Uzawy [Oniki, Uzawa, 1965], teoria obfitości zasobów. R. Findlay jednak wykorzystał prace P. Romera [Romer, 1986] i R. Lucasa [Lucas 1988], a także W. Leontiefa i doświadczenia twórców endogenicznych modeli wzrostu gospodarczego, podkreślających rolę kapitału ludzkiego. Znany model Heckschera-Ohlina został przez R. Findlaya poddany pewnym modyfikacjom. Czynniki produkcji (kapitał i praca) z modelu H-O, zostały zastąpione dwiema kategoriami pracy: 1) niewykwalifikowaną siłą roboczą, 2) wykwalifikowaną siłą roboczą. Kraje obficie wyposażone w kapitał ludzki, z dominującym udziałem czynnika wykwalifikowanej siły roboczej, specjalizują się w produkcji i eksporcie towarów zaawansowanych technologicznie, a kraje dysponujące przewagą niewykwalifikowanej siły roboczej towarów pracochłonnych. Ponadto Findlay uwzględnił w modelu dobra podlegające (v) i niepodlegające (z) wymianie, z których te ostatnie reprezentowane są przez sektor usług badawczo-rozwojowych (B+R) dla produkcji będącej przedmiotem wymiany, które podnoszą jej wydajność. Główna hipo-

3 Rola nakładów na B+R w tworzeniu przewagi konkurencyjnej 7 teza modelu zakłada, że postęp technologiczny jest endogeniczny, a jego stopa wyznaczana jest wzrostem rozmiarów sektora usług B+R [Findlay, 1995, s. 86]. Im więcej czynników produkcji wykorzystywanych jest w sektorze B+R tym mniejszy jest bieżący rozmiar produkcji dóbr podlegających wymianie i mniejsze są bieżące możliwości eksportowe kraju, ale większa będzie ich produkcja i eksport w przyszłości z powodu wyższej stopy postępu technologicznego. W sposób graficzny model zaprezentowano na rysunku 1. Rysunek 1. Zależności między rozwojem handlu a nakładami B+R Źródło: [ F i nd l ay, 1995, s. 89]. Krzywa 0F odzwierciedla efekt substytucyjny zachodzący między zmniejszeniem rozmiarów bieżącej produkcji dóbr podlegających wymianie a poprawą technologii. Wraz ze wzrostem nakładów na B+R (z) rośnie wartość produkcji podlegającej wymianie (v), ale tylko do pewnego poziomu. Jest on wyznaczony punktem przecięcia z prostą 0H wyrażającą alternatywny koszt nakładów na B+R. Po przecięciu prostej 0H z krzywą 0F dalsza alokacja zasobów do sektora B+R będzie miała negatywny efekt dla wzrostu rozmiarów handlu. Model R. Findlaya może być również przydatny w wyjaśnieniu przyczyn rozwoju handlu dobrami zaawansowanymi technologicznie. Tworzone są one w sektorze B+R i produkującym zróżnicowane dobra pośrednie. Wymagają wysokich nakładów kapitału ludzkiego i wiedzy, a te w bezpośredni sposób zależą od inwestycji badawczych. Im wyższy

4 8 Tomasz Białowąs ich poziom tym większe możliwości produkcji i eksportu zaawansowanych technologicznie towarów. 2. Poziom rozwoju sektora badawczo-rozwojowego w Unii Europejskiej Osiągnięty poziom rozwoju sektora badawczo-rozwojowego możemy zmierzyć za pomocą kilku standardowych wskaźników. Najczęściej stosowanym jest wysokość nakładów na prace B+R w stosunku do PKB kraju (GERD). W roku 2011 wydatki na B+R stanowiły w krajach UE-27 średnio 2,03% PKB [Eurostat, 2013]. Ich wysokość była równocześnie silnie zróżnicowana pomiędzy krajami Unii Europejskiej. Zgodnie z danymi Eurostatu największe nakłady badawczo-rozwojowe charakteryzowały kraje nordyckie: Finlandię (3,78% PKB), Szwecję (3,37%PKB) i Danię (3,09%) (zobacz tablica 1). Wyższy od średniej dla UE poziom inwestycji B+R miały również Niemcy, Austria, Słowenia, Estonia, Francja, Holandia i Belgia. Najmniej środków na prace badawcze przeznaczały Cypr (0,48% PKB), Rumunia (0,48%), Bułgaria (0,57%), Słowacja (0,68%) i Łotwa (0,70%). W ocenie stopnia rozwoju sektora B+R równie istotnym parametrem co wysokość nakładów jest ich struktura. Średnio w Unii Europejskiej największy udział w finansowaniu prac badawczych ma sektor przedsiębiorstw prywatnych (53,9%), a kolejne 34,6% to środki publiczne. Relatywnie niewielką rolę odgrywają inwestycje korporacji międzynarodowych. Ze środków zagranicznych finansowane jest tylko 8,9% nakładów na B+R. Pozostałe środki pochodzą z prywatnych instytucji non-profit (1,6%) i szkolnictwa wyższego (0,9%). Pomijając w dalszej analizie dwa ostatnie źródła środków możemy wskazać pewne wyraźne różnice pomiędzy krajami UE. Wysokość nakładów na B+R jest silnie dodatnio skorelowana z udziałem w nich przedsiębiorstw prywatnych (współczynnik korelacji wynosił 0,83 w roku 2011). W grupie 8 krajów Unii Europejskiej o najwyższych inwestycjach na badania i rozwój znalazło się 7 krajów o najwyższym w UE udziale przedsiębiorstw prywatnych w ich finansowaniu. Jedynie w przypadku Austrii wskaźnik ten był wyraźnie niższy, głównie ze względu na duże znaczenie środków zagranicznych. W krajach o najniższych wydatkach na B+R (za wyjątkiem Malty), większość środków pochodziło ze źródeł publicznych. Ponadto w przypadku Bułgarii i Litwy istotną rolę odgrywa kapitał zagraniczny (zobacz tablica 1).

5 Rola nakładów na B+R w tworzeniu przewagi konkurencyjnej 9 Tablica 1. Wysokość nakładów na B+R w krajach Unii Europejskiej w % PKB i struktura wg źródeł finansowania w % w roku 2011 Nakłady na Struktura B+R w % PKB Zagranica Przedsiębiorstwa Rząd Austria 2,75 15,9 45,5 38,1 Belgia 2,04 12,1 58,6 25,3 Bułgaria 0,57 43,9 16,9 38,8 Cypr 0,48 15,0 12,7 68,3 Czechy 1,84 15,2 46,9 37,0 Dania 3,09 8,7 60,2 27,6 Estonia 2,38 12,0 53,2 34,5 Finlandia 3,78 6,5 67,0 25,0 Francja 2,25 7,6 53,5 37,0 Grecja 0,60 19,0 31,1 46,8 Hiszpania 1,33 5,7 43,0 46,6 Holandia 2,04 10,8 45,1 40,9 Irlandia 1,72 19,2 48,1 31,2 Litwa 0,92 28,5 28,1 42,3 Luksemburg 1,43 19,9 46,1 33,9 Łotwa 0,70 51,0 24,8 22,5 Malta 0,73 16,2 52,6 30,7 Niemcy 2,84 3,9 65,6 30,3 Polska 0,77 13,4 28,1 55,8 Portugalia 1,50 3,2 44,1 44,9 Rumunia 0,48 12,1 37,4 49,1 Słowacja 0,68 14,2 33,9 49,8 Słowenia 2,47 7,0 61,2 31,5 Szwecja 3,37 10,9 58,2 27,5 Węgry 1,21 13,5 47,5 38,1 Wielka Brytania 1,77 17,0 44,6 32,2 Włochy 1,25 9,8 44,7 41,6 Źródło: [Eurostat, 2013]. Odmienną kwestią jest alokacja środków na B+R. Możemy je podzielić na trzy rodzaje: badania podstawowe, badania aplikacyjne i badania eksperymentalne. Badania podstawowe nie dają natychmiasto-

6 Rumunia Cypr Polska Łotwa Bułgaria Słowacja Grecja Litwa Malta Węgry Estonia Włochy Portugalia Hiszpania Irlandia Wielka Brytania Belgia Holandia Niemcy Austria Francja Szwecja Słowenia Czechy Dania Finlandia Luksemburg 10 Tomasz Białowąs wych rezultatów, ale tworzą warunki dla rozwoju potencjału naukowego kraju. Finansowane są głównie ze środków publicznych, a ich udział nie przekracza w krajach UE 0,1% PKB, stanowią zatem znikomą część inwestycji B+R. Badania eksperymentalne prowadzone są głównie przez prywatne przedsiębiorstwa, a ich efekty powinny być rozpatrywane w wieloletniej perspektywie. Są szczególnie istotne w nowoczesnych przemysłach charakteryzujących się krótkim cyklem życia produktu. Z punktu widzenia sektora przedsiębiorstw prywatnych największe perspektywy komercyjnego zastosowania dają badania o charakterze aplikacyjnym. Ich efektem są innowacje produktowe lub procesowe. Niestety nie dysponujemy kompleksowymi danymi statystycznymi dotyczącymi alokacji środków B+R w krajach Unii Europejskiej. Jednak na podstawie dostępnych statystyk możemy sformułować pewne ogólne wnioski. Badania eksperymentalne największą rolę odgrywają w krajach najwyżej rozwiniętych gospodarczo: Austrii, Danii, Wielkiej Brytanii, Irlandii, ale również w Czechach, Portugalii i Węgrzech. W Danii stanowią 56,6%, a w Wielkiej Brytanii 51,4% całkowitych nakładów na B+R. Badania o charakterze aplikacyjnym bardzo wysoki udział w inwestycjach badawczych mają w Bułgarii (75,4%), Cyprze (62,5%), Słowenii (55,1%), Włoszech (48,8%) i Rumunii (47,9%) [Eurostat 2013]. Rysunek 2. Udział zatrudnionych w sektorze B+R w całkowitym zatrudnieniu w roku 2011% 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 Źródło: [Eurostat, 2013].

7 Rola nakładów na B+R w tworzeniu przewagi konkurencyjnej 11 Zgodnie z przyjętymi założeniami teoretycznymi potencjał eksportowy kraju zależy również od liczby zatrudnionych w sektorze B+R, w którym tworzona jest nowa technologia wykorzystywana w dalszych etapach procesu produkcji. W roku 2011 w Unii Europejskiej w sektorze badawczym pracowało zaledwie 1,2% ogólnej liczby zatrudnionych. Największy udział w całkowitym zatrudnieniu sektor B+R miał w Luksemburgu (2,22%), Finlandii (2,20%), Danii (2,12%). W pozostałych krajach UE jego udział był mniejszy od 2% a w Rumunii, Cyprze, Polsce, Łotwie i Bułgarii nie przekraczał 0,6% (zobacz rysunek 2). 3. Rozwój handlu towarami wysokich technologii w krajach Unii Europejskiej Obok Stanów Zjednoczonych i Chin, Unia Europejska jest największym eksporterem produktów wysokich technologii. Zgodnie z danymi UNCTAD w roku 2011 udział Unii Europejskiej w światowym eksporcie produktów high-tech obejmujący zarówno wymianę na rynku wewnętrznym, jak również z krajami trzecimi wynosił 35,2% [UNCTAD, 2013]. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że udział ten systematycznie zmniejsza się głównie wskutek rosnącej przewagi konkurencyjnej Chin. W roku 2011 największym eksporterem towarów zaawansowanych technologicznie w Unii Europejskiej były Niemcy, a ich udział wynosił 25,7%. Kolejne pozycje zajmowały Holandia (15,0%), Francja (14,4%) i Wielka Brytania (10,8%) (zobacz tablica 2). Stopień zaawansowania technologicznego eksportu krajów Unii Europejskiej w latach uległ głębokim zmianom. Możemy wyróżnić trzy grupy gospodarek, w których zachodziły odmienne tendencje. Pierwszą tworzą kraje, w których nastąpiło wyraźne załamanie eksportu produktów wysokich technologii. Znalazły się w niej Malta (spadek udziału produktów wysokich technologii w eksporcie o 12,7 pkt procentowych), Finlandia (-9,5 pkt), Luksemburg (-8,1 pkt), Irlandia (-5,0 pkt), Portugalia (-3,8 pkt), Dania (-2,4 pkt), Litwa (-1,7 pkt), Holandia (-1,0 pkt). Do drugiej grupy możemy zaliczyć kraje, w których nastąpiła poprawa zaawansowania technologicznego eksportu. Największy wzrost udziału produktów high-tech w eksporcie miał miejsce w Estonii (7,1 pkt), Rumunii (5,6 pkt), Polsce (2,2 pkt), Łotwie ( 2,1 pkt), Czechach (2,1 pkt), Francji (1,9 pkt), Słowacji (1,6 pkt) i Belgii (1,1 pkt). W pozostałych krajach zmiany udziału produktów wysokich technologii w eksporcie nie przekraczały ±1 pkt (zobacz tablica 2).

8 12 Tomasz Białowąs Tablica 2. Eksport produktów wysokich technologii w krajach UE Wartość eksportu produktów high-tech w roku 2011 w mln euro Zmiany udziału kraju w eksporcie produktów high-tech UE w latach Udział kraju w eksporcie produktów high-tech UE w roku 2011 Zmiany udziału produktów high-tech w eksporcie w latach Austria ,1 2,6 0,1 Belgia ,6 4,8 1,1 Bułgaria 763 0,0 0,1 0,3 Cypr 195 0,0 0,0 0,3 Czechy ,9 3,4 2,1 Dania ,4 1,4-2,4 Estonia ,2 0,3 7,1 Finlandia ,5 0,8-9,5 Francja ,6 14,4 1,9 Grecja 958 0,0 0,2-0,6 Hiszpania ,3 1,9 0,6 Holandia ,1 15,0-1 Irlandia ,2 3,4-5 Litwa ,0 0,2-1,7 Luksemburg ,4 0,7-8,1 Łotwa 633 0,1 0,1 2,1 Malta 948 0,0 0,2-12,7 Niemcy ,2 25,7 0,4 Polska ,6 1,3 2,2 Portugalia ,3 0,2-3,8 Rumunia ,5 0,7 5,6 Słowacja ,2 0,7 1,6 Słowenia ,0 0,2 0,7 Szwecja ,0 3,4 0,3 Węgry ,0 3,0-0,6 Wielka Brytania ,2 10,8-0,3 Włochy ,1 4,4 0,4 Źródło: [Eurostat, 2013]. W roku 2011 najwyższy poziom zaawansowania technologicznego charakteryzował eksport Malty, Luksemburga, Węgier i Irlandii. W czterech wymienionych krajach udział produktów high-tech w eksporcie

9 Portugalia Bułgaria Grecja Hiszpania Polska Słowenia Litwa Włochy Słowacja Łotwa Belgia Finlandia Rumunia Dania Austria Niemcy Szwecja Cypr Estonia Czechy Wielka Brytania Holandia Francja Irlandia Węgry Luksemburg Malta Rola nakładów na B+R w tworzeniu przewagi konkurencyjnej 13 przekraczał 20%, natomiast w Portugalii, Bułgarii, Grecji i Hiszpanii ich udział był niższy od 5% (zobacz rysunek 3). Rysunek 3. Udział produktów wysokich technologii w eksporcie towarów w roku 2011 w % 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Źródło: [Eurostat, 2013]. Czy istnieje zatem związek pomiędzy wysokością i strukturą nakładów na B+R a stopniem zaawansowania technologicznego i rozwojem eksportu produktów high-tech? Na poziomie całej Unii Europejskiej wzpółczynnik korelacji liniowej pomiędzy zmianą udziału nakładów na B+R w PKB (GERD) a zmianą udziału eksportu produktów wysokich technologii w PKB przyjął dla lat poziom 0,4851, zatem siła powiązań tych zmiennych była słaba (zobacz tablica 3). Należy jednak wyraźnie podkreślić, że zmiany wysokości inwestycji na B+R były znacznie silniej powiązane ze wzrostem eksportu wysokich technologii niż z eksportem całkowitym (korelacja na poziomie 0,3991). Współczynnik determinacji obliczony klasyczną metodą najmniejszych kwadratów pokazuje, że wzrost udziału eksportu wysokich technologii w PKB może być w 23,53% wyjaśniony zmianą wielkości inwestycji GERD.

10 14 Tomasz Białowąs Silniejszy związek statystyczny występuje pomiędzy handlem produktami high-tech a nakładami na B+R dokonywanymi przez sektor przedsiębiorstw prywatnych (korelacja 0,5399) (zobacz tablica 3). Wzrost inwestycji badawczych sektora przedsiębiorstw w 29,15% wyjaśnia zmiany w eksporcie towarów zaawansowanych technologicznie. Natomiast statystycznie nieistotne są związki ze zmianami inwestycji na B+R dokonywanymi przez korporacje międzynarodowe i rząd. Tablica 3. Współczynniki korelacji pomiędzy zmianami poziomu nakładów na B+R w PKB a zmianami udziału eksportu high-tech w latach ΔX ΔHTX ΔGERD ΔBERD ΔFRD ΔGRD ΔHTX 0, ΔGERD 0,3991 0, ΔBERD 0,4138 0,5399 0, ΔFRD 0,4620 0,2074 0,1458-0, ΔGRD -0,1944-0,0180 0,6682 0,4874-0, ΔX - zmiana udziału eksportu w PKB, ΔHTX - zmiana udziału eksportu produktów high-tech w PKB, ΔGERD - zmiana udziału nakładów na B+R w PKB, ΔBERD - zmiana udziału nakładów przedsiębiorstw prywatnych na B+R w PKB, ΔFRD - zmiana udziału nakładów przedsiębiorstw zagranicznych na B+R w PKB, ΔGRD - zmiana udziału nakładów państwowych na B+R w PKB. Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych [Eurostat 2013]. Ostatnią zmienną opisującą rozwój handlu produktami high-tech jest udział pracowników zatrudnionych w sektorze badawczym w całkowitym zatrudnieniu. Również w tym przypadku nie stwierdzono istotnego statystycznie związku z rozwojem eksportu produktów wysokich technologii. W przypadku Czech, Estonii, Słowacji i Węgier wzrostowi udziału personelu B+R towarzyszył wzrost znaczenia eksportu wysokich technologii. W Finlandii, Luksemburgu i Szwecji z kolei malejące zatrudnienie niekorzystnie wpływało na pozycję tych gospodarek w światowym handlu produktami high-tech. W pozostałych krajach związek był albo nieistotny lub, jak w przypadku Austrii, Danii, Irlandii, Malty i Portugalii, kierunek zmian był różny udział w zatrudnieniu rósł a eksport się zmniejszał.

11 Rola nakładów na B+R w tworzeniu przewagi konkurencyjnej Kształtowanie się pozycji konkurencyjnej krajów Unii Europejskiej w międzynarodowym handlu towarami wysokich technologii Na podstawie zaprezentowanych w tablicy 4 indeksów Balassy, obliczonych dla czterech różniących się poziomem zaawansowania technologicznego grup towarów, możemy ocenić konkurencyjność krajów członkowskich UE w światowym handlu towarami high-tech. Strukturalnym problemem Unii Europejskiej, wpływającym niekorzystnie na jej międzynarodową konkurencyjność jest słabo rozwinięty sektor produkujący dobra zaawansowane technologicznie. W roku 2009 jedynie 8 krajów UE posiadało przewagę konkurencyjną w eksporcie produktów wysokich technologii. W przypadku Francji, Holandii, Irlandii i Wielkiej Brytanii przewaga oparta jest na silnych podstawach, zwłaszcza na wysokiej innowacyjności, poziomie edukacji i nakładach na B+R. Natomiast dyskusyjna jest wysoka wartość indeksów dla Cypru, Malty, Słowacji i Węgier. W przypadku małych gospodarek często wysokie wartości wskaźnika RCA spowodowane są obecnością na rynku dużych korporacji międzynarodowych, których produkcja charakteryzuje się silną orientacją eksportową. Kluczowym czynnikiem rozwoju zaawansowanej technologicznie produkcji w tych krajach jest napływ zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Największa luka konkurencyjna w eksporcie produktów high-tech występuje na Litwie, w Estonii, Portugalii, Bułgarii i Włoszech. Udział zaawansowanych technologicznie produktów w eksporcie jest tam trzykrotnie niższy niż w stanowiących grupę referencyjną krajach OECD. Unia Europejska charakteryzuje się wyraźną przewagą komparatywną w eksporcie produktów średnio-wysokich technologii, zwłaszcza w produktach kapitałochłonnych. W roku 2009 dla 15 krajów UE indeks Balassy przyjmował wartości wyższe od 1, najwyższe w przypadku Niemiec (1,39), Słowenii (1,25), Czech (1,22) i Hiszpanii (1,18). Przewaga komparatywna licznej grupy krajów skoncentrowana jest w produktach niskiej (20 gospodarek) i średniej technologii (14 gospodarek). Towary te charakteryzują się często wysoką praco- i surowcochłonnością i muszą konkurować z dobrami pochodzącymi z bardziej konkurencyjnych kosztowo gospodarek azjatyckich. Szczególnie wysoka wartość indeksu ujawnionej przewagi konkurencyjnej występuje w Portugalii, Grecji, Bułgarii, Łotwie, ale również w Danii.

12 16 Tomasz Białowąs Tablica 4. Indeksy ujawnionej przewagi konkurencyjnej wg stopnia zaawansowania technologicznego w eksporcie towarów w krajach Unii Europejskiej, w roku 2009 Wysokie technologie Średniowysokie technologie Średnioniskie technologie Niskie technologie Austria 0,54 1,14 1,02 1,20 Belgia 0,97 1,06 0,92 1,02 Bułgaria 0,36 0,59 1,75 1,65 Cypr 1,70 0,73 0,51 1,43 Czechy 0,85 1,22 0,95 0,75 Dania 0,52 0,97 0,93 1,75 Estonia 0,30 0,82 1,48 1,58 Finlandia 0,69 0,97 1,07 1,35 Francja 1,07 1,07 0,78 1,08 Grecja 0,66 0,50 1,45 1,90 Hiszpania 0,49 1,18 0,93 1,31 Holandia 1,08 0,89 0,92 1,27 Irlandia 2,05 1,11 0,14 0,66 Litwa 0,23 0,74 1,67 1,57 Luksemburg 0,41 0,68 1,86 1,23 Łotwa 0,60 0,58 1,13 2,22 Malta 2,66 0,50 0,50 0,80 Niemcy 0,76 1,39 0,77 0,75 Polska 0,57 1,03 1,22 1,14 Portugalia 0,33 0,84 1,09 2,06 Rumunia 0,46 1,04 1,22 1,26 Słowacja 1,07 1,03 1,09 0,72 Słowenia 0,62 1,25 1,04 0,86 Szwecja 0,86 1,01 0,97 1,19 Węgry 1,60 1,11 0,56 0,62 Wielka Brytania 1,10 1,10 0,88 0,82 Włochy 0,38 1,12 1,14 1,28 Unia Europejska (UE-27) 0,84 1,14 0,89 1,03 Źródło: [European Commission, 2011, s. 123]. Zakończenie Przeprowadzona analiza stanowi podstawę do sformułowania kilku zasadniczych wniosków. Po pierwsze, poziom rozwoju sektora badawczo-rozwojowego był w latach bardzo zróżnicowany po-

13 Rola nakładów na B+R w tworzeniu przewagi konkurencyjnej 17 między krajami Unii Europejskiej. Największe środki na cele badawcze przeznaczały kraje nordyckie (Finlandia, Dania i Szwecja). Udział inwestycji na B+R w PKB przekraczał 3%. W krajach większość inwestycji podejmowały przedsiębiorstwa prywatne. Dominowały inwestycje o charakterze aplikacyjnym i eksperymentalnym. Również odsetek zatrudnionych przy pracach badawczych należał w wymienionych krajach do najwyższych w UE. Najmniejsze środki na cele B+R, nie przekraczające 0,6% PKB, przeznaczały Cypr, Rumunia i Bułgaria. Kraje te charakteryzowały się również niską aktywnością inwestycyjną sektora prywatnego. Po drugie, w latach pozycja eksportowa krajów UE uległa istotnym zmianom. Największy wzrost poziomu zaawansowania technologicznego nastąpił w eksporcie Estonii, Rumunii, Polski, Łotwy i Czech, w których udział produktów high-tech w eksporcie wzrósł o ponad 2 pkt procentowe. Równocześnie kraje te zwiększyły swój udział w eksporcie Unii Europejskiej. Największe pogorszenie pozycji konkurencyjnej miało miejsce w przypadku Malty, Finlandii, Luksemburga i Irlandii. Po trzecie, na poziomie Unii Europejskiej statystyczny związek pomiędzy poziomem nakładów na B+R a rozwojem handlu produktami wysokich technologii był w latach słaby, ale statystycznie istotny. Najsilniejsze powiązania występowały pomiędzy zmianami nakładów na B+R przedsiębiorstw prywatnych a rozwojem eksportu produktów high-tech. Największy pozytywny wpływ rozwoju sektora B+R na pozycję kraju w międzynarodowym handlu produktami wysokich technologii występował w Czechach, Estonii, Słowacji i na Węgrzech. Po czwarte, oceniając pozycję konkurencyjną na podstawie indeksów Balassy możemy stwierdzić, że najwyższą przewagę w handlu produktami high-tech miały Malta, Irlandia, Cypr i Węgry, a zatem kraje o relatywnie słabo rozwiniętym sektorze badawczym. Ich dobre wyniki są spowodowane obecnością korporacji międzynarodowych i napływem zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Kraje Unii Europejskiej mające najlepiej rozwinięty sektor B+R (Finlandia, Dania i Szwecja) nie posiadały przewagi w eksporcie produktów wysokich technologii. Podsumowując, utrata pozycji konkurencyjnej Unii Europejskiej w międzynarodowym handlu produktami zaawansowanymi technologicznie w stosunku do Stanów Zjednoczonych, Japonii, a w ostatnich latach również Chin, spowodowana jest nie tylko słabszym rozwojem

14 18 Tomasz Białowąs sektora B+R, ale przede wszystkim niską jego efektywnością. Najlepsze wyniki w eksporcie produktów high-tech uzyskały kraje, do których napływa kapitał i technologia zagraniczna. Kraje nordyckie o dobrze rozwiniętym sektorze B+R nie odnoszą sukcesów komercyjnych, a ich pozycja w światowym eksporcie się osłabia. Literatura 1. European Commission (2011), EU Industrial Structure Trends and Performance. 2. Eurostat (2013), Statistics database, 3. Findlay R. (1995), Factor Proportions, Trade, and Growth, MIT Press, Cambridge. 4. Lucas R.E. (1988), On the mechanics of economic development, Journal of Monetary Economics, Vol Oniki H., Uzawa H. (1965), Patterns of Trade and Investment in a Dynamic Model of International Trade, Review of Economic Studies, Vol. 32, No Romer P.M. (1986), Increasing Returns and Long-Run Growth, The Journal of Political Economy, Vol. 94, No. 5. Streszczenie Celem niniejszego opracowania jest analiza zmian pozycji w eksporcie produktów wysokich technologii krajów członkowskich UE w latach Jednym z podstawowych czynników osiągania przewagi konkurencyjnej w międzynarodowym handlu produktami wysokich technologii jest rozwój sektora badawczo-rozwojowego. Kraje członkowskie UE istotnie różniły się pod względem tendencji w nakładach na B+R w latach Nie istnieje jednak bezpośredni związek pomiędzy poziomem rozwoju sektora B+R, a pozycją w międzynarodowym handlu towarami high-tech krajów UE. Słowa kluczowe konkurencyjność, handel zagraniczny, B+R Role of R&D investment in creating competitive advantage of EU countries in international high-tech trade (Summary) The aim of this paper is to provide an overview of recent developments in the high-tech export performance of the EU Member States in the years One of the main factors to achieve competitive advantage in international high-tech trade is the development of research and development sector. EU Member States shoved very diverse trends in R&D spending in the year 2007-

15 Rola nakładów na B+R w tworzeniu przewagi konkurencyjnej However, there isn't a direct relationship between the level of development of the R & D sector and position in the international trade of hightech goods EU Countries. Keywords competitiveness, foreign trade, R&D