Redaktor serii: Renata Korewo

Transkrypt

1

2

3

4 Redaktor serii: Renata Korewo Redakcja merytoryczna: Joanna Petters Konsultacja dydaktyczna: Ewa Puls Redakcja językowa: Renata Korewo Dobór materiału ilustracyjnego: Robert Tocha Grafika komputerowa: Leszek Jakubowski, Jarosław Zakrzewski Rysunki: Natalia Helman, Sławomir Kilian Projekt okładki, projekt graficzny książki: Jarosław Zakrzewski Redakcja techniczna: Dorota Szkudlarek Skład: Maria Chojnicka, Łukasz Sitko, Joanna Szyller Fotografie: Archiwum GWO, s. 48, 62, 69, 70, 71, 105, 132, 160, 166; Shutterstock, s. 132 Na okładce: bitwa pod Wiedniem, ilustracja autorstwa Henryka Dzikowskiego. Copyright by Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe. Poradnik zawiera scenariusze lekcji do podręcznika do historii i społeczeństwa dla klasy piątej szkoły podstawowej Wehikuł czasu autorstwa Tomasza Małkowskiego. ISBN c Copyright by Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe Wydawca: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe, Gdańsk, al. Grunwaldzka 413 Gdańsk Wydanie pierwsze Druk i oprawa: Normex, Gdańsk Wszystkie książki Wydawnictwa dostępne są w sprzedaży wysyłkowej. Zamówienia można składać w księgarni internetowej: lub nadsyłać listownie pod adresem: Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe Gdańsk 52, skr. poczt. 59 tel , fax , handel@gwo.pl

5 Spis treści Wprowadzenie... 6 Rozkład materiału nauczania i plan wynikowy... 7 Metody i techniki nauczania wykorzystane w scenariuszach lekcji Scenariusze lekcji Część I. Polska i Litwa 1. Krzyżacy Unia Polski z Litwą Wielka wojna z Krzyżakami Na nowej drodze lekcja powtórzeniowa Część II. Blaski i cienie średniowiecza 4. Jakie życie jest najdoskonalsze? O rycerzach i zamkach W średniowiecznym mieście Najliczniejszy stan Mądrość całego świata Średniowieczne rozrywki Średniowieczny porządek świata lekcja powtórzeniowa Część III. Czasy odrodzenia 10. Jestem człowiekiem Dzieci odrodzenia Ziemia! Ziemia! Wstrzymał Słońce Nowe widzenie człowieka i świata lekcja powtórzeniowa Część IV. Lata świetności Polski 14. Polska złotego wieku Na dworze Jagiellonów Szlachcic na zagrodzie Spichlerz Europy Wspólna Rzeczpospolita Król z wyboru Na chwałę Rzeczypospolitej lekcja powtórzeniowa Część V. Nieszczęsne Królestwo 20. Potop Złota wolność Zwycięzca spod Wiednia Czasy saskie Rodzina i szkoła Ostatni król Polski Upadek Rzeczypospolitej Na drodze do upadku lekcja powtórzeniowa

6 Wprowadzenie Proponowane scenariusze lekcji są zgodne z celami kształcenia ujętymi w Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych oraz programem nauczania historii i społeczeństwa w klasach IV VI szkoły podstawowej Wehikuł czasu. Scenariusze są również ściśle skorelowane z treścią podręcznika i zeszytu ćwiczeń dla klasy V, autorstwa Tomasza Małkowskiego. Obie książki zostały wydane przez Gdańskie Wydawnictwo Oświatowe. Nauczyciel uczący w V klasie szkoły podstawowej ma w roku szkolnym do dyspozycji średnio 35 godzin lekcyjnych. Liczba godzin dydaktycznych potrzebnych do realizacji scenariuszy zaproponowanych w poradniku jest większa. Obejmuje ona: 26 jednostek lekcyjnych przeznaczonych na tematy wynikające z Podstawy programowej (na realizację czterech z nich autor poradnika proponuje poświęcić po dwie godziny lekcyjne), 5 jednostek lekcyjnych, na których realizowane są tematy powtórzeniowe, 5 jednostek lekcyjnych, na których realizowane są zagadnienia wykraczające poza Podstawę programową, 5 jednostek lekcyjnych przeznaczonych na przeprowadzenie sprawdzianów. Tworząc większą liczbę scenariuszy, autor poradnika chciał umożliwić nauczycielowi dokonanie wyboru czy chce realizować tylko treści obowiązkowe, czy także te, które nie wynikają z Podstawy programowej. Od decyzji nauczyciela zależy też, czy w ramach realizacji treści obowiązkowych przeprowadzi cztery dwugodzinne zajęcia w formie zaproponowanej w poradniku, czy zdecyduje się na ich realizację w ciągu jednej godziny lekcyjnej. Nauczyciel powinien pamiętać, że nie będzie w stanie zrealizować całości materiału w kształcie zaproponowanym w niniejszym poradniku. Skutkuje to koniecznością podjęcia na początku roku szkolnego decyzji, które tematy należy opuścić lub zrealizować na jednej godzinie lekcyjnej (zamiast zaproponowanych dwóch). Scenariusze lekcji opracowane zostały według schematu uwzględniającego następujące elementy: cele lekcji (wymagania ogólne i szczegółowe), środki dydaktyczne, metody i techniki nauczania, formy zajęć, czas zajęć, struktura i opis lekcji, propozycje metod kontroli i pracy domowej, materiały dla nauczyciela oraz gdy to konieczne komentarz do lekcji. Dodatkowo w scenariuszach wyróżniono gwiazdką zadania grupowe przeznaczone do realizacji przez uczniów zdolnych, a bordową czcionką treści nadobowiązkowe, które nauczyciel może realizować na dodatkowych zajęciach lub w pracy z uczniem zdolnym. 6

7 Uzupełnieniem każdego scenariusza (z wyjątkiem lekcji powtórzeniowych) są wydane jako osobna publikacja karty pracy, zawierające najważniejsze treści omawiane na danej jednostce lekcyjnej. W scenariuszach lekcji powtórzeniowych jako formę pracy własnej uczniów autor proponuje wykorzystanie Histlandii programu online, zawierającego interaktywne zadania sprawdzające i utrwalające wiedzę, a także doskonalące umiejętności historyczne. Proponowane scenariusze mają służyć pomocą w organizacji zajęć. Można je wykorzystać w całości lub tylko wybrane ich elementy, w zależności od możliwości uczniów, z którymi pracuje nauczyciel, warunków własnej pracy oraz indywidualnych preferencji. Rozkład materiału nauczania i plan wynikowy Zgodnie z obowiązującą od 1 września 2009 r. reformą programową, szkole podstawowej przypadła rola wprowadzająca i zaznajamiająca ucznia z podstawowymi zagadnieniami z zakresu historii i wiedzy o społeczeństwie. Właściwe opanowanie podstaw wiedzy i umiejętności zgodnie z zasadą kumulatywności jest warunkiem niezbędnym do prawidłowego przebiegu procesu kształcenia na kolejnym etapie edukacyjnym. Opublikowana w Dzienniku Ustaw z 15 stycznia 2009 r. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych opisuje w języku efektów kształcenia wiadomości i umiejętności, które uczeń zdobędzie w szkole podstawowej. Cele kształcenia zostały sformułowane w języku wymagań ogólnych, natomiast treści kształcenia i oczekiwane umiejętności uczniów w języku wymagań szczegółowych. Ponieważ wymagania ogólne odnoszą się do całego cyklu kształcenia, nie uwzględniono ich w planie wynikowym. Zawiera on jedynie wymagania szczegółowe przypisane do poszczególnych jednostek lekcyjnych. Kursywą oznaczono treści wynikające z Podstawy programowej powinny one zostać obowiązkowo zrealizowane. Cele i materiał poszczególnych tematów sformułowano w ujęciu operacyjnym i zakwalifikowano na poziomy wymagań: podstawowy (P) oraz ponadpodstawowy (PP). Bardziej szczegółowe ujęcie wymagań, z podziałem na poszczególne oceny, nauczyciele znajdą na stronie internetowej Wydawnictwa. Przedstawiony plan wynikowy jest jedynie propozycją rozwiązań metodycznych, z której nauczyciel może skorzystać, dostosowując ją do kryteriów oceniania sporządzonych na potrzeby swoich uczniów. 7

8 I. POLSKA I LITWA DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT Czego będziemy się uczyć w klasie V szkoły podstawowej? 1. Krzyżacy Część I. Decyzja Konrada Mazowieckiego Część II. Krzyżacy na ziemiach polskich 2. Unia Polski zlitwą CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI 1 Zapoznanie uczniów z tematyką zajęć i przedmiotowym systemem oceniania. Omówienie zasad kontroli i oceny osiągnięć ucznia. 2 Uczeń zna: daty: 1230 (P), 1283, 1308, 1309 (PP), postać: Konrada Mazowieckiego (P), czas i miejsce powstania zakonów rycerskich (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: zakon rycerski, zakon krzyżacki (Krzyżacy) (P), wielki komtur, wielki mistrz, islam, fosa, warownia (PP), zagrożenia dla państwa polskiego, wynikające z pojawienia się Krzyżaków (PP). Uczeń potrafi: wyjaśnić, czym zajmowały się zakony rycerskie (PP), przedstawić okoliczności pojawienia się Krzyżaków na ziemiach polskich (P), zlokalizować na mapie ziemię chełmińską, PrusyiPomorze Gdańskie (P), wskazać na mapie stolicę państwa zakonnego i terytoria zajęte przez Krzyżaków (P), omówić osiągnięcia państwa zakonnego (PP), scharakteryzować zamek średniowieczny na przykładzie zamku wmalborku(p). 1 Uczeń zna: daty:1385, 1386, 1399 (P), 1370, 1384 (PP), postacie: Jadwigi, Władysława Jagiełły (P), Ludwika Węgierskiego (PP), postanowienia umowy wkrewie(p). Uczeń rozumie: pojęcia: unia, unia personalna, dynastia Jagiellonów (P), dlaczego Jadwigę nazywa się królem Polski (P), konsekwencje unii dla relacji między Polską, Litwą a zakonem krzyżackim (PP). Uczeń potrafi: scharakteryzować osobę Jadwigi i wymienić jej zasługi dla kultury polskiej (P), wskazać na mapie Krewo i Wielkie Księstwo Litewskie oraz obszar państwa polsko-litewskiego po zawarciu unii (P), przedstawić najważniejsze informacje o państwie litewskim w II połowie XIV w. (PP), wyjaśnić przyczyny unii polsko-litewskiej (P), podjąć próbę oceny znaczenia unii z punktu widzenia interesów Polski i Litwy (PP). 8

9 3. Wielka wojna z Krzyżakami Część I. Wybuch wielkiej wojny Część II. Bitwa pod Grunwaldem Na nowej drodze lekcjapowtórzeniowa Polska i Litwa sprawdzian wiadomości 4. Jakie życie jest najdoskonalsze? 2 Uczeń zna: daty: , 15 lipca 1410, 1411, 1466 (P), 1454 (PP), postać: Ulricha von Jungingena (PP), postanowienia pierwszego i drugiego pokoju toruńskiego (P). 1 Uczeń zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Polska ilitwa, postanowienia umowy w Krewie oraz pierwszego i drugiego pokoju toruńskiego. 1 1 Uczeń zna: postacie: św. Franciszka (P), św. Benedykta (PP), nazwy stanów średniowiecznej Europy (P). Uczeń rozumie: konsekwencje przegranej pod Grunwaldem dla zakonu krzyżackiego (PP). Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Polska ilitwa, związki przyczynowo- -skutkowe zachodzące między omawianymi wydarzeniami. Uczeń rozumie: pojęcia: stan, duchowieństwo, zakon, reguła, zakon żebraczy (P), opat, opactwo (PP), na czym polegały różnice między poszczególnymi stanami (PP), Uczeń potrafi: omówić relacje między Polską, Litwą a zakonem krzyżackim po 1386 r. (PP), opowiedzieć o przyczynach i skutkach bitwy pod Grunwaldem (P), opisać przebieg bitwy pod Grunwaldem (P), zlokalizować na mapie Grunwald, ziemię dobrzyńską, Żmudź i Toruń (P). podjąć próbę oceny skutków bitwy pod Grunwaldem (PP). Uczeń potrafi: przedstawić relacje między Polską a zakonem krzyżackim w XIII XV w., wskazać na mapie miejsca związane z konfliktem między Polską, Litwą a zakonem krzyżackim, omówić przyczyny i skutki unii zawartej przez Polskę i Litwę, opisać przebieg bitwy pod Grunwaldem. Uczeń potrafi: opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie (PP), opisać klasztor średniowieczny i tryb życia mnichów, używając pojęć: zakon, reguła, ubóstwo (P), opowiedzieć, jak wyglądała edukacja w średniowiecznej szkole klasztornej (PP), scharakteryzować postać św. Franciszka z Asyżu (P), II. BLASKI I CIENIE ŚREDNIOWIECZA I. POLSKA I LITWA 9

10 II. BLASKI I CIENIE ŚREDNIOWIECZA DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT 5. O rycerzach izamkach 6. W średniowiecznym mieście CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI w jaki sposób działalność benedyktynów przyczyniła się do rozwoju Europy (PP). przedstawić działalność św. Benedykta i św. Franciszka (PP). 1 Uczeń zna: postać:zawiszy Czarnego z Garbowa (P), najważniejsze elementy zabudowy średniowiecznego zamku (P). Uczeń rozumie: pojęcia:rycerz, rycerz bez skazy, paź, giermek (P), pasowanie na rycerza (PP), rolę Kościoła w zmianie wizerunku średniowiecznego rycerza (PP). Uczeń potrafi: opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie (PP), opisać charakterystyczne cechy wzoru osobowego średniowiecznego rycerza (P), wyjaśnić, jakie warunki należało spełnić, aby zostać rycerzem (P), opowiedzieć, jak wyglądała uroczystość pasowania na rycerza (PP), omówić dokonania Zawiszy Czarnego (PP), scharakteryzować zamek średniowieczny i jego mieszkańców (P), przedstawić wychowanie dziewczynek w średniowieczu i pozycję kobiety w średniowiecznym społeczeństwie (PP). 1 Uczeń zna: najważniejsze budowle średniowiecznego miasta (P). Uczeń rozumie: pojęcia:rynek, ratusz, samorząd, rada miejska, burmistrz, cech (P), pręgierz, czeladnik, majstersztyk (PP). Uczeń potrafi: opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie (PP), opisać miasto średniowieczne, używając pojęć: kupiec, rzemieślnik, cech, burmistrz, samorząd miejski, rynek, mury miejskie (P), opowiedzieć, czym zajmowali się mieszkańcy średniowiecznych miast (P), omówić warunki życia panujące w średniowiecznym mieście (PP), porównać warunki życia w mieście średniowiecznym i współczesnym (PP). 10

11 7. Najliczniejszy stan 8. Mądrość całego świata *9. Średniowieczne rozrywki 1 Uczeń zna: rodzaje prac wykonywanych przez średniowiecznego chłopa (P). 1 Uczeń zna: datę: 1400 (P), przedmioty wykładane na średniowiecznych uniwersytetach (P). 1 Uczeń zna: zasady obowiązujące podczas turnieju rycerskiego (P). Uczeń rozumie: pojęcia: pan, dzierżawa, czynsz, pańszczyzna, dziesięcina, sołtys, targ, jarmark (P), z czego wynikała duża liczebność stanu chłopskiego w średniowieczu (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: Akademia Krakowska, Uniwersytet Jagielloński, teologia, żak, otrzęsiny (P), bean, absolwent, stypendium, szkoła parafialna, szkoła katedralna (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: turniej rycerski, szranki, trubadur, misteria (P). Uczeń potrafi: opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie (PP), scharakteryzować stan chłopski w średniowieczu (P), opisać warunki życia na wsi średniowiecznej (P), wymienić produkty wchodzące w skład jadłospisu mieszkańców średniowiecznej wsi (PP), dostrzec zależności między średniowieczną wsią a średniowiecznym miastem (PP), porównać życie chłopa z życiem rycerza i mieszczanina (PP). Uczeń potrafi: przedstawić okoliczności, w których doszło do odnowienia Akademii Krakowskiej (P), opowiedzieć o działalności krakowskiej uczelni wxvw.(pp), scharakteryzować szkolnictwo w średniowiecznej Polsce (PP), opisać życie krakowskiego żaka (P). Uczeń potrafi: wymienić najważniejsze rozrywki ludzi żyjących w średniowieczu (P), przedstawić przebieg średniowiecznego turnieju rycerskiego (P), wyjaśnić, jak organizowano polowania (PP), omówić tematykę średniowiecznej literatury i misteriów (PP), scharakteryzować twórczość trubadurów (PP). II. BLASKI I CIENIE ŚREDNIOWIECZA 11

12 III. CZASY ODRODZENIA II. BLASKI I CIENIE ŚREDNIOWIECZA DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT Średniowieczny porządek świata lekcja powtórzeniowa Blaski i cienie średniowiecza sprawdzian wiadomości *10. Jestem człowiekiem... CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI 1 Uczeń zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Blaski i cienie średniowiecza, nazwy stanów średniowiecznej Europy. Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Blaski i cienie średniowiecza, czym poszczególne stany różniły się od siebie. Uczeń potrafi: opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie, opowiedzieć, jak wyglądało życie codzienne w epoce średniowiecza, porównać warunki życia przedstawicieli poszczególnych stanów średniowiecznej Europy, scharakteryzować klasztor, zamek, miasto i wieś średniowiecza, dostrzec pozytywne i negatywne cechy związane ze strukturą i funkcjonowaniem społeczeństwa w średniowiecznej Europie, scharakteryzować szkolnictwo średniowiecznej Polski, przedstawić działalność Akademii Krakowskiej w XV w., opowiedzieć, jak ludzie średniowiecznej Europy spędzali czas wolny. 1 1 Uczeń zna: ramy chronologiczne epoki nowożytnej i odrodzenia (P), datę: ok (P), postacie wybitnych przedstawicieli Uczeń rozumie: pojęcia: humaniści, odrodzenie (renesans) (P), znaczenie sformułowania: Jestem człowiekiem i sądzę, Uczeń potrafi: omówić porządek panujący w średniowiecznej Europie (P), opisać zmiany, jakie nastąpiły na kontynencie europejskim w XV w. (PP), wymienić cechy charakterystyczne okresu odrodzenia (P), przedstawić dokonania najwybitniejszych przedstawicieli odrodzenia (PP), 12

13 *11. Dzieci odrodzenia 12. Ziemia! Ziemia! 1 odrodzenia (Filippa Brunelleschiego, Michała Anioła, Leonarda da Vinci) (P). 1 Uczeń zna: postać: Vittorino da Feltre (PP). 1 Uczeń zna: datę: 1492 (P), postacie: Krzysztofa Kolumba (P), Ameriga Vespucciego, Vasco da Gamy (PP). że nic, co ludzkie, nie jest mi obce (PP). Uczeń rozumie: z czego wynikała surowość, z jaką średniowieczni rodzice wychowywali swoje dzieci (P). Uczeń rozumie: pojęcia: karawela, karaka, Indianie, wielkie odkrycia geograficzne, Nowy Świat (P), kolonia, plantacja (PP), znaczenie daty odkrycia Ameryki jako końca epoki średniowiecza i początku epoki nowożytnej (P). dostrzec rolę druku jako wynalazku, który odmienił życie Europejczyków (PP). Uczeń potrafi: opisać sposób wychowania dzieci żyjących w średniowieczu (P), opowiedzieć, jak wyglądały szkoły okresu odrodzenia na przykładzie Domu Radości (P), wskazać różnice między Domem Radości a średniowieczną szkołą (PP), wyjaśnić, jak w odrodzeniu wychowywano dziewczynki (PP), określić wpływ zmian zapoczątkowanych w szkołach odrodzenia na funkcjonowanie współczesnego szkolnictwa (PP), wymienić mocne i słabe strony systemu edukacji w odrodzeniu (PP). Uczeń potrafi: dostrzec znaczenie handlu z Indiami dla mieszkańców Europy (PP), podać przyczyny wypraw odkrywczych (P), opisać wygląd karaweli i karaki z uwzględnieniem wprowadzonych w nich ulepszeń (PP), umieścić Krzysztofa Kolumba i jego pierwszą odkrywczą wyprawę w czasie i w przestrzeni (P), opisać odkrycie Krzysztofa Kolumba, używając pojęć: karawela, Nowy Świat, Indianie, broń palna (P), wymienić następstwa wypraw odkrywczych dla Europy i dla Ameryki (PP), wskazać na mapie tereny odkryte przez Europejczyków na przełomie XV i XVI w. (PP). III. CZASY ODRODZENIA 13

14 III. CZASY ODRODZENIA DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT 13. Wstrzymał Słońce... Nowe widzenie człowieka i świata lekcjapowtórzeniowa Czasy odrodzenia sprawdzian wiadomości CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI 1 Uczeń zna: datę: 1517 (PP), postacie:mikołaja Kopernika (P), Marcina Lutra (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: uczony, astronom, człowiek renesansu, odkrycie naukowe (P), Kościół luterański (protestancki), reformacja, teoria (PP), dlaczego odkrycie Kopernika zostało poddane krytyce (PP). Uczeń potrafi: omówić wydarzenia w Europie będące następstwami wystąpienia Marcina Lutra (PP), przedstawić poglądy uczonych średniowiecznych na temat budowy wszechświata (PP), opowiedzieć o życiu Mikołaja Kopernika, używając pojęć: uczony, astronom, odkrycie naukowe (P), opisać i umieścić w czasie odkrycie Mikołaja Kopernika, wyjaśniając, co znaczy powiedzenie: Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię (P). 1 Uczeń zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Czasy odrodzenia, ramy chronologiczne epoki nowożytnej i okresu odrodzenia. Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Czasy odrodzenia, znaczenie odkryć dokonanych przez Krzysztofa Kolumba i Mikołaja Kopernika. Uczeń potrafi: scharakteryzować porządek panujący w Europie pod koniec średniowiecza, wymienić cechy charakterystyczne odrodzenia, opisać najważniejsze zmiany, jakie nastąpiły w Europie pod wpływem odrodzenia, omówić dokonania największych przedstawicieli odrodzenia, scharakteryzować szkolnictwo odrodzenia, przedstawić przyczyny, przebieg i skutki wyprawy Krzysztofa Kolumba, wyjaśnić, na czym polegało odkrycie dokonane przez Mikołaja Kopernika, dostrzec pozytywne i negatywne skutki zmian, jakie zaszły w Europie w okresie odrodzenia. 1 14

15 14. Polska złotego wieku 15. Na dworze Jagiellonów 16. Szlachcic na zagrodzie... 1 Uczeń zna: datę: 1525 (PP), postacie: Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, królowej Bony, Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego (P), Piotra Skargi (PP), ramy chronologiczne czasów zygmuntowskich (złotego wieku) (P). 1 Uczeń zna: postać: Stańczyka (PP). 1 Uczeń zna: treść przywilejów nadanych szlachcie w 1374 i 1454 r. (PP), Uczeń rozumie: pojęcia: czasy zygmuntowskie (złoty wiek), szlachta, tolerancja religijna (P), hołd pruski, jezuici (Towarzystwo Jezusowe), kolegium (PP), dlaczego lata panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta nazywamy złotym wiekiem (P). Uczeń rozumie: pojęcia: paź, włoszczyzna, arras (P), błazen (PP), znaczenie zachowania ciągłości władzy dla sprawnego funkcjonowania państwa (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: przywilej, pospolite ruszenie, sejmik, poseł, sejm walny, senator (P), Uczeń potrafi: scharakteryzować międzynarodową pozycję Polski w XVI w. (PP), określić, czym różniła się szlachta od rycerstwa (P), wyjaśnić, dlaczego w Polsce XVI w. panowała tolerancja religijna (P), omówić cele działalności jezuitów (PP), opisać przebieg edukacji w szkołach jezuickich (PP), przedstawić wkład królowej Bony w rozwój odrodzenia na terenie Polski (P), wymienić osiągnięcia twórców literatury polskiej okresu odrodzenia (P), ocenić wpływ tolerancji religijnej na funkcjonowanie państwa polskiego w XVI w. (PP). Uczeń potrafi: opisać wygląd zamku królewskiego na Wawelu (P), opisać życie dworskie na Wawelu w okresie panowania Zygmuntów, używając pojęć: dwór, paziowie, komnata, arras (P), opisać okoliczności narodzin Zygmunta Augusta (PP), przedstawić wkład Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta w rozwój odrodzenia na terenie Polski (P), wyjaśnić, jaką rolę odgrywał błazen na dworze królewskim (P), scharakteryzować kuchnię polską XVI w. (PP). Uczeń potrafi: scharakteryzować system rządów w Polsce w XIV XVI w. (PP), opisać sposób działania sejmików (P), przedstawić organizację sejmu walnego (PP), wymienić prawa szlachcica (P), IV. LATA ŚWIETNOŚCI POLSKI 15

16 IV. LATA ŚWIETNOŚCI POLSKI DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT 17. Spichlerz Europy 18. Wspólna Rzeczpospolita Część I. Na drodze do nowej unii Część II. Jaka unia? CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI 1 skład i zadania sejmu walnego (P). konsekwencje nadawania przez władców przywilejów szlacheckich (PP). scharakteryzować obowiązki szlachcica wobec państwa, używając pojęć: sejm, sejmik, pospolite ruszenie (P), dostrzec zagrożenia dla państwa polskiego wynikające z dominującej pozycji szlachty (PP), ocenić system rządów w Polsce w XV XVI w. (PP). 1 Uczeń zna: produkty sprowadzane do Polski z Europy Zachodniej i wysyłane z Polski na zachód Europy (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: folwark, kmiecie (poddani), pańszczyzna, spichlerz, szkuta, flisak (P), szyper (PP), zależności między zmianami gospodarczymi w Europie Zachodniej a sytuacją gospodarczą w Polsce (PP). Uczeń potrafi: scharakteryzować sytuację gospodarczą w Europie Zachodniej wxviw.(pp), opisać działalność gospodarczą polskiej szlachty, używając pojęć: folwark, pańszczyzna, kmiecie, spichlerz, spław rzeczny Wisłą do Gdańska (P), wyjaśnić, z czego wynikała potęga gospodarcza Gdańska w XVI i XVII w. (P), dostrzec negatywne konsekwencje posiadania przez Polskę tylko jednego liczącego się portu nad Bałtykiem (PP). 2 Uczeń zna: datę: 1569 (P), nazwy, którymi określano państwo polsko- -litewskie po zawarciu unii lubelskiej (P). Uczeń rozumie: pojęcia: magnaci, Korona, unia realna (P), różnice między unią personalną a unią realną (P). Uczeń potrafi: scharakteryzować relacje między Polską a Litwą od czasu zawarcia unii w 1386 r. (PP), wyjaśnić przyczyny dążenia Polaków do zawarcia nowej unii (P), omówić postawę Litwinów wobec propozycji zawarcia nowej unii (PP), opisać przebieg sejmu w Lublinie (PP), wyjaśnić, na czym polegała unia lubelska (P), wskazać na mapie Lublin, Rzeczpospolitą Obojga Narodów oraz ziemie litewskie przyłączone do Polski przez Zygmunta Augusta (P). 16

17 19. Król z wyboru 1 Uczeń zna: daty: 1572, 1573 (P), postać: Henryka Walezego (P), postanowienia artykułów henrykowskich (P). Na chwałę Rzeczypospolitej lekcja powtórzeniowa 1 Uczeń zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Lata świetności Polski, ramy chronologiczne czasów zygmuntowskich (złotego wieku), postanowienia unii lubelskiej i artykułów henrykowskich. Lata świetności Polski sprawdzian wiadomości Potop 1 Uczeń zna: daty: 1655, 1660 (P), 1648, 1654, 1667 (PP), Uczeń rozumie: pojęcia: bezkrólewie, prymas, konfederacja, konfederacja warszawska, wolna elekcja, artykuły henrykowskie (P), interrex (PP), zasady, na jakich odbywała się wolna elekcja (P). Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Lata świetności Polski, dlaczego czasy panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta nazywa się złotym wiekiem. Uczeń rozumie: pojęcia: potop, wojna szarpana (P), Uczeń potrafi: przedstawić zasady następstwa tronu obowiązujące w czasach rządów dynastii Piastów i Jagiellonów (PP), scharakteryzować sytuację Rzeczypospolitej po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta (PP), opisać, w jaki sposób dokonywano wyboru króla, używając pojęć: elekcja, pole elekcyjne, koronacja (P), wyjaśnić, czym zakończyły się rządy Henryka Walezego (PP), dostrzec negatywny wpływ wolnej elekcji na funkcjonowanie państwa polskiego (PP). Uczeń potrafi: wskazać na mapie obszar Rzeczypospolitej po unii lubelskiej oraz tereny Litwy przyłączone do Polski przez Zygmunta Augusta, wymienić i scharakteryzować najważniejsze przemiany polityczne, gospodarcze, kulturalne i społeczne w czasach zygmuntowskich, dostrzec pozytywne i negatywne skutki tych przemian. Uczeń potrafi: wymienić przyczyny wybuchu powstania Chmielnickiego (PP), IV. LATA ŚWIETNOŚCI POLSKI 17

18 TEMAT CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI V. NIESZCZĘSNE KRÓLESTWO DZIAŁ LICZBA GODZIN postacie:stefana Czarnieckiego (P), Bohdana Chmielnickiego, Karola X Gustawa, Jana Kazimierza (PP). dlaczego wydarzenia lat nazywa się potopem (P). wyjaśnić okoliczności wybuchu i opisać przebieg wojny między Moskwą a Rzecząpospolitą (PP), sytuować w czasie i omówić wydarzenia potopu szwedzkiego, z uwzględnieniem obrony Częstochowy i postaci Stefana Czarnieckiego (P), wskazać na mapie najważniejsze miejsca związane z potopem szwedzkim (P) oraz ziemie utracone przez Rzeczpospolitą w wyniku wojny z Rosją (PP), przedstawić skutki wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą w połowie XVII w. (PP). 21. Złota wolność 1 Uczeń zna: okoliczności, w których po raz pierwszy doszło do zerwania obrad sejmu (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:liberum veto, sarmatyzm (P), złota wolność, przedmurze chrześcijaństwa (PP), z czego wynikała postawa magnaterii polskiej w XVII w. (PP). Uczeń potrafi: scharakteryzować polską magnaterię w XVII w. (P), omówić funkcjonowanie sejmu polskiego w XVII w. (PP), przedstawić konsekwencje stosowania zasady liberum veto (P), wyjaśnić, jak zmieniał się stosunek szlachty do liberum veto (PP), wymienić główne elementy ideologii sarmackiej (P). 22. Zwycięzca spod Wiednia 1 Uczeń zna: daty:1674, 1683 (P), 1672, 1673 (PP), postacie:jana III Sobieskiego (P), Kara Mustafy (PP). Uczeń rozumie: pojęcia:sułtan, lew Lechistanu, husaria (P), wielki wezyr (PP), znaczenie zwycięstwa pod Wiedniem (PP). Uczeń potrafi: opisać organizację państwa tureckiego (PP), przedstawić relacje między Polską a Turcją w XVII w. (PP), sytuować w czasie i opisać wyprawę wiedeńską Jana III Sobieskiego, używając pojęć: oblężenie, odsiecz, sułtan, husaria (P), wskazać na mapie Wiedeń (P) i Chocim (PP), scharakteryzować postać Jana III Sobieskiego (P). 18

19 *23. Czasy saskie 1 Uczeń zna: daty: (PP), postacie: Augusta II Mocnego, Augusta III Sasa (P), ramy chronologiczne czasów saskich (P). *24. Rodzina iszkoła 1 Uczeń zna: postać: Stanisława Konarskiego (PP), ramy chronologiczne okresu oświecenia (P), główne założenia ideologii oświecenia (P). 25. Ostatni król Polski Część I. Stanisław August Poniatowski ostatni król Polski Część II. Konstytucja 3 maja 2 Uczeń zna: daty: , 1772, , 3 maja 1791 (P), 1765, 1773 (PP), postacie: Stanisława Augusta Poniatowskiego (P), carycy Katarzyny II (PP). najważniejsze postanowienia Konstytucji 3maja(P). Uczeń rozumie: w czym przejawiała się słabość Rzeczypospolitej w czasach saskich (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: oświecenie, Collegium Nobilium (P), makaronizm (PP), zmianę w sposobie myślenia, jaka nastąpiła w okresie oświecenia (PP). Uczeń rozumie: pojęcia: obiady czwartkowe, czasy stanisławowskie, Sejm Czteroletni (Sejm Wielki) (P), Szkoła Rycerska, Komisja Edukacji Narodowej (PP), dlaczego okres panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego Uczeń potrafi: scharakteryzować sytuację polityczną Rzeczypospolitej w czasach saskich (PP), omówić zmiany położenia chłopów i szlachty w XVII i XVIII w. (P), opowiedzieć o warunkach życia na polskiej wsi w XVIII w. (P), wyjaśnić, skąd pochodzą i kiedy pojawiły się na ziemiach polskich ziemniaki, kawa i herbata (PP), opisać kuchnię szlachecką i magnacką w XVII i XVIII w. (P). Uczeń potrafi: opisać sposób wychowania dzieci w XVIII w. (P), porównać XVIII-wieczny model wychowania dzieci ze współczesnym (PP), scharakteryzować szkoły jezuickie w XVIII-wiecznej Polsce (PP), przedstawić zmiany w sposobie nauczania, jakie zostały wprowadzone w Collegium Nobilium (PP). Uczeń potrafi: przedstawić dokonania ostatniego króla Polski w dziedzinie kultury, gospodarki i edukacji (PP), podać przykłady naprawy państwa polskiego za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego, z uwzględnieniem Konstytucji 3 maja (P), wymienić państwa, które uczestniczyły w I rozbiorze Polski (P), wskazać na mapie ziemie odebrane Polsce w wyniku I rozbioru (P), opisać okoliczności, w których doszło do uchwalenia Konstytucji 3 maja (PP), V. NIESZCZĘSNE KRÓLESTWO 19

20 V. NIESZCZĘSNE KRÓLESTWO DZIAŁ LICZBA GODZIN TEMAT 26. Upadek Rzeczypospolitej Na drodze do upadku lekcja powtórzeniowa CELE KSZTAŁCENIA W UJĘCIU OPERACYJNYM ZAPAMIĘTYWANIE ROZUMIENIE UMIEJĘTNOŚCI nazywa się czasami stanisławowskimi (P), znaczenie Konstytucji 3 maja jako próby ratowania państwa polskiego (PP). scharakteryzować iocenićpostać Stanisława Augusta Poniatowskiego (P). 1 Uczeń zna: daty:1793, 1794, 1795 (P), 1792 (PP), postać:tadeusza Kościuszki (P). Uczeń rozumie: pojęcia:powstanie kościuszkowskie, Naczelnik powstania, kosynierzy, patriota (P), konfederacja targowicka, abdykacja (PP), dlaczego doszło do upadku państwa polskiego (PP). Uczeń potrafi: wyjaśnić, dlaczego zawiązano konfederację targowicką (PP), przedstawić okoliczności, w których doszło do wojny w obronie Konstytucji 3 maja i II rozbioru (PP), sytuować w czasie wydarzenia powstania kościuszkowskiego (P), omówić wydarzenia powstania kościuszkowskiego, używając pojęć: Naczelnik powstania, przysięga Kościuszki, kosynierzy (P), wyjaśnić, w jakich okolicznościach doszło do upadku państwa polskiego, i podać datę III rozbioru (P), wskazać na mapie ziemie odebrane Polsce w wyniku II i III rozbioru (P), scharakteryzować (P) i ocenić postać Stanisława Augusta Poniatowskiego (PP), podjąć próbę oceny postaw różnych grup społeczeństwa polskiego wobec zagrożenia upadkiem państwa (PP). 1 Uczeń zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Nieszczęsne Królestwo, Uczeń rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Nieszczęsne Królestwo, Uczeń potrafi: omówić najważniejsze konflikty militarne, w jakich uczestniczyła Rzeczpospolita w XVII i XVIII w., przedstawić działania podejmowane w celu ratowania państwa polskiego przed upadkiem, 20

21 Nieszczęsne Królestwo sprawdzian wiadomości 1 ramy chronologiczne czasów saskich i czasów stanisławowskich, najważniejsze postanowienia Konstytucji 3maja. na czym polegała zmiana sposobu myślenia ludzi żyjących w oświeceniu. wymienić przejawy ingerencji państw ościennych w wewnętrzne sprawy państwa polskiego, wskazać na mapie ziemie odebrane Polsce w wyniku I, II i III rozbioru, wyjaśnić, dlaczego doszło do upadku państwa polskiego, scharakteryzować postawę różnych grup społecznych wobec państwa polskiego w XVII i XVIII w., dostrzec charakter zmian w międzynarodowym położeniu Rzeczypospolitej w XVII i XVIII w. V. NIESZCZĘSNE KRÓLESTWO

22 Metody i techniki nauczania wykorzystane w scenariuszach lekcji Poniżej zamieszczony jest opis metod i technik nauczania, które zostały zastosowane po raz pierwszy w scenariuszach lekcji składających się na niniejszą książkę. Opis pozostałych można znaleźć w poradniku dla klasy IV. Analiza SWOT Jest to metoda kształcąca umiejętność analizy i oceny różnorodnych problemów, zjawisk oraz procesów, która prowadzi do podjęcia decyzji. Wymaga ona podejścia do problemu w sposób krytyczny i twórczy. Metodą tą można pracować w grupach lub z całą klasą. Rola nauczyciela polega na przedstawieniu konkretnego problemu oraz sprawowaniu opieki merytorycznej nad dyskutującymi grupami. Zadaniem uczniów jest określenie mocnych stron problemu i wynikających z nich szans oraz słabych stron zagadnienia i związanych z nimi zagrożeń. Wnioski z analizy uczniowie wpisują do rubryk w odpowiednio przygotowanym arkuszu. Przebieg 1. Diagnoza (ocena) problemu, zjawiska czy procesu opisanego przez nauczyciela. 2. Poszukiwanie możliwego rozwiązania problemu i określenie jego mocnych i słabych stron oraz wynikających z nich szans i zagrożeń. 3. Wybór rozwiązania i przedstawienie go przez sprawozdawców grup na forum klasy. Arkusz analizy SWOT PROBLEM MOCNE STRONY SŁABE STRONY SZANSE ZAGROŻENIA 22

23 Debata za i przeciw Debata (analiza argumentów za i przeciw ) jest metodą polegającą na analizie problemu i podejmowaniu decyzji. Stosuje się ją w sytuacji, gdy chcemy, aby uczniowie spojrzeli na ten sam problem z dwóch różnych punktów widzenia, wspólnie go przeanalizowali, a następnie podjęli decyzję. Metoda ta rozwija umiejętności logicznego myślenia i argumentowania, rozwiązywania problemów w twórczy sposób, poszukiwania i porządkowania informacji, weryfikowania własnych, często powierzchownych poglądów. Znaczenie jej stosowania wzmacnia ponadto fakt, że dzięki emocjonalnemu zaangażowaniu w debatę uczniowie są bardziej aktywni i kreatywni, łatwiej zapamiętują poznane na zajęciach fakty. Debata za i przeciw uczy też argumentowania własnego stanowiska w sposób jasny i precyzyjny, prezentacji własnego punktu widzenia przy jednoczesnym poszanowaniu poglądów innych ludzi, poprawnego posługiwania się językiem ojczystym i przygotowania do wystąpień publicznych. Przebieg 1. Nauczyciel wybiera temat i określa zasady oraz czas debaty. Następnie dzieli uczestników na zwolenników i przeciwników tezy (uczniowie mogą też dokonać podziału samodzielnie). Zadaniem nauczyciela jest także wybór moderatora, który będzie kierował debatą. 2. Moderator otwiera dyskusję, przydziela głos poszczególnym grupom i odbiera go w razie przekroczenia limitu czasu oraz czuwa nad kulturą dyskusji. Debatujące strony przedstawiają własne argumenty. Wnioski mogą być notowane na specjalnie przygotowanym plakacie lub na tablicy. 3. W podsumowaniu debaty nauczyciel ocenia jakość przytoczonych przez obie strony argumentów i umiejętność przekonywania do przyjęcia własnego stanowiska. O tym, czyje argumenty okazały się bardziej przekonujące, mogą też decydować wybrani przez nauczyciela obserwatorzy. Drzewo decyzyjne Metoda służy odnajdywaniu różnych rozwiązań danego problemu i dokonaniu wyboru, rozumianego jako podjęcie decyzji w kwestii planowanego działania, ze świadomością wszystkich jego skutków. Zastosowanie drzewa decyzyjnego pozwala uczniom dostrzec związki zachodzące między różnymi wydarzeniami i zaproponowanymi rozwiązaniami. Uzmysławia też, że każde przyjęte wyjście jest zawsze powiązane z różnorodnymi skutkami, a wpływ na podejmowanie decyzji mają również cele i wartości przyjęte przez osobę dokonującą wyboru. Metoda ta służy pobudzeniu myślenia, łączącego się z tworzeniem hipotez, sprzyja także samodzielnemu formułowaniu sądów. Przebieg 1. Zdefiniowanie problemu (w taki sposób, aby uczniowie mieli możliwość dokonania wyboru między co najmniej dwiema decyzjami). 2. Ustalenie celów i wartości. 23

24 3. Podanie kilku rozwiązań. 4. Określenie pozytywnych skutków każdego rozwiązania. 5. Określenie negatywnych skutków każdego rozwiązania. 6. Podjęcie decyzji. Proces podejmowania decyzji może zostać przedstawiony w formie graficznej. Schemat drzewa decyzyjnego CELE I WARTOŚCI SKUTKI POZYTYWNE SKUTKI NEGATYWNE MOŻLIWE ROZWIĄZANIA SYTUACJA WYMAGAJĄCA PODJĘCIA DECYZJI 24

25 Fabuła z kubka Ta metoda twórczego myślenia ma na celu rozwój aktywności ucznia przez zainspirowanie go do samodzielnej pracy. Polega ona na stworzeniu przez uczniów, z pojedynczych słów lub pojęć zapisanych na wylosowanych kartkach, opowiadania poruszającego konkretne zagadnienie. Fabuła z kubka pozwala kształcić umiejętność wypowiedzi ustnej i poprawnego posługiwania się językiem ojczystym. Ponadto rozwija umiejętność integrowania zdobytej wiedzy. Do wykorzystania tej metody potrzebne są pojemniki (kubki) i kartki z zapisanymi informacjami. Przebieg 1. Uczniowie losują z wypełnionych kubków po jednej kartce, na której znajduje się znana im informacja. 2. Uczniowie łączą się w grupy tak, aby w każdej znalazł się komplet pojęć potrzebnych do stworzenia opowiadania. 3. Grupy tworzą opowiadanie o danym zagadnieniu, wykorzystując wszystkie informacje zawarte na posiadanych przez nich kartkach. 4. Przedstawiciele grup prezentują opowiadania na forum klasy. JIGSAW Metoda JIGSAW jest przykładem uczenia się we współpracy. Może zostać wykorzystana, gdy uczniowie mają przyswoić partię materiału, którą da się podzielić na kilka spójnych fragmentów. Zadaniem każdego ucznia będzie opanowanie pojedynczego fragmentu wiedzy i przekazanie go innym osobom. Pozwoli to na połączenie cząstkowej wiedzy w całość, podobnie jak w wypadku puzzli tworzących po ułożeniu cały obrazek. Metoda ta pozwala kształcić poczucie odpowiedzialności za wiedzę swoją i innych, co z kolei motywuje do bardziej wnikliwego przyswajania wiadomości. Umożliwia też doskonalenie umiejętności planowania i organizowania własnego uczenia się. Przebieg 1. Nauczyciel dzieli klasę na zespoły liczące tyle osób, z ilu zagadnień składa się analizowany materiał. Każdy członek grupy otrzymuje jedno zagadnienie do opanowania, a grupa ma razem cały materiał. W pozostałych zespołach jest tak samo. 2. Uczniowie z poszczególnych zespołów, opracowujący ten sam fragment materiału, spotykają się w grupach eksperckich. Tam porządkują wiedzę, wyjaśniają pojawiające się wątpliwości i ustalają, w jaki sposób najefektywniej nauczyć pozostałych członków swoich zespołów danej partii materiału. 3. Uczniowie wracają do macierzystych grup i wzajemnie się uczą. Każdy ekspert przedstawia to, czego się nauczył, dbając, aby wszyscy członkowie grupy opanowali i zrozumieli tłumaczoną przez niego część materiału. 4. Następuje sprawdzian całości wiedzy opanowanej przez uczniów. Pytania przygotowuje nauczyciel bądź sami uczniowie (w grupach ekspertów do każdej partii materiału). 25

26 Karta kołowa Jest to technika, za pomocą której można twórczo, krok po kroku, rozwiązywać problemy. Przy pracy tą techniką wykorzystuje się karty zawierające koło podzielone na ćwiartki. Każda ćwiartka to kolejny etap na drodze do rozwiązania problemu. Przebieg 1. Nauczyciel dzieli klasę na grupy, formułuje problem do rozwiązania i rozdaje schematy karty kołowej. 2. Uczniowie diagnozują problem, określając, co w danej sytuacji, zjawisku, procesie jest niezadowalającego, co przeszkadza bądź uniemożliwia osiągnięcie stanu oczekiwanego. 3. Uczniowie ustalają przyczyny takiego stanu rzeczy. 4. Poszczególne grupy poszukują możliwych rozwiązań i proponują działania, które można podjąć, aby dać sobie radę z problemem. 5. Grupy ustalają, które propozycje rozwiązań i działań są wykonalne i przyniosą najlepsze efekty. Następnie wspólnie omawiają rozwiązanie problemu na podstawie zgromadzonych informacji. Schemat karty kołowej KROK IV Co można zrobić, aby zlikwidować problem? KROK I Co jest złego? KROK III Jakie macie pomysły na rozwiązanie problemu? KROK II Jakiesąprzyczyny problemu? 26

27 Linia czasu Jest to metoda ułatwiająca przedstawienie zmian zachodzących w czasie. Praca z wykorzystaniem linii czasu umożliwia doskonalenie umiejętności prezentacji wydarzeń w porządku chronologicznym, a także korzystania z różnych źródeł informacji, myślenia przyczynowo-skutkowego oraz analizy i oceny omawianych wydarzeń bądź procesów historycznych. Jest też ciekawym sposobem na powtórzenie materiału omówionego na danej lekcji bądź kilku poprzednich zajęciach. Przebieg 1. Nauczyciel dzieli uczniów na grupy i informuje ich, jakie zadanie mają wykonać. 2. Grupy otrzymują arkusze papieru z narysowaną osią czasu oraz niezbędne materiały i przybory do pracy. Mogą to być karteczki z informacjami, zdjęcia lub mapy do uporządkowania. 3. Uczniowie zapoznają się z materiałem, a następnie porządkują otrzymane informacje według następstwa czasowego i umieszczają je na osi czasu. Uwaga! Nie zawsze wydarzeniom przyporządkowana jest data. Często są one ukazane jako część procesu historycznego trwającego w dłuższym okresie. W tej sytuacji proponujemy uczniom, aby materiały, którym nie można przypisać konkretnej daty, umieścili nad osią czasu, natomiast pozostałe pod nią. Należy jednak zwrócić uwagę, aby wszystkie znajdowały się w granicach czasowych danego procesu historycznego. 4. Przedstawiciele grup prezentują wykonane prace: podają, co było na początku, co w trakcie, a co na końcu. Metaplan Metoda ta polega na analizie problemu i twórczym poszukiwaniu rozwiązania. Metaplan to graficzny zapis prowadzonej w grupie (lub w kilku równolegle pracujących grupach) dyskusji, której celem jest postawienie diagnozy (oceny) określonej sytuacji i wskazanie możliwości rozwiązania problemu. Zastosowanie metaplanu pozwala kształcić umiejętność analizy i interpretacji faktów, wnioskowania oraz formułowania sądów. Przebieg 1. Nauczyciel przedstawia problem, który będzie przedmiotem dyskusji, i rozdaje schematy metaplanu. 2. W wyznaczonym przez nauczyciela czasie uczniowie zastanawiają się nad problemem i uzupełniają schemat. Pełni on funkcję graficznego zapisu pracy uczniów, obejmującej cztery etapy: diagnoza zaistniałej sytuacji lub problemu (stanu faktycznego), określenie, jak powinien wyglądać stan pożądany (podanie propozycji działania), ustalenie przyczyn, które uniemożliwiły osiągnięcie stanu pożądanego, przedstawienie wniosków. 3. Wraz z uczniami nauczyciel omawia efekty pracy. 27

28 Schemat metaplanu PROBLEM JAK BYŁO? JAK BYĆ POWINNO? DLACZEGO NIE BYŁO TAK, JAK BYĆ POWINNO? WNIOSKI Obcy przybysz Technika stosowana w nauczaniu wczesnoszkolnym z powodzeniem może również zostać wykorzystana na zajęciach edukacyjnych w klasach IV VI. Zadaniem uczniów jest wejście w rolę tytułowego obcego przybysza, który obserwuje i zbiera informacje na temat różnorodnych zjawisk, sytuacji bądź procesów, a następnie ocenia je pod kątem ich mocnych i słabych stron. Zastosowanie tej techniki stwarza możliwość oddziaływania na wyobraźnię ucznia i pozwala mu wchodzić w różnorodne role, także przez wcielanie się w postacie historyczne. Kształci też umiejętność oceny analizowanego zagadnienia i uzasadniania własnego stanowiska. 28

29 Przebieg 1. Nauczyciel zapoznaje uczniów z konkretnym zjawiskiem, sytuacją bądź problemem. 2. Uczniowie otrzymują po jednej kartce samoprzylepnej w dwóch różnych kolorach. Na kartkach jednego koloru uczniowie określają mocne strony, a na kartce drugiego koloru słabe strony danego zagadnienia. 3. Uczniowie umieszczają swoje odpowiedzi na planszy, a następnie je uzasadniają. Plansza obcy przybysz Poker kryterialny Jest to dydaktyczna gra planszowa polegająca na rywalizacji zespołów uczniowskich, podczas której uczestnicy poddają dyskusji argumenty i dokonują hierarchizacji faktów w ramach ustalonych wcześniej reguł. Zastosowanie tej metody pozwala kształcić umiejętność dyskusji, uzasadniania własnego wyboru, uczy też porządkowania informacji i podejmowania decyzji drogą negocjacji i kompromisu. Przebieg 1. Nauczyciel ustala temat gry, podaje jej reguły i dzieli klasę na zespoły. 2. Uczniowie otrzymują plansze do gry wraz z zestawem kart z hasłami dotyczącymi tematu gry. 3. Uczeń rozpoczynający grę wybiera ze swojego zestawu kartę z hasłem, które według niego jest najważniejsze, i kładzie ją na planszy z kryteriami pierwszorzędnymi. Po nim czynność tę powtarzają kolejni gracze. Taka sama procedura obowiązuje przy ustalaniu kryteriów drugo- i trzeciorzędnych. 4. Podczas gry może nastąpić wymiana kart na poszczególnych polach planszy, pod warunkiem jednak, że gracz, który się na to zdecyduje, poprawnie uzasadni swoją decyzję, a na wymianę zgodę wyrazi cała grupa. 5. Karty usunięte z planszy wracają do właściciela. 6. Grę wygrywa uczeń, który jako pierwszy umieści na planszy wszystkie swoje karty. 7. Przedstawiciele poszczególnych grup podają kryteria, które zostały uznane za pierwszorzędne, i uzasadniają swoją decyzję. 29

30 Schemat pokera kryterialnego Projekt Projekt to metoda, której twórcy wyszli z założenia, że proces nauczania przynosi najlepsze efekty, gdy uczeń przestaje być biernym odbiorcą wiedzy i umiejętności przekazywanych mu przez nauczyciela, a zaczyna zdobywać je samodzielnie. Do najistotniejszych cech wyróżniających projekt spośród innych metod nauczania należą: 1. Interdyscyplinarność wykonanie projektu wymaga od uczniów samodzielnego opanowania wiedzy obejmującej kilka przedmiotów, zaciera też granice między życiem szkolnym i pozaszkolnym, gdyż projekt najczęściej jest realizowany w środowisku pozaszkolnym: w bibliotece, muzeum itp. 2. Progresywistyczna rola nauczyciela wykorzystanie metody projektu zmusza nauczyciela do wyjścia z tradycyjnej roli w systemie klasowo-lekcyjnym, polegającej na organizowaniu procesu kształcenia i kierowaniu nim, wyborze metod i form pracy, narzuceniu jej tempa, dyscyplinowaniu uczniów itd. Podczas realizacji projektu nauczyciel staje się przewodnikiem i doradcą. Nadal kieruje procesem nauczania, czuwa bowiem nad merytoryczną poprawnością wykonywanej przez uczniów pracy oraz udziela im porad i wskazówek. Jednak z czasem w miarę postępu prac nad projektem i nabieraniem przez uczniów coraz większej samodzielności jego rola ogranicza się do sprawowania funkcji obserwatora. 30

31 3. Podmiotowość ucznia to nie nauczyciel, ale uczeń staje się centralną postacią procesu kształcenia. On decyduje o kształcie swojej pracy badawczej i tempie jej wykonania (w zakresie dopuszczalnych terminów), planuje zakres i przebieg badań, poszukuje informacji, wybiera sposób rozwiązania problemu i prezentacji wyników. Do najistotniejszych efektów pracy z wykorzystaniem metody projektu należą: rozwój zainteresowań i zdolności ucznia, uwzględnianie w procesie nauczania jego potrzeb i aspiracji, a także stymulowanie rozwoju emocjonalnego. Równie ważne jest kształtowanie umiejętności pracy w grupie oraz poczucia odpowiedzialności za efekt działań własnych i grupy. Aby zrealizować projekt, uczeń musi bowiem narzucić sobie samodyscyplinę, wdrożyć się do samodzielności, przedsiębiorczości i wspólnego działania. 4. Odejście od tradycyjnego sposobu oceniania przedmiotem oceny w metodzie projektu jest nie tyle efekt, ile droga, którą przeszedł uczeń, aby ten efekt osiągnąć. Ocena samodzielnej aktywności badawczej to zadanie trudne i wymaga od nauczyciela przestawienia się na nowy styl oceniania. Przed rozpoczęciem projektu nauczyciel musi opracować kryteria oceny poszczególnych etapów pracy oraz rodzajów aktywności podejmowanej przez uczniów. Przystępując do pracy, uczeń musi wiedzieć, za co i jak będzie oceniany. Ważnym elementem procesu oceniania są też samoocena i wzajemna ocena uczniów, dlatego nauczyciel może poprosić uczniów o przygotowanie krótkich sprawozdań na temat współpracy. Przebieg 1. Wybór tematu. 2. Przygotowanie instrukcji do projektu. Powinna ona zawierać informacje ważne dla treści i formy realizowanego projektu (temat projektu i jego cele, zadania, które mają prowadzić do realizacji celów, źródła, w których należy poszukiwać informacji, termin prezentacji projektu i terminy poprzedzających ją konsultacji, możliwe sposoby prezentacji projektu i czas tej prezentacji, kryteria oceny projektu). W instrukcji mogą się również znaleźć pomysły i propozycje działań badawczych, zgłoszone przez uczniów. 3. Wykonanie projektu. Podczas realizacji projektu uczniowie prowadzą własne prace badawcze, zbierają materiały, segregują je i opracowują. Na tym etapie nauczyciel dyskretnie nadzoruje ich pracę, udzielając rad, podsuwając odpowiednią literaturę czy ułatwiając dotarcie do potrzebnych informacji. Z racji interdyscyplinarności projektu jeśli zajdzie taka konieczność uczeń powinien mieć zapewnioną pomoc ze strony nauczycieli innych przedmiotów. 4. Prezentacja projektu. Czas prezentacji powinien być wcześniej ustalony i jednakowy dla wszystkich grup. 5. Ocena projektu. Ocena uczniów musi odbywać się w sposób ciągły, na podstawie stałej obserwacji ich pracy na kolejnych etapach realizacji projektu. W celu ułatwienia sobie pracy nauczyciel może przygotować arkusz oceny projektu, który pomoże mu dokonywać systematycznej oceny. 31

32 Przykładowy arkusz oceny projektu Autor projektu lub grupa:... Temat projektu:... Termin prezentacji:... Etap realizacji projektu Formułowanie tematu Zbieranie i opracowanie materiałów Prezentacja Praca wgrupie Umiejętności poddawane ocenie precyzyjne sformułowanie tematu określenie celów projektu selekcja informacji krytyczna ocena informacji przetwarzanie informacji nadawanie im nowej formy wykorzystanie czasu sposób prezentacji płynność i poprawność wypowiedzi wykorzystanie materiałów ilustrujących umiejętność zainteresowania słuchaczy współpraca z innymi uczestnikami grupy podejmowanie decyzji rozwiązywanie konfliktów samoocena postępów w pracy Ocena Runda bez przymusu Jest to technika wykorzystywana w ocenianiu kształtującym. Polega ona na pozyskiwaniu przez nauczyciela w trakcie pracy informacji o przebiegu procesu uczenia się oraz przekazywaniu uczniom informacji zwrotnej, pomagającej w dalszej nauce. Technikę tę można stosować w stosunku do całej klasy lub do jej części. Jest szczególnie przydatna, gdy na zadane pytanie można się spodziewać różnych odpowiedzi. Stosowanie rundy bez przymusu daje możliwość wypowiedzenia się każdemu uczniowi i wzmacnia jego zainteresowanie przebiegiem lekcji. Technika ta przynosi też dobre rezultaty w pracy z uczniami nieśmiałymi, którzy w innych warunkach mogliby nie zdecydować się na wypowiedź efekt ten osiąga się dzięki zastosowaniu strategii dobrowolności udzielania odpowiedzi. Pytany uczeń może bowiem bez żadnych konsekwencji spasować, jeśli nie czuje się na siłach, aby odpowiedzieć na pytanie nauczyciela. Przebieg 1. Nauczyciel określa temat wypowiedzi lub zadaje pytania. 2. Wskazani uczniowie kolejno zabierają głos lub, gdy nie chcą tego zrobić, mówią: pasuję. 32

33 Symulacja Symulacja jest formą gry dydaktycznej odtwarzającej rzeczywistość. Uczniowie, grając określone role, mają za zadanie zrozumieć proces, w którym uczestniczą. Symulacja opiera się na scenariuszu będącym uproszczoną wersją rzeczywistości historycznej. Powinien on być szczegółowy i określać czas, miejsce oraz okoliczności symulowanych wydarzeń, ramy odtwarzanej rzeczywistości i niezbędne realia (rekwizyty, stroje itp.). Przebieg 1. Nauczyciel wybiera wydarzenie, które będzie przedmiotem symulacji, po czym opracowuje scenariusz, określa czas i miejsce akcji oraz potrzebne rekwizyty. Na podstawie scenariusza sporządza też instrukcje dla uczniów. 2. Nauczyciel określa wiedzę i doświadczenie uczniów, niezbędne do przeprowadzenia symulacji. Jeśli uzna za konieczne uzupełnienie tej wiedzy, rozdaje uczniom dodatkowe materiały. 3. Uczniowie przygotowują się, a następnie przeprowadzają symulację. Nauczyciel odgrywa rolę obserwatora oraz rozjemcy w wypadku zaistnienia konfliktów między uczniami. 4. Po zakończeniu symulacji nauczyciel wraz z całą klasą analizuje symulowane wydarzenie, a także zbiera i porządkuje wiedzę uzyskaną podczas odgrywania ról przez uczniów. Zasada tylko raz Technikę tę wykorzystuje się w ocenianiu kształtującym. Jej cele to zmobilizowanie uczniów do uważnego słuchania, kształtowanie w nich odpowiedzialności za efektywność procesu uczenia się oraz rozwijanie umiejętności radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Technika ta wymaga konsekwencji ze strony nauczyciela, gdyż doświadczenie wskazuje, że nauczycielom jest znacznie trudniej trzymać się tej zasady, niż uczniom się do niej dostosować. Przebieg Nauczyciel wyjaśnia warunki pracy z wykorzystaniem techniki zasada tylko raz. Uprzedza uczniów, że z chwilą rozpoczęcia lekcji będzie mówił o wszystkim tylko raz: raz poda polecenie czy numery stron w podręczniku, raz coś objaśni i udzieli wskazówek. Prosi więc uczniów o wzmożoną uwagę. Jeśli coś im umknie, sami muszą wymyślić, jak to nadrobić. Mogą w takiej sytuacji zapytać koleżankę lub kolegę albo zaobserwować, czym się zajmuje reszta klasy. Podsumowując uczniowie powinni skupiać się na tym, co dzieje się na lekcji. Po udzieleniu tych wyjaśnień nauczyciel rozpoczyna zajęcia. Zdania podsumowujące Jest to technika wykorzystywana w ocenianiu kształtującym. Stosuje się ją, aby rozwinąć u uczniów umiejętność samodzielnego formułowania wniosków oraz wyrobić nawyk uczenia się na podstawie doświadczenia, co pozwoli uczniom wyłowić sens tego, co robią, i skłoni ich do autorefleksji. Wyciągnięte przez uczniów wnioski pełnią też istotną funkcję informacji zwrotnej dla nauczyciela o wynikach procesu kształcenia. 33

34 Przebieg 1. Nauczyciel prosi uczniów o dokończenie zdań zaczynających się od zwrotów takich, jak: Od dziś wiem, że..., Zaczynam się zastanawiać..., Zaskoczyło mnie, że Kilku ochotników odczytuje na głos swoje konkluzje. Następnie uczniowie dobierają się w pary i czytają sobie nawzajem po kilka zdań zaczynających się od słów: Od dziś wiem, że..., Zastanawia mnie fakt, że..., Zaskoczyło mnie.... W ten sposób uczniowie mogą poznać wnioski wynikające z lekcji, których być może sami nie dostrzegli. 3. Prowadzimy dyskusję podsumowującą temat, w trakcie której nauczyciel może zwrócić uwagę na najważniejsze aspekty zagadnienia poruszonego na lekcji.

35 Scenariusze lekcji 1 Krzyżacy Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do planu, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1230, 1283, 1308, 1309; postać: Konrada Mazowieckiego; czas i miejsce powstania zakonów rycerskich, rozumie pojęcia: wielki komtur, wielki mistrz, islam, zakon rycerski, zakon krzyżacki (Krzyżacy), fosa, warownia; zagrożenia dla państwa polskiego, wynikające z pojawienia się Krzyżaków, potrafi: wyjaśnić, czym zajmowały się zakony rycerskie; przedstawić okoliczności pojawienia się Krzyżaków na ziemiach polskich; zlokalizować na mapie ziemię chełmińską, Prusy i Pomorze Gdańskie; wskazać na mapie stolicę państwa zakonnego i terytoria zajęte przez Krzyżaków; omówić osiągnięcia państwa zakonnego; scharakteryzować zamek średniowieczny na przykładzie zamku w Malborku. Środki dydaktyczne podręcznik (s. 7 13), zeszyt ćwiczeń (s. 5 9), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Polski w okresie rozbicia dzielnicowego, karta pracy nr 1, materiały do zabawy Od Piasta do Kazimierza, krzyżówka, 35

36 schemat mapy mentalnej i karteczki z informacjami, oś czasu oraz karteczki z informacjami, klej. Metody i techniki nauczania chodzące kategorie, opowiadanie, opis, praca pod kierunkiem, dyskusja, mapa mentalna, linia czasu. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna, praca w grupach. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Decyzja Konrada Mazowieckiego Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Prosimy uczniów, aby podali ramy chronologiczne epoki średniowiecza, a następnie informujemy, że ich zadaniem będzie przypomnienie najważniejszych wiadomości dotyczących historii państwa polskiego, które poznali w IV klasie. W tym celu proponujemy zabawę Od Piasta do Kazimierza z wykorzystaniem techniki chodzących kategorii (materiał nr 1). Po zakończeniu zabawy odczytujemy (podręcznik, s. 8 9) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Na zamku wielkiego mistrza, po czym prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. Wyjaśniamy, że poznana właśnie przez uczniów historia dotyczy zakonu, który pojawił się na ziemiach polskich w XIII w., a ta i kolejne lekcje będą dotyczyć wydarzeń stanowiących skutki jego obecności w Polsce. II. Rozwinięcie W krótkim opisie przedstawiamy wydarzenia, do jakich doszło na terenie Ziemi Świętej w XII w. Podajemy okoliczności powstania zakonów rycerskich i wyjaśniamy, czym zajmowali się ich członkowie. Wprowadzamy pojęcia: zakon krzyżacki i Krzyżacy. Zadajemy pytanie: Czym zajmowali się Krzyżacy? i polecamy uczniom odnaleźć w podrozdziale Początki zakonu krzyżackiego (podręcznik, s. 10) informacje, które pozwolą na nie odpowiedzieć. Następnie wspólnie analizujemy ilustrację w podręczniku (s. 10 góra) i wymieniamy charakterystyczne elementy stroju członka zakonu krzyżackiego. Przypominamy sytuację Polski w XIII w. (podział na księstwa zapoczątkowany decyzją Bolesława Krzywoustego) i informujemy, że na terenie księstwa mazowieckiego rządził jeden z potomków Krzywoustego książę Konrad Mazowiecki. Wyjaśniamy, że władca ten podjął decyzję o sprowadzeniu Krzyżaków do Polski. 36

37 Rozdajemy uczniom karty pracy i zapowiadamy, że ich zadaniem będzie prześledzenie okoliczności, w których książę podjął decyzję, oraz jej skutków. Polecamy zapoznać się z treścią podrozdziału Sprowadzenie Krzyżaków (podręcznik, s ) i uzupełnić wykres w zadaniu A. III. Podsumowanie Inicjujemy krótką dyskusję wokół ćwiczenia w podręczniku (s. 13). Prosimy uczniów o podjęcie próby oceny działań Konrada Mazowieckiego z punktu widzenia interesów Polski. Metody kontroli Rozdajemy uczniom krzyżówkę (materiał nr 2) i polecamy ją rozwiązać. Praca domowa Korzystając z internetu lub literatury dostępnej w szkolnej bibliotece, sporządź krótkie kalendarium historii zakonu krzyżackiego przed pojawieniem się go na ziemiach polskich. Część II. Krzyżacy na ziemiach polskich Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Formułujemy tezę: Powstanie państwa zakonu krzyżackiego zagroziło bezpieczeństwu Polski i informujemy uczniów, że lekcja ma pomóc im ustalić, czy teza ta jest prawdziwa czy fałszywa. II. Rozwinięcie Rozdajemy schemat mapy mentalnej oraz karteczki z informacjami, które powinny znaleźć się na mapie (materiał nr 3). Wyjaśniamy uczniom, że ich zadaniem będzie wycięcie i ułożenie karteczek w taki sposób, aby powstała poprawnie wypełniona mapa. Uczniowie czytają podrozdział Krzyżacka potęga (podręcznik, s ) i układają karteczki. Po zakończeniu pracy polecamy wybranym osobom odczytać uzupełnioną mapę mentalną, po czym wspólnie zastanawiamy się, jakie efekty przyniosła Polsce rosnąca potęga zakonu. Następnie prosimy o wskazanie na mapie ściennej zasięgu państwa krzyżackiego, w tym ziem zajętych kosztem Polski. Po wykonaniu zadania uczniowie wklejają mapy mentalne do zeszytu. Informujemy, że o wzrastającej sile zakonu świadczył zbudowany przez Krzyżaków zamek w Malborku, od 1309 r. pełniący funkcję stolicy ich państwa. Polecamy uczniom zapoznać się z treścią podrozdziału Zamek w Malborku (podręcznik, s ) oraz z ilustracją (podręcznik, s. 7). Następnie zachęcamy ich do zidentyfikowania na zdjęciu elementów budowli wymienionych w podrozdziale i zaznaczenia ich na planie zamku w zadaniu B w karcie pracy. Tę część lekcji podsumowujemy, zadając pytanie 6 (podręcznik, s. 13). 37

38 III. Podsumowanie Prosimy uczniów o wyrażenie opinii na temat tezy postawionej na początku lekcji. Następnie polecamy wykonać ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 8 9). Metody kontroli Wyjaśniamy zasady pracy techniką linia czasu, dzielimy uczniów na cztery grupy i rozdajemy im komplety zawierające oś czasu oraz karteczki z informacjami (materiał nr 4). Każda grupa porządkuje wydarzenia omawiane na lekcji i umieszcza je w odpowiednich miejscach na osi czasu. Prosimy uczniów o wykonanie polecenia A (podręcznik, s. 13). Praca domowa Ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 5 7). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Zabawa Od Piasta do Kazimierza. Przebieg zabawy. Rozdajemy kartki z zapisanymi na nich informacjami dotyczącymi dziejów państwa polskiego, które uczniowie poznali w klasie IV. Wybrane osoby otrzymują kolorowe kartki z głównymi hasłami, pozostali białe kartki z informacjami cząstkowymi odnoszącymi się do haseł głównych. Zadaniem tych uczniów będzie ustawienie się przy osobie z właściwym hasłem głównym i wyjaśnienie, w jaki sposób informacja na ich kartce wiąże się z tym hasłem. Hasła główne. Legendy polskie; Mieszko I; Bolesław Chrobry; Kazimierz Wielki. Informacje cząstkowe (propozycja). Piast; Popiel; Lech, Czech i Rus; państwo Polan; plemię; Dobrawa; 966 rok; chrzest Polski; 972 rok; Cedynia; św. Wojciech; 1000 rok; zjazd gnieźnieński; Otton III; arcybiskupstwo; trzy biskupstwa; 1025 rok; pierwsza koronacja królewska; 1333 rok; zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną ; Ruś Halicka; 1364 rok; powstanie Akademii Krakowskiej; uczta u Wierzynka; 1370 rok.

39 Materiał nr 2 Krzyżówka. Wersja do uzupełnienia. Poziomo 3. Ziemia... władca Mazowsza przekazał ją Krzyżakom. 4. Niektórzy zostawali braćmi zakonnymi. 6. Atakowali pielgrzymujących chrześcijan. 8. Ziemia... w XII w. należała do chrześcijan z Europy. Pionowo 1. Żył i działał na terenie dzisiejszego Izraela. 2. Konrad... sprowadził Krzyżaków do Polski. 5. Poganie atakujący Mazowsze. 7. Religia, której wyznawcy wierzą w jednego Boga, Allaha.

40 Wersja uzupełniona. Materiał nr 3 Mapa mentalna Państwo zakonu krzyżackiego. Wersja do uzupełnienia. 40

41 Karteczki z informacjami r. zajęcie Pomorza Gdańskiego Kazimierz Wielki chce wzmocnić państwo przed walką o utracone tereny 1308 r. zajęcie Gdańska handel bursztynem warowne zamki nowe miasta Toruń Elbląg Krzyżacy początkowo uznawani za sprzymierzeńców kościoły szpitale handel morski Władysław Łokietek nie ma sił, by odzyskać zajęte przez Krzyżaków ziemie Wersja uzupełniona. 41

42 Materiał nr 4 Linia czasu. Oś czasu. Karteczki z informacjami. Ziemia Święta powstanie zakonu krzyżackiego ziemia chełmińska Konrad Mazowiecki sprowadzenie Krzyżaków do Polski podbój Prus zajęcie Gdańska przez Krzyżaków zajęcie Pomorza Gdańskiego przez Krzyżaków Malbork stolicą państwa zakonnego 42

43 2 Unia Polski z Litwą Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie dlaczego jest tak, jak jest? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1370, 1384, 1385, 1386, 1399; postacie: Ludwika Węgierskiego, Jadwigi, Władysława Jagiełły; postanowienia umowy w Krewie, rozumie pojęcia: unia, unia personalna, dynastia Jagiellonów; dlaczego Jadwigę nazywa się królem Polski; konsekwencje unii dla relacji między Polską, Litwą a zakonem krzyżackim, potrafi: scharakteryzować osobę Jadwigi i wymienić jej zasługi dla kultury polskiej; wskazać na mapie Krewo i Wielkie Księstwo Litewskie oraz obszar państwa polsko-litewskiego po zawarciu unii; przedstawić najważniejsze informacje o państwie litewskim w II połowie XIV w.; wyjaśnić przyczyny unii polsko-litewskiej; podjąć próbę oceny znaczenia unii z punktu widzenia interesów Polski i Litwy. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, mapy ścienne: Polski w czasach Kazimierza Wielkiego oraz Polski i Litwy w XIV w., karta pracy nr 2, tabela Unia polsko-litewska, karta Identyfikator postaci historycznej. 43

44 Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, rozmowa nauczająca, praca pod kierunkiem, praca z mapą, praca z tekstem źródłowym, runda bez przymusu, dyskusja. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Decyzja królowej, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na polecenie i pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. Wyjaśniamy, że decyzja podjęta przez Jadwigę zapoczątkowała nowy, wspólny rozdział w historii Polski i Litwy, a skutki tej decyzji uczniowie będą poznawać na kolejnych lekcjach dotyczących dziejów naszego państwa. II. Rozwinięcie W krótkim opisie przedstawiamy okoliczności wstąpienia Jadwigi na tron Polski, zwracając uwagę na jej pozycję jako faktycznego władcy państwa polskiego. Przybliżamy postać władczyni, podkreślając wpływ średniowiecznej obyczajowości oraz interesów politycznych państwa polskiego na życie Jadwigi. Wieszamy na tablicy tabelę Unia polsko-litewska (materiał nr 1) oraz mapy ścienne Polski w czasach Kazimierza Wielkiego, a także Polski i Litwy w XIV w. Przypominamy sytuację Polski po śmierci ostatniego Piasta i najważniejsze problemy państwa (relacje z sąsiadami, utracone ziemie), a następnie zadajemy pytanie 2 (podręcznik, s. 16). Odpowiedzi zapisujemy we właściwej rubryce tabeli. Informujemy uczniów, że kolejne rubryki będą uzupełniać samodzielnie. W ten sposób poznają drogę Polski i Litwy do unii oraz okoliczności, w jakich została ona zawarta. Dzielimy klasę na cztery grupy i rozdajemy instrukcje. Grupa I Jesteście doradcami Jadwigi. Waszym zadaniem będzie przygotowanie krótkiej charakterystyki państwa litewskiego. Powinna ona zawierać informacje o położeniu Litwy, rządzącym tam władcy, prowadzonej przez niego polityce i mieszkańcach kraju. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s. 17) oraz mapę (podręcznik, s. 19). Grupa II 44 Jesteście doradcami Jadwigi. Waszym zadaniem będzie przekonanie władczyni, aby wyraziła zgodę na zawarcie unii z Litwą. Przygotujcie listę argumentów. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s ) oraz mapę (podręcznik, s. 19).

45 Grupa III Jesteście doradcami Jagiełły. Waszym zadaniem będzie przedstawienie korzyści wynikających z zawarcia unii z Polską. Przygotujcie listę argumentów. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s. 17) oraz mapę (podręcznik, s. 19). *Grupa IV Jesteście szpiegami wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. Waszym zadaniem będzie przygotowanie sprawozdania z wydarzeń na terenie Polski i Litwy w latach Szczególną uwagę zwróćcie na warunki unii polsko-litewskiej oraz konsekwencje, jakie mogła ona mieć dla państwa krzyżackiego. Wykorzystajcie informacje z podręcznika (s. 16, 18) oraz mapę (podręcznik, s. 19). Uczniowie pracują w grupach. Po upływie wyznaczonego czasu reprezentanci przedstawiają efekty pracy zespołów (wypowiedź reprezentanta grupy IV nauczyciel uzupełnia informacją o zobowiązaniu Jagiełły do pomocy Polsce w odzyskaniu utraconych ziem) i wpisują je w odpowiednich rubrykach tabeli (reprezentanta grupy I prosimy dodatkowo o wskazanie na mapie ściennej Wielkiego Księstwa Litewskiego, a reprezentanta grupy IV o wskazanie Krewa). Aby sprawdzić stopień opanowania wiedzy, zadajemy pytania 4, 5 oraz polecenie 6 (podręcznik, s. 19). Rozdajemy Identyfikator postaci historycznej (materiał nr 2) i wyjaśniamy, że ma on umożliwić zebranie najważniejszych informacji o królowej Jadwidze. W krótkim opisie zapoznajemy uczniów z treścią podrozdziału Św. Jadwiga (podręcznik, s ). Następnie polecamy im wpisać odpowiedzi na pytania 3, 4 i 5 w Identyfikatorze (odpowiedzi na pytania 1 i 2 uczniowie już znają i mogą je wpisać od razu), po czym wspólnie wykonujemy ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Wykorzystując technikę rundy bez przymusu, zachęcamy uczniów do oceny omówionych wydarzeń z punktu widzenia interesów Polski i Litwy. Inicjujemy krótką dyskusję wokół pytania 7 oraz polecenia C (podręcznik, s. 20). III. Podsumowanie Prosimy uczniów, aby zastanowili się, jakimi cechami będą musieli wykazać się Polacy i Litwini, by zawarta w Krewie umowa przetrwała próbę czasu. W ramach podpowiedzi przywołujemy także współczesny odpowiednik związku zawartego przez Polskę i Litwę, tj. Unię Europejską. Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać zadania A i B. Następnie prosimy wybrane osoby o podanie prawidłowych rozwiązań. Metody kontroli Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 11). Praca domowa Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 10). 45

46 Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Tabela Unia polsko-litewska. Wersja do uzupełnienia. UNIA POLSKO-LITEWSKA Charakterystyka państw Polska Litwa Dlaczego unia? Polska Litwa Warunki unii Jak unia polsko-litewska może wpłynąć na sytuację zakonu krzyżackiego? 46

47 Wersja uzupełniona. UNIA POLSKO-LITEWSKA Charakterystyka państw Polska Litwa Polska nie była wystarczająco silna, aby pokonać zakon krzyżacki. Poza granicami państwa znajdowały się Pomorze Gdańskie i Śląsk. Państwo pozbawione było dynastii rządzącej. Dlaczego unia? Wielkie Księstwo Litewskie było ostatnim pogańskim państwem w Europie. Rządził nim wielki książę Jagiełło. Litwa była słaba, choć zajmowała ponad dwukrotnie większy obszar niż Polska. Sąsiadowała z Polską od zachodu. Litwini często napadali na ziemie polskie. Sąsiedzi Litwy (Moskwa, Krzyżacy, Polska) byli do niej wrogo nastawieni. Litwini stanowili mniejszość w swoim państwie. Polska Unia sprawi, że Polska stanie się silniejsza i będzie miała większe znaczenie w Europie. Sojusz z Litwą uczyni ten kraj przyjacielem i ułatwi rozprawę z zakonem krzyżackim. Polska zyska sprzymierzeńca, który pomoże jej odzyskać Pomorze Gdańskie iśląsk. Jej wschodnia granica będzie od tej pory bezpieczna. Litwa Unia sprawi, że Litwa stanie się silniejsza i będzie miała większe znaczenie weuropie. Sojusz z Polską uczyni ten kraj przyjacielem i ułatwi rozprawę z zakonem krzyżackim. Litwaprzyjmiechrzestiwłączysiędokultury zachodnioeuropejskiej. Po przyjęciu chrztu przez Litwę Krzyżacy stracą pretekst do ataków na to państwo. Warunki unii Jagiełło i Litwini nawrócą się na chrześcijaństwo. Wielki książę poślubi królową Jadwigę i zostanie koronowany na króla Polski. Państwo litewskie pomoże Polsce odzyskać utracone ziemie. Jak unia polsko-litewska może wpłynąć na sytuację zakonu krzyżackiego? Unia Polski z Litwą sprawi, że państwo krzyżackie może stać się obiektem ataku połączonych sił polsko-litewskich. Zakon krzyżacki może utracić posiadane ziemie (ziemia chełmińska, Pomorze Gdańskie), a także dochody z handlu morskiego. Przegrana wojna z Polską i Litwą może doprowadzić do osłabienia, a nawet zniszczenia państwa krzyżackiego. 47

48 Materiał nr 2 Karta Identyfikator postaci historycznej. IDENTYFIKATOR POSTACI HISTORYCZNEJ

49 3 Wielka wojna z Krzyżakami Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: , 15 lipca 1410, 1411, 1454, 1466, postać: Ulricha von Jungingena; postanowienia pierwszego i drugiego pokoju toruńskiego, rozumie: konsekwencje przegranej pod Grunwaldem dla zakonu krzyżackiego, potrafi: omówić relacje między Polską, Litwą a zakonem krzyżackim po 1386 r.; opowiedzieć o przyczynach i skutkach bitwy pod Grunwaldem; opisać przebieg bitwy pod Grunwaldem; zlokalizować na mapie Grunwald, ziemię dobrzyńską, Żmudź i Toruń; podjąć próbę oceny skutków bitwy pod Grunwaldem. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Polski i Litwy w XV w., karta pracy nr 3, uproszczony wykres ilustrujący przebieg procesu historycznego, film Krzyżacy, rekwizyty do rekonstrukcji bitwy pod Grunwaldem, klej. Metody i techniki nauczania opis, gra dydaktyczna, praca pod kierunkiem, opowiadanie, drama, praca z ilustracją, dyskusja. 49

50 Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Wybuch wielkiej wojny Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. W krótkim opisie przypominamy okoliczności, w jakich zakon krzyżacki pojawił się na ziemiach polskich, oraz relacje panujące między Krzyżakami a Polską w XIV w. Zwracamy uwagę na istniejące dysproporcje między siłami krzyżackimi i polskimi, a następnie omawiamy działania podjęte przez polską stronę w celu ich zniwelowania (polityka Kazimierza Wielkiego, zawarcie unii z Litwą). Opis kończymy stwierdzeniem, że działania te były ukierunkowane na przygotowanie się do nieuchronnej konfrontacji, a na zajęciach uczniowie dowiedzą się, jaki był jej przebieg i jakie przyniosła skutki. II. Rozwinięcie Wyjaśniamy, że prowadzone przez historyków badania dziejów polegają na dokładnej analizie zachodzących w przeszłości procesów historycznych, rozumianych jako ciąg następujących po sobie zdarzeń. W czasie badań ustala się, które wydarzenia zapoczątkowały jakiś proces, które pogłębiły go bądź przyspieszyły, a które były jego skutkami. Wywód ilustrujemy wykresem (materiał nr 1). Następnie proponujemy rozegranie gry dydaktycznej. Zadaniem uczniów będzie wcielenie się w role historyków analizujących konkretny proces historyczny: relacje Polski i Litwy z Krzyżakami na przełomie XIV i XV w. Dzielimy klasę na pięć grup i rozdajemy karty pracy wraz z zestawem kart z wydarzeniami. Następnie polecamy uczniom przeczytać podrozdział Dlaczego wybuchła wojna z zakonem? (podręcznik, s. 23) i rozłożyć karty (ale ich nie przyklejać) w odpowiednich miejscach w zadaniu A. Po wykonaniu zadania wspólnie je weryfikujemy (w tym momencie uczniowie mogą przykleić karty). Informujemy, że kolejna praca będzie polegała na przygotowaniu teoretycznych podstaw do rekonstrukcji przebiegu jednej z największych bitew średniowiecznych. Dzielimy klasę na grupy, a następnie rozdajemy instrukcje. Grupa I Waszym zadaniem jest zebranie informacji na temat strategii walki wojsk polsko-litewskich. Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Bitwa pod Grunwaldem (podręcznik, s ) i mapę (podręcznik, s. 24). Na wykonanie zadania macie 15 minut. 50

51 Grupa II Grupa III Waszym zadaniem jest zebranie informacji na temat uczestników bitwy pod Grunwaldem (ważnych osobistości, liczebności i narodowości osób biorących udział w walkach). Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Bitwa pod Grunwaldem (podręcznik, s ) i ilustrację (podręcznik, s. 24). Na wykonanie zadania macie 15 minut. Waszym zadaniem jest zebranie informacji na temat wyposażenia wojsk walczących pod Grunwaldem (uzbrojenie, ubiór). Wykorzystajcie informacje oraz ilustrację z opowiadania Spotkanie pod Grunwaldem i z podrozdziału Bitwa pod Grunwaldem (podręcznik, s ), a także ilustrację w zeszycie ćwiczeń (s. 14). Na wykonanie zadania macie 15 minut. *Grupa IV Waszym zadaniem jest zebranie informacji na temat wydarzeń, które rozegrały się 15 lipca 1410 r. (wydarzenia poprzedzające bitwę, przebieg bitwy, wydarzenia tuż po zakończeniu bitwy). Wykorzystajcie informacje z podrozdziałów Bitwa pod Grunwaldem (podręcznik, s ) i Co Polska zyskała? (podręcznik, s. 26 pierwszy akapit). Na wykonanie zadania macie 15 minut. Po upływie ustalonego czasu przedstawiciele poszczególnych zespołów prezentują wyniki prac. III. Podsumowanie Uczniowie uzupełniają ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Zapowiadamy, że zebrane w nim informacje posłużą do odtworzenia przebiegu bitwy na następnych zajęciach. Metody kontroli Pytanie A (podręcznik, s. 27). Praca domowa Chętne osoby prosimy o wykonanie rekwizytów niezbędnych do zrekonstruowania przebiegu bitwy pod Grunwaldem (chorągwi Królestwa Polskiego, mieczy, tarcz, elementów zbroi), a także przyniesienie materiału (czerwonego i białego z naklejonym czarnym krzyżem), który posłuży za strój dla uczestników bitwy. Część II. Bitwa pod Grunwaldem Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie przygotowanie scenek ukazujących najważniejsze momenty bitwy pod Grunwaldem. Posłużą do tego materiały zebrane na poprzednich zajęciach. W celu ich przypomnienia prosimy o odczytanie informacji zapisanych w ćwiczeniu 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). 51

52 II. Rozwinięcie Aby ułatwić uczniom wczucie się w role i atmosferę wydarzeń, które przedstawią, odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Spotkanie pod Grunwaldem, a następnie prosimy o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Tę część lekcji możemy również urozmaicić projekcją filmu Krzyżacy (fragmenty ukazujące przebieg bitwy). Dzielimy klasę na grupy i każdej z nich wyznaczamy do zaprezentowania inny moment bitwy (materiał nr 2). Po upływie czasu przeznaczonego na przygotowania kolejne grupy przedstawiają scenki. Natomiast nauczyciel wchodzi w rolę narratora, który relacjonuje przebieg wydarzeń. Po zakończeniu prezentacji zadajemy uczniom pytanie 4 (podręcznik, s. 26), a następnie informujemy, że choć bitwa złamała potęgę zakonu krzyżackiego, to nie oznaczała jego całkowitej klęski. Krótko opisujemy przebieg oblężenia zamku w Malborku (podręcznik, s. 26 wraz z ilustracją), podajemy warunki pierwszego pokoju toruńskiego oraz lokalizujemy na mapie miejsce zawarcia pokoju, ziemię dobrzyńską i Żmudź. Zwracamy uwagę na dalekosiężne skutki wielkiej wojny z zakonem krzyżackim i wyjaśniamy, że na odzyskanie Pomorza Gdańskiego Polacy musieli jeszcze poczekać kilkadziesiąt lat. W celu poznania okoliczności tego wydarzenia polecamy uczniom zapoznać się z fragmentem podrozdziału Co Polska zyskała? (podręcznik, s. 27, ostatni akapit), po czym zadajemy pytanie 7 (podręcznik, s. 27). III. Podsumowanie Prosimy uczniów, aby wyobrazili sobie, że są uczestnikami konferencji pt.: Wielka wojna stracone szanse? Właśnie rozpoczyna się dyskusja, której celem jest ustalenie, czy Polska właściwie wykorzystała wynik bitwy pod Grunwaldem. Chętne osoby wyrażają swoje opinie, nauczyciel zaś pilnuje, aby były one zgodne z rzeczywistością historyczną. Wspólnie z uczniami rozwiązujemy zadanie B z karty pracy. Metody kontroli Polecenia B i C (podręcznik, s. 27). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 15).

53 Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Uproszczony wykres ilustrujący przebieg procesu historycznego. Materiał nr 2 Momenty bitwy przedstawiane w scenkach. 1. Wizyta posłów krzyżackich z nagimi mieczami. 2. Szarża i odwrót jazdy litewskiej. 3. Walki Polaków z Krzyżakami i upadek chorągwi polskiej. 4. Atak wojsk krzyżackich z wielkim mistrzem zakonu na czele.

54 Na nowej drodze lekcja powtórzeniowa Powtórzenie działu Polska i Litwa Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, planu, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie dlaczego jest tak, jak jest? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Polska i Litwa; postanowienia umowy w Krewie oraz pierwszego i drugiego pokoju toruńskiego, rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Polska i Litwa; związki przyczynowo-skutkowe zachodzące między omawianymi wydarzeniami, potrafi: przedstawić relacje między Polską a zakonem krzyżackim w XIII XV w.; wskazać na mapie miejsca związane z konfliktem między Polską, Litwą a zakonem krzyżackim; omówić przyczyny i skutki unii zawartej przez Polskę i Litwę; opisać przebieg bitwy pod Grunwaldem. Środki dydaktyczne podręcznik (s. 7 27), zeszyt ćwiczeń (s ), mapy ścienne Polski w okresie rozbicia dzielnicowego oraz Polski i Litwy w XIV XV w., materiały do gry dydaktycznej Mandarynka, materiały do pokera kryterialnego. 54

55 Metody i techniki nauczania gra dydaktyczna, praca z mapą, poker kryterialny, rozmowa nauczająca. Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat, a następnie informujemy uczniów, że celem zajęć będzie próba odpowiedzi na pytanie, które z wydarzeń XIII XV w. miało największy wpływ na dzieje państwa polskiego. II. Rozwinięcie W celu przypomnienia najistotniejszych wiadomości z działu Polska i Litwa proponujemy grę dydaktyczną Mandarynka (plansza do gry jest dostępna na stronie Dzielimy uczniów na grupy i rozdajemy plansze oraz zestawy kart z hasłami (materiał nr 1). Po upływie ustalonego czasu prosimy reprezentantów poszczególnych grup o odczytanie ułożonych haseł wraz z ich wyjaśnieniami i korygujemy ewentualne błędy. Podczas prezentacji grupy III prosimy o zlokalizowanie na mapie wymienionych miejsc (wcześniej wieszamy na tablicy mapy ścienne Polski w okresie rozbicia dzielnicowego oraz Polski i Litwy w XIV XV w.). Następną część lekcji rozpoczynamy od wyjaśnienia, że kolejnym zadaniem uczniów będzie ustalenie, które z wydarzeń, dat i postaci wymienionych w grze dydaktycznej miały największy wpływ na historię naszego państwa w XIII, XIV i XV w. Uczniowie określą to, rozgrywając partię pokera kryterialnego. Wyjaśniamy zasady gry, a następnie ponownie dzielimy uczniów na grupy i rozdajemy plansze (zob. s. 30 niniejszego poradnika) oraz zestawy kart z hasłami (materiał nr 2). Po uzupełnieniu plansz wybrane osoby przedstawiają wyniki pracy każdej z grup, w szczególności uzasadniając dobór wydarzeń o pierwszorzędnym znaczeniu dla historii Polski. III. Podsumowanie Inicjujemy rozmowę, w trakcie której zachęcamy uczniów do wyrażenia opinii na temat działań podejmowanych przez Polskę w celu wyeliminowania zagrożenia ze strony zakonu krzyżackiego. Metody kontroli Ćwiczenia 1, 2 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Rozwiąż w Histlandii zadania do działu Pierwsi Jagiellonowie. 55

56 Znajdź i umieść w portfolio informacje na temat swojej miejscowości w okresie konfliktu polsko-krzyżackiego w XIV XV w. Jeśli jej wówczas jeszcze nie było, zamieść w teczce informacje o najbliższej miejscowości, która w tych czasach istniała. Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Gra dydaktyczna Mandarynka. Zestaw I.

57 Zestaw II. Zestaw III. 57

58 Materiał nr 2 Poker kryterialny zestaw kart z hasłami do gry. SPROWADZENIE KRZYŻAKÓW DO POLSKI ODRODZENIE AKADEMII KRAKOWSKIEJ ZAWARCIE UNII PERSONALNEJ PRZEZ POLSKĘ I LITWĘ PODBÓJ POMORZA GDAŃSKIEGO PRZEZ KRZYŻAKÓW BITWA POD GRUNWALDEM PIERWSZY POKÓJ TORUŃSKI RZĄDY KRÓLOWEJ JADWIGI CHRYSTIANIZACJA LITWY DRUGI POKÓJ TORUŃSKI ZAJĘCIE GDAŃSKA PRZEZ KRZYŻAKÓW ŚMIERĆ KRÓLOWEJ JADWIGI WIELKA WOJNA WOJNA TRZYNASTOLETNIA POWSTANIE ZAKONU KRZYŻACKIEGO PODBÓJ PRUS PRZEZ KRZYŻAKÓW NAJAZDY KRZYŻACKIE NA LITWĘ

59 4 Jakie życie jest najdoskonalsze? Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: wiek; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie dlaczego jest tak, jak jest? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna postacie: św. Benedykta, św. Franciszka; nazwy stanów średniowiecznej Europy, rozumie pojęcia: stan, duchowieństwo, opat, zakon, reguła, opactwo, zakon żebraczy; na czym polegały różnice między poszczególnymi stanami; w jaki sposób działalność benedyktynów przyczyniła się do rozwoju Europy, potrafi: opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie; opisać klasztor średniowieczny i tryb życia mnichów, używając pojęć: zakon, reguła, ubóstwo; opowiedzieć, jak wyglądała edukacja w średniowiecznej szkole klasztornej; scharakteryzować postać św. Franciszka z Asyżu; przedstawić działalność św. Benedykta i św. Franciszka. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 4, karta Identyfikator postaci historycznej. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, JIGSAW, praca pod kierunkiem, dyskusja, praca z tekstem źródłowym. 59

60 Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Napad, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Informujemy, że bohaterowie kolejnej opowieści wprowadzą nas w świat społeczeństwa średniowiecznej Europy. Poznając ich przygody, będziemy mieli również okazję odkryć, jak żyli i czym się zajmowali dawni mieszkańcy naszego kontynentu. II. Rozwinięcie W krótkim opisie charakteryzujemy średniowieczną strukturę społeczną. Wprowadzamy pojęcie stanu i wyjaśniamy, na czym polegała odrębność prawna poszczególnych stanów. Polecamy uczniom odnaleźć w tekście (podręcznik, s. 32) nazwy, którymi określano różne grupy ludzi żyjące w średniowieczu. Następnie analizujemy ilustrację (podręcznik, s. 32) i sprawdzamy, czy można odszukać na niej przedstawicieli wszystkich wymienionych stanów. W kolejnej części lekcji prezentujemy postać św. Benedykta i opisujemy jego dokonania. Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie omówienie zasad obowiązujących członków zakonu benedyktynów oraz przedstawienie ich działalności i jej wpływu na średniowieczną Europę. Aby ten cel osiągnąć, uczniowie będą pracować metodą JIGSAW. Wyjaśniamy, na czym polega ta metoda, a następnie dzielimy uczniów na 5-osobowe grupy eksperckie i rozdajemy instrukcje. Grupa I Grupa II Grupa III Waszym zadaniem jest udzielenie odpowiedzi na pytania: Czym była reguła? Czego wymagała od zakonników? Informacji poszukajcie we fragmencie podrozdziału Benedyktyni i na znajdujących się w nim ilustracjach (podręcznik, s. 33). Waszym zadaniem jest udzielenie odpowiedzi na pytanie: Co określała reguła św. Benedykta? Informacji poszukajcie we fragmencie podrozdziału Benedyktyni (podręcznik, s. 33). Waszym zadaniem jest udzielenie odpowiedzi na pytanie: Dlaczego średniowieczni zakonnicy prowadzili surowy tryb życia? Informacji poszukajcie we fragmencie podrozdziału Benedyktyni (podręcznik, s. 34). 60

61 Grupa IV Grupa V Waszym zadaniem jest udzielenie odpowiedzi na pytanie: W jaki sposób benedyktyni przyczynili się do rozwoju Europy? Informacji poszukajcie we fragmencie podrozdziału Benedyktyni i na znajdującej się w nim ilustracji (podręcznik, s. 34). Waszym zadaniem jest udzielenie odpowiedzi na pytanie: Jak wyglądało życie zakonników w opactwie benedyktynów w Tyńcu? Informacji poszukajcie w podrozdziale Opactwo w Tyńcu i na znajdującej się w nim ilustracji (podręcznik, s ). Uczniowie pracują w zespołach eksperckich. Po upływie wyznaczonego czasu (10 minut) dokonujemy nowego podziału na grupy w taki sposób, aby w każdej znaleźli się eksperci znający odpowiedzi na wszystkie pytania i mogący przekazać zdobytą wiedzę pozostałym. W kolejnej części lekcji rozdajemy Identyfikator postaci historycznej (materiał dla nauczyciela). Korzystając z podrozdziału Św. Franciszek z Asyżu (podręcznik, s ), omawiamy życie i dokonania tego świętego. W tym czasie uczniowie wpisują odpowiedzi na pytania znajdujące się na karcie. Poprawność wykonania zadania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o odczytanie zapisanych informacji. III. Podsumowanie Nawiązując do odpowiedzi opracowanych przez grupę V, wyjaśniamy, że opactwa były często bardzo dużym kompleksem, w którego skład wchodziło wiele budynków o różnym przeznaczeniu. Uczniowie je poznają, wykonując ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Znajdujący się w tym ćwiczeniu test wykorzystujemy jako okazję do sprawdzenia stopnia opanowania przez uczniów wiadomości uzyskanych w wyniku pracy metodą JIGSAW. Korzystając z ćwiczenia w podręczniku (s. 36), inicjujemy krótką dyskusję, w trakcie której uczniowie wypowiadają się na temat pozytywnych i negatywnych aspektów bycia średniowiecznym mnichem. Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać zamieszczone w nich zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o odczytanie prawidłowych odpowiedzi. Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 22). Znajdź i umieść w portfolio informacje związane z obecnością i działalnością duchownych w twojej miejscowości w okresie średniowiecza (budowane przez nich kościoły lub klasztory, prowadzenie szpitali i przytułków itp.). Jeśli twojej miejscowości jeszcze wówczas nie było, zamieść w teczce informacje o najbliższej miejscowości istniejącej w tamtych czasach. Materiał dla nauczyciela Karta Identyfikator postaci historycznej. 61

62 IDENTYFIKATOR POSTACI HISTORYCZNEJ

63 5 O rycerzach i zamkach Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: wiek; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie dlaczego jest tak, jak jest? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna postać: Zawiszy Czarnego z Garbowa; najważniejsze elementy zabudowy średniowiecznego zamku, rozumie pojęcia: rycerz, rycerz bez skazy, paź, giermek, pasowanie na rycerza; rolę Kościoła w zmianie wizerunku średniowiecznego rycerza, potrafi: opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie; opisać charakterystyczne cechy wzoru osobowego średniowiecznego rycerza; wyjaśnić, jakie warunki należało spełnić, aby zostać rycerzem; opowiedzieć, jak wyglądała uroczystość pasowania na rycerza; omówić dokonania Zawiszy Czarnego; scharakteryzować zamek średniowieczny i jego mieszkańców; przedstawić wychowanie dziewczynek w średniowieczu i pozycję kobiety w średniowiecznym społeczeństwie. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 5, arkusz oceny projektu. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, projekt, praca pod kierunkiem. 63

64 Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Rycerz izbójcy, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Zapowiadamy, że druga część przygód Piotrka wprowadzi nas w świat kolejnego ze średniowiecznych stanów rycerstwa. II. Rozwinięcie Korzystając z metody opisu, przedstawiamy historię rycerstwa. Odwołując się do treści podręcznika (s. 39), wyjaśniamy, kim byli rycerze, czym się zajmowali, a także w jaki sposób się utrzymywali. Następnie przypominamy zagadnienia, których opracowanie było zadaniem uczniów (zob. komentarz do lekcji): 1. Droga awansu średniowiecznego wojownika od pazia do rycerza. 2. Polegać jak na Zawiszy, czyli obyczaje średniowiecznych rycerzy. 3. Zakuty w stal uzbrojenie średniowiecznego rycerza. 4. Mój dom moją twierdzą zamek średniowiecznego rycerza. W kolejnej części lekcji przedstawiciele poszczególnych grup prezentują na forum klasy przygotowane materiały. Po zakończeniu prezentacji polecamy uczniom zapoznać się z treścią podrozdziału Córki rycerzy (podręcznik, s. 43), po czym zadajemy polecenie 7 (podręcznik, s. 43) oraz pytanie C (podręcznik, s. 43). III. Podsumowanie Omawiamy z uczniami przygotowany przez nich projekt. Pytamy o emocje towarzyszące im w czasie realizacji zagadnień, o trudności wynikłe w trakcie pracy, o przebieg współpracy między członkami zespołów. Wykorzystując arkusz oceny projektu (zob. s. 32 niniejszego poradnika), wspólnie oceniamy prace poszczególnych grup. Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać zamieszczone w nich zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o podanie prawidłowych odpowiedzi. Metody kontroli Ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 43). 64

65 Znajdź i umieść w portfolio informacje o zamku rycerskim istniejącym w twojej miejscowości w okresie średniowiecza. Jeśli ona wówczas jeszcze nie istniała bądź na jej terenie nie było zamku, zamieść w teczce informacje o najbliższym zamku, który w tych czasach istniał. Komentarz do lekcji Na 2 3 tygodnie przed planowanymi zajęciami proponujemy zrealizowanie projektu Średniowieczny rycerz instrukcja obsługi. Zadanie uczniów będzie polegało na zebraniu informacji na temat jednego z zagadnień wymienionych w scenariuszu. Będą je mogli realizować samodzielnie bądź w grupach (podział na grupy powinien być nadzorowany przez nauczyciela, aby zapewnić warunki do rzeczywistej współpracy). Nauczyciel może zasugerować jedną lub kilka form prezentacji, pod warunkiem jednak, że nie będzie ona miała formy pisemnej. Uniemożliwi to kopiowanie materiałów z internetu, jak też przynoszenie na lekcję wielostronicowych referatów, mało atrakcyjnych dla dynamiki zajęć. Jako propozycje podajemy: scenki rodzajowe, samodzielnie przygotowane rekwizyty, modele, plany, rysunki, wywiad z członkiem bractwa rycerskiego.

66 6 W średniowiecznym mieście Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: wiek; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do planu, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie dlaczego jest tak, jak jest? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: najważniejsze budowle średniowiecznego miasta, rozumie pojęcia: rynek, ratusz, pręgierz,samorząd, rada miejska, burmistrz, czeladnik, majstersztyk, cech, potrafi: opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie; opisać miasto średniowieczne, używając pojęć: kupiec, rzemieślnik, cech, burmistrz, samorząd miejski, rynek, mury miejskie; opowiedzieć, czym zajmowali się mieszkańcy średniowiecznych miast; omówić warunki życia panujące w średniowiecznym mieście; porównać warunki życia w mieście średniowiecznym i współczesnym. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 6, tabela Miasto średniowieczne a miasto współczesne, plastelina. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, praca pod kierunkiem, praca z ilustracją, rozmowa nauczająca, mapa mentalna. 66

67 Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Zbój wwozie, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Rozdajemy tabele Miasto średniowieczne a miasto współczesne (materiał dla nauczyciela). Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie uzupełnianie tabeli w trakcie lekcji. II. Rozwinięcie W krótkim opisie przedstawiamy najważniejsze wiadomości dotyczące średniowiecznych miast (wielkość, liczba ludności), a także mieszkańców i ich głównych zajęć. Aby uczniowie łatwiej przyswoili wiedzę na temat wyglądu miast, proponujemy zabawę w obrazkowego detektywa. Polecamy przyjrzeć się ilustracji w podręczniku ukazującej XV-wieczny Toruń (s ), po czym zadajemy pytania: 1. Jak wyglądał średniowieczny Toruń? 2. Czym charakteryzował się układ ulic i domów w mieście? 3. Co odróżniało miasto średniowieczne od miasta współczesnego? Po udzieleniu przez uczniów odpowiedzi wspólnie lokalizujemy najważniejsze budowle i miejsca średniowiecznego miasta oraz odczytujemy informacje o funkcjach, jakie pełniły. Na tej podstawie uczniowie uzupełniają część tabeli Miasto średniowieczne a miasto współczesne dotyczącą ratusza, murów miejskich i rynku. Następnie wklejają przygotowane wcześniej zdjęcia ukazujące współczesny widok tych miejsc i formułują wnioski dotyczące zmian w ich wyglądzie oraz funkcji (zob. komentarz do lekcji). Opierając się na treści podrozdziału Wycieczka po XV-wiecznym Toruniu (podręcznik, s ), przedstawiamy wygląd średniowiecznego Torunia i życie codzienne jego mieszkańców. Wykorzystując polecenie 4 (podręcznik, s. 49), inicjujemy rozmowę o warunkach higienicznych panujących w średniowiecznych miastach. Rozmową kierujemy tak, by uczniowie zwrócili uwagę na zagrożenia. Prosimy też, aby spróbowali wyobrazić sobie, co by się stało, gdyby mieszkańcy współczesnych miast postępowali tak samo jak ich średniowieczni poprzednicy. Po sformułowaniu wniosków polecamy uzupełnić resztę tabeli uczniowie porównują ilustracje domu i ulicy z czasów średniowiecza 67

68 z ich współczesnymi odpowiednikami, a następnie zapisują najważniejsze informacje dotyczące zmian w warunkach życia i wyglądzie tych miejsc. Na podstawie fragmentu podrozdziału Kto rządził miastem? (s. 49) opisujemy strukturę i działanie samorządu średniowiecznego miasta. Wskazujemy też zasadnicze cechy różniące go od współczesnego samorządu. W celu przedstawienia drogi zawodowej średniowiecznych rzemieślników oraz zasad funkcjonowania cechu proponujemy krótką zabawę. Rozdajemy plastelinę i uprzedzamy uczniów, że staną się czeladnikami, czyli pomocnikami rzemieślników. Ich zadaniem będzie wykonanie miniaturki dowolnego przedmiotu (np. naczynia lub prostej rzeźby). W czasie gdy uczniowie pracują, opisujemy pozycję czeladników w społeczeństwie średniowiecznego miasta, a także sposób, w jaki mogli oni poprawić swój los. Wyjaśniamy uczniom, że wykonywany przez nich przedmiot nosił nazwę majstersztyku. Gdy miniatury będą gotowe, wcielamy się w rolę komisji i oceniamy jakość prac. Wybieramy jeden przedmiot, a pozostałe odrzucamy. Informujemy, że osoba, której pracę wybraliśmy, stała się mistrzem, może otworzyć warsztat i zostać przyjęta do cechu. Polecamy uczniom zapoznać się z definicją cechu w podręczniku (s. 50), a następnie wyjaśniamy, dlaczego tak trudno było się dostać do tej organizacji i co działo się z rzemieślnikami niebędącymi jej członkami. W podsumowaniu tej części lekcji prosimy uczniów o wykonanie ćwiczenia 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 28). III. Podsumowanie Rozdajemy karty pracy wraz z ilustracjami do wycięcia. Polecamy uzupełnić znajdującą się tam mapę mentalną informacjami na temat średniowiecznego Torunia, które uczniowie zdobyli w czasie zajęć. Poprawność wykonania zadania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o pokazanie i odczytanie przygotowanej mapy mentalnej. Metody kontroli Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 27). Praca domowa Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s ). Znajdź i umieść w portfolio informacje o życiu codziennym i zajęciach mieszkańców twojej miejscowości w okresie średniowiecza. Jeśli jej wówczas jeszcze nie było, zamieść w teczce informacje o mieszkańcach najbliższej miejscowości, która w tych czasach istniała. Materiał dla nauczyciela Tabela Miasto średniowieczne a miasto współczesne.

69 MIASTO ŚREDNIOWIECZNE MIASTO WSPÓŁCZESNE Ratusz Wygląd budowli Funkcja budowli Mury miejskie Funkcja budowli 69

70 MIASTO ŚREDNIOWIECZNE MIASTO WSPÓŁCZESNE Rynek Funkcje miejsca Domy Warunki życiowe 70

71 MIASTO ŚREDNIOWIECZNE MIASTO WSPÓŁCZESNE Ulice Wygląd miejsca Komentarz do lekcji Na tydzień przed zajęciami prosimy uczniów, aby zebrali zdjęcia przedstawiające współczesny widok wybranych budowli i miejsc w ich miejscowości (ratusza, murów miejskich, rynku, domów mieszkalnych i ulicy). Jeżeli uczniowie mieszkają na terenach wiejskich, prosimy, aby zdjęcia dotyczyły najbliższego miasta w okolicy. Zwracamy uwagę, że format zdjęć musi być na tyle mały, by zmieściły się one w pustych rubrykach tabeli (możemy też poprosić o wcześniejsze dostarczenie zdjęć osobie, która je zeskanuje i dostosuje ich format do wymiarów tabeli).

72 7 Najliczniejszy stan Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: wiek; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie dlaczego jest tak, jak jest? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: rodzaje prac wykonywanych przez średniowiecznego chłopa, rozumie pojęcia: pan, dzierżawa, czynsz, pańszczyzna, dziesięcina, sołtys, targ, jarmark; z czego wynikała duża liczebność stanu chłopskiego w średniowieczu, potrafi: opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie; scharakteryzować stan chłopski w średniowieczu; opisać warunki życia na wsi średniowiecznej; wymienić produkty wchodzące w skład jadłospisu mieszkańców średniowiecznej wsi; dostrzec zależności między średniowieczną wsią a średniowiecznym miastem; porównać życie chłopa z życiem rycerza i mieszczanina. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 7, arkusze papieru i mazaki. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, mapa mentalna, praca pod kierunkiem, rozmowa nauczająca. Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa, praca indywidualna. 72

73 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Kogo porwał Smalec?, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Wyjaśniamy uczniom, że kolejna lekcja dotycząca stanów w średniowiecznej Europie będzie dotyczyć grupy, która choć niewiele posiadała i najmniej się liczyła wykonywała pracę o decydującym znaczeniu dla przetrwania mieszkańców naszego kontynentu. II. Rozwinięcie W krótkim opisie charakteryzujemy stan chłopski w średniowieczu. Posiłkując się fragmentami podrozdziału Chłopi (podręcznik, s. 54) oraz ilustracjami (podręcznik, s. 55), podajemy informacje dotyczące liczebności przedstawicieli tego stanu w Europie oraz ich głównych zajęć. Wyjaśniamy też kwestię własności ziemi i zasadę, na jakiej była ona uprawiana przez chłopów. Zapisujemy na tablicy hasło Średniowieczni chłopi i informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie wykonanie map mentalnych (materiał dla nauczyciela), w których znajdą się najważniejsze informacje na temat tego stanu. Dzielimy klasę na cztery grupy i rozdajemy arkusze papieru, mazaki oraz instrukcje. Grupa I Zapoznajcie się z fragmentami podrozdziałów W średniowiecznej wsi (podręcznik, s. 53) i Chłopi (podręcznik, s. 55). Zbierzcie informacje na temat wyglądu i władz średniowiecznej wsi, a następnie uzupełnijcie mapę mentalną. Grupa II Zapoznajcie się z podrozdziałem W średniowiecznej wsi (podręcznik, s ). Zbierzcie informacje na temat wyglądu chłopskiej zagrody, a następnie uzupełnijcie mapę mentalną. Grupa III Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Chłopi (podręcznik, s. 55). Zbierzcie informacje na temat zobowiązań średniowiecznego chłopa, a następnie uzupełnijcie mapę mentalną. Grupa IV Zapoznajcie się z podrozdziałem Przepis na polewkę zbożową (podręcznik, s. 56). Zbierzcie informacje na temat jadłospisu średniowiecznych chłopów, a następnie uzupełnijcie mapę mentalną. Po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele poszczególnych grup prezentują wyniki pracy i doklejają swoje mapy mentalne do hasła głównego na tablicy. Pozostali uczniowie przerysowują mapy do zeszytu. Kolejną część lekcji rozpoczynamy od zadania pytania 8 (podręcznik, s. 57). Zapisujemy na tablicy propozycje odpowiedzi sformułowane przez uczniów, a następnie, korzystając z treści podrozdziału Targi (podręcznik, s ), wyjaśniamy zależności istniejące między średniowieczną wsią a miastem. 73

74 III. Podsumowanie Rozdajemy karty pracy i informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie zebranie w znajdującej się tam tabeli wiadomości, które pozwolą odpowiedzieć na pytanie C w podręczniku (s. 57). Następnie sprawdzamy poprawność wykonania zadania, prosząc wybrane osoby o odczytanie prawidłowych odpowiedzi. Metody kontroli Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Ćwiczenia 1 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 29, 31). Materiał dla nauczyciela Propozycje uzupełnienia map mentalnych. Grupa I. Grupa II. 74

75 Grupa III. Grupa IV.

76 8 Mądrość całego świata Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna datę: 1400; przedmioty wykładane na średniowiecznych uniwersytetach, rozumie pojęcia: bean, Akademia Krakowska, Uniwersytet Jagielloński, teologia, absolwent, stypendium, żak, szkoła parafialna, szkoła katedralna, otrzęsiny, potrafi: przedstawić okoliczności, w których doszło do odnowienia Akademii Krakowskiej; opowiedzieć o działalności krakowskiej uczelni w XV w.; scharakteryzować szkolnictwo w średniowiecznej Polsce; opisać życie krakowskiego żaka. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 8, materiały do gry dydaktycznej Średniowieczna droga do mądrości, duży arkusz analizy SWOT. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, gra dydaktyczna, praca pod kierunkiem, analiza SWOT. Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. 76

77 Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Otrzęsiny, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. W krótkim opisie przypominamy przyczyny i okoliczności utworzenia Akademii Krakowskiej przez Kazimierza Wielkiego. Wyjaśniamy, co stało się z uczelnią po śmierci władcy, a także rolę, jaką w odrodzeniu uczelni odegrała królowa Jadwiga. II. Rozwinięcie Proponujemy uczniom rozegranie gry dydaktycznej Średniowieczna droga do mądrości. Dzielimy klasę na 4-osobowe zespoły. Każda osoba w zespole ma za zadanie zapoznać się z treścią jednego podrozdziału w podręczniku i zapamiętać jak najwięcej informacji. Po upływie wyznaczonego czasu (10 minut) wyjaśniamy zasady gry, a następnie rozdajemy plansze, zestawy kart i pionki (materiał nr 1). Członkom zespołu, który jako pierwszy ukończył grę, nadajemy tytuł żaków. III. Podsumowanie Polecamy uczniom zapoznać się z treścią ćwiczenia 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 34) i uzupełnić znajdującą się tam tabelkę. Poprawność zapisanych informacji sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o ich odczytanie. Wieszamy na tablicy duży arkusz analizy SWOT (zob. s. 22 niniejszego poradnika) i wyjaśniamy, na czym polega praca tą metodą. Następnie zachęcamy uczniów do wypowiadania się na temat mocnych i słabych stron średniowiecznego systemu edukacji oraz wynikających z nich szans i zagrożeń. Odpowiedzi zapisujemy na arkuszu (materiał nr 2). Metody kontroli Ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, prosząc chętne osoby o podanie prawidłowych odpowiedzi. Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 64). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Gra dydaktyczna Średniowieczna droga do mądrości.

78 Instrukcja. 1. Uczniowie grają w zespołach 4-osobowych. 2. Każdy zespół otrzymuje planszę do gry, dwa zestawy kart oraz jeden pionek. Karty należy położyć w wyznaczonych miejscach na planszy (te z odpowiedziami układamy grzbietem do góry). Dodatkowo oba rodzaje kart powinny być ułożone w takiej samej kolejności, aby uczeń mógł sprawdzić poprawność podanej przez siebie odpowiedzi. 3. Zespół samodzielnie decyduje o kolejności, w jakiej jego członkowie będą oceniać prawdziwość lub fałszywość stwierdzeń. 4. Przed rozpoczęciem gry pionek trafia na pole start. Pierwsza osoba przesuwa go na pole z cyfrą jeden i wyciąga kartę z informacją. Musi się do niej ustosunkować, tj. stwierdzić, czy jest prawdziwa czy fałszywa. Jeśli fałszywa podać prawdziwą. Po udzieleniu odpowiedzi uczeń sprawdza jej poprawność, odczytując informację z karty z odpowiedziami. W wypadku odpowiedzi poprawnej przesuwa pionek o jedno pole do przodu. W wypadku złej pozostawia pionek na dotychczasowym miejscu. 5. Wylosowanie karty oznaczonej gwiazdką, a następnie poprawne zakwalifikowanie znajdującej się na niej informacji umożliwia przesunięcie pionka o dwa pola do przodu. W wypadku odpowiedzi błędnej pionek pozostaje na swoim miejscu. 6. Rozgrywkę wygrywa drużyna, która jako pierwsza dotrze do mety. Plansza. Plansza do gry jest dostępna na stronie Zestaw kart do gry. 1. Akademię Krakowską odnowiono w 1400 r. 2. Władcą, który odnowił Akademię Krakowską, był Kazimierz Wielki. 3. Pierwsza siedziba odnowionej Akademii Krakowskiej mieściła się w kamienicy Pęcherza. 4*. Collegium Maius to inna nazwa Akademii Krakowskiej. 5. Na uczelni krakowskiej wykładano astronomię, matematykę i geografię. 6. Teologia to nauka o Bogu. 7*. Najważniejszym przedmiotem wykładanym na średniowiecznych uniwersytetach była astronomia. 8.WykładynaAkademii Krakowskiej odbywały się w językach narodowych. 9. Średniowieczna szkoła podstawowa to szkoła katedralna. 78

79 10. W szkole parafialnej dzieci uczyły się czytania i pisania, arytmetyki i śpiewu. 11. W średniowiecznych szkołach nie stosowano kar cielesnych. 12. Podczas zajęć uczniowie mieli prawo zadawać nauczycielowi pytania. 13. W średniowieczu obowiązek nauki obejmował wszystkie dzieci. 14. Przy katedrach mieściły się szkoły parafialne. 15. Szkoły katedralne zajmowały się kształceniem wyłącznie przyszłych księży. 16*. Średniowieczny student był nazywany beanem. 17. Studenci robili notatki w zeszytach. 18. Jednym ze studenckich obrzędów były otrzęsiny, czyli chrzest świeżo upieczonych studentów. 19. Władze uczelni krakowskiej tolerowały otrzęsiny przez cały XVI wiek. 20. Bursą nazywamy salę wykładową na Akademii Krakowskiej. 21*. Obowiązkowe stroje studentów krakowskich miały czarny lub czerwony kolor. 22. Na średniowiecznych uniwersytetach nie było wakacji. 23. W średniowieczu studentem mógł zostać tylko syn rycerza. 24. Aby zostać żakiem, chłopcy musieli ukończyć co najmniej 14 lat i dobrze znać łacinę. 25*. W szkołach miejskich uczniowie uczyli się głównie rachunków i podstaw prawa. 26. Nauczycielami w średniowiecznych szkołach byli wyłącznie mężczyźni. 27. Możliwość zdobycia wykształcenia miały tylko te dziewczynki, które zostały oddane do klasztoru. 28. Nazwa Uniwersytet Jagielloński została nadana uczelni krakowskiej w XIV w.

80 Zestaw kart z odpowiedziami. 1. Prawda. 2. Fałsz. Akademię Krakowską odnowił Władysław Jagiełło. 3. Prawda. 4*. Fałsz. To nazwa XV-wiecznego budynku Akademii Krakowskiej. 5. Prawda. 6. Prawda. 7. Fałsz. Najważniejszym przedmiotem wykładanym na średniowiecznych uniwersytetach była teologia. 8. Fałsz. Wykłady odbywały się w języku łacińskim. 9. Fałsz. Odpowiednikiem szkoły podstawowej była szkoła parafialna. 10. Prawda. 11. Fałsz. Uczeń mógł dostać lanie rózgą. 12. Fałsz. Uczniowie nie mieli prawa zadawać pytań. 13. Fałsz. W średniowieczu do szkoły chodziło niewiele dzieci. 14. Fałsz. Przy katedrach mieściły sięszkołykatedralne. 15. Fałsz. Osoby, które ukończyły szkoły katedralne, zostawały również nauczycielami w szkołach parafialnych. 16*. Fałsz. Średniowieczny student był nazywany żakiem. 17. Fałsz. Studenci robili notatki na woskowych tabliczkach. 18. Prawda. 19. Fałsz. W XVI w. zostało zakazane organizowanie otrzęsin na Akademii Krakowskiej. 20. Fałsz. Bursybyłyto domy studenckie. 21*. Prawda. 80

81 22. Prawda. 23. Fałsz. Studentem mógł zostać syn rycerza, mieszczanina i chłopa. 24. Fałsz. Studentami mogli zostać młodsi chłopcy i nie musieli znać łaciny. 25*. Prawda. 26. Prawda. 27. Prawda. 28. Fałsz. Nazwa ta została nadana Akademii Krakowskiej kilka wieków później. Materiał nr 2 Propozycja uzupełnienia arkusza analizy SWOT. OCENA ŚREDNIOWIECZNEGO SYSTEMU EDUKACJI W POLSCE MOCNE STRONY wysoki poziom nauczania na uniwersytecie edukacja dostępna dla chłopców ze stanu rycerskiego, mieszczańskiego i chłopskiego łacina międzynarodowym językiem ludzi wykształconych stypendia dla najuboższych żaków SZANSE sława uczelni w Europie duża liczba studentów z zagranicy możliwość nauki w różnych częściach Europy możliwość łatwego porozumiewania się ludzi wykształconych różnych narodowości dostęp najbiedniejszych do edukacji SŁABE STRONY niewielka liczba szkół edukacja dostępna tylko dla nielicznych nauka niedostępna dla dziewcząt (nie mogły chodzić do szkoły) brak książek i zeszytów konieczność pamięciowego opanowania materiału kary cielesne trudne warunki życia żaków ZAGROŻENIA wiele osób pozbawionych możliwości nauki niewielki odsetek ludzi wykształconych słabe wyniki osiągane przez uczniów upokorzenia uczniów przypadki porzucania nauki przez studentów z powodu nędzy i głodu 81

82 *9 Średniowieczne rozrywki Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: wiek; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: zasady obowiązujące podczas turnieju rycerskiego, rozumie pojęcia: turniej rycerski, szranki, trubadur, misteria, potrafi: wymienić najważniejsze rozrywki ludzi żyjących w średniowieczu; przedstawić przebieg średniowiecznego turnieju rycerskiego; wyjaśnić, jak organizowano polowania; omówić tematykę średniowiecznej literatury i misteriów; scharakteryzować twórczość trubadurów. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 9, cztery komplety zestawów kart do gry dydaktycznej Fabuła z kubka, cztery kubki, plansza obcy przybysz, zielone i czerwone karteczki, klej lub taśma klejąca. Metody i techniki nauczania opowiadanie, gra dydaktyczna, obcy przybysz. Formy zajęć praca w grupach, praca indywidualna, praca zbiorowa. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. 82

83 Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Turniej, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Informujemy, że szczęśliwy finał przygód Piotrka i jego przyjaciół wprowadza nas w zagadnienie sposobów spędzania czasu wolnego przez ludzi epoki średniowiecza. Aby je poznać, uczniowie będą mieli za zadanie ułożenie opowiadań z wykorzystaniem gry dydaktycznej Fabuła z kubka. II. Rozwinięcie Dzielimy uczniów na 8-osobowe grupy. Każdej z czterech par w grupie polecamy zapoznać się z treścią jednego podrozdziału w podręczniku. Następnie przekazujemy grupom kubki z czterema zestawami kart do opowiadań (materiał dla nauczyciela). Uczniowie losują kartki, odczytują zapisane na nich hasła i decydują, do jakiego opowiadania będzie ona przydatna (po czym odkładają je na osobne miejsce). Po wylosowaniu ostatniej kartki każda para wybiera zestaw z hasłami związanymi z przeczytanym podrozdziałem i układa opowiadania. Po upływie wyznaczonego czasu (8 minut) poszczególne pary przedstawiają opowiadania pozostałym członkom grupy. Po zakończeniu prezentacji rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, prosząc chętne osoby o podanie prawidłowych odpowiedzi. III. Podsumowanie Wyjaśniamy uczniom, na czym polega technika obcy przybysz. Następnie polecamy im zapoznać się z ćwiczeniem w podręczniku (s. 71). W tym czasie wieszamy na tablicy planszę (zob. s. 29 niniejszego poradnika) i rozdajemy każdej osobie po jednej karteczce koloru zielonego i jednej koloru czerwonego. Uczniowie zapisują na zielonych karteczkach to, co w średniowiecznych rozrywkach im się podoba, a na czerwonych to, czego nie akceptują. Następnie podchodzą do tablicy, głośno odczytują odpowiedzi i przyklejają karteczki w odpowiednich miejscach na planszy. Metody kontroli Ćwiczenia 1 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 35, 38). Praca domowa Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Gra dydaktyczna Fabuła z kubka.

84 Zestaw kart do opowiadania o turniejach rycerskich. ZAWODY ZJAZDY KRÓLÓW IKSIĄŻĄT KILKA DNI DWA TYGODNIE SŁUŻĄCY, GIERMKOWIE, TRĘBACZE, DOBOSZE PLAC PRZED ZAMKIEM LUB RYNEK MIEJSKI DREWNIANE TRYBUNY DAMY SERCA NAGRODA Zestaw kart do opowiadania o indywidualnych pojedynkach i pozorowanych bitwach. SZRANKI HEROLD KOPIE I TARCZE WYGRANA ZASTĘPY KONNYCH RYCERZY KOPIE I MIECZE UPADEK Z KONIA KONIECZNOŚĆ WYKUPIENIA SIĘ Z NIEWOLI Zestaw kart do opowiadania o polowaniach. LASY SFORA PSÓW NAGONKA KUSZE, OSZCZEPY IŁUKI GRUBY ZWIERZ ŚLADY SOKOLNIK KAPTUR Zestaw kart do opowiadania o trubadurach i misteriach. LITERATURA LEGENDA OŚW.ALEKSYM WIERSZE WĘDROWNI ŚPIEWACY JĘZYKI NARODOWE SZTUKI KOŚCIÓŁ PLAC 84

85 Średniowieczny porządek świata lekcja powtórzeniowa Powtórzenie działu Blaski i cienie średniowiecza Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, planu, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie dlaczego jest tak, jak jest? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Blaski i cienie średniowiecza; nazwy stanów średniowiecznej Europy, rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Blaski i cienie średniowiecza; czym poszczególne stany różniły się od siebie, potrafi: opisać różne grupy społeczne, wskazując ich role w społeczeństwie; opowiedzieć, jak wyglądało życie codzienne w epoce średniowiecza; porównać warunki życia przedstawicieli poszczególnych stanów średniowiecznej Europy; scharakteryzować klasztor, zamek, miasto i wieś średniowiecza; dostrzec pozytywne i negatywne cechy związane ze strukturą i funkcjonowaniem społeczeństwa w średniowiecznej Europie; scharakteryzować szkolnictwo średniowiecznej Polski; przedstawić działalność Akademii Krakowskiej w XV w.; opowiedzieć, jak ludzie średniowiecznej Europy spędzali czas wolny. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), uproszczony schemat społeczeństwa średniowiecznej Europy, 85

86 materiały do gry dydaktycznej Czarny Piotruś, prezentacja multimedialna na temat edukacji i rozrywek średniowiecznych. Metody i techniki nauczania praca pod kierunkiem, rozmowa nauczająca, gra dydaktyczna, opis, dyskusja. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat, a następnie informujemy uczniów, że celem lekcji będzie zebranie informacji o mieszkańcach średniowiecznej Europy, ich życiu codziennym oraz prawach i obowiązkach. Wieszamy na tablicy uproszczony schemat społeczeństwa średniowiecznego (materiał nr 1) i prosimy uczniów, aby przypomnieli, jak nazywały się grupy wchodzące w jego skład oraz umieścili je na schemacie zgodnie z hierarchią ważności. Po wykonaniu zadania inicjujemy rozmowę nauczającą, w trakcie której wyjaśniamy, z czego wynikał taki porządek społeczny w średniowiecznej Europie i jakie były jego pozytywne oraz negatywne cechy. II. Rozwinięcie Proponujemy uczniom rozegranie gry dydaktycznej Czarny Piotruś. Dzielimy klasę na 2-osobowe zespoły, wyjaśniamy zasady gry i rozdajemy zestawy plansz wraz z kartami (materiał nr 2). Następnie organizujemy cztery rundy, podczas których uczniowie dopasowują pojęcia do definicji. Po zakończeniu gry polecamy uczniom wykonać ćwiczenie 1 w zeszycie ćwiczeń (s. 39). Poprawność jego wykonania sprawdzamy, prosząc chętne osoby o podanie prawidłowych odpowiedzi. Korzystając z metody opisu, przypominamy główne zagadnienia związane z edukacją i rozrywkami społeczeństwa średniowiecznej Europy. Tę część lekcji możemy wzbogacić przygotowaną wcześniej prezentacją multimedialną zawierającą najważniejsze informacje na temat funkcjonowania średniowiecznego szkolnictwa i form spędzania wolnego czasu przez różnych przedstawicieli społeczeństwa tej epoki. III. Podsumowanie Zapisujemy na tablicy hasło: Średniowiecze ciemne wieki? Wyjaśniamy znaczenie tego sformułowania, a następnie inicjujemy krótką dyskusję, w trakcie której uczniowie wyrażają opinię, czy jest ono słuszne. Metody kontroli Ćwiczenia 2 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Rozwiąż w Histlandii zadania do działu Stany średniowiecza. 86

87 Wykonaj techniką kolażu pracę przedstawiającą społeczeństwo średniowiecznej Europy. Uwzględnij w niej jego strukturę, zadania wykonywane przez poszczególne stany, a także ważne miejsca i pojęcia związane z każdym z nich. Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Uproszczony schemat społeczeństwa średniowiecznej Europy. Wersja do uzupełnienia. władca stoinaczelepaństwa Wersja uzupełniona. władca duchowni rycerze stoi na czele państwa poświęcają życie Bogu, modlą się, żyją zgodnie z surową regułą, udzielają pomocy chorym, bezdomnym i biednym bronią ludności przed najazdami obcych ludów mieszczanie chłopi zajmują się handlem i rzemiosłem uprawiają rolę i hodują zwierzęta Materiał nr 2 Gra dydaktyczna Czarny Piotruś. Instrukcja. 1. Gra odbywa się w grupach 2-osobowych. 2. Uczniowie rozdzielają między siebie 13 kart. 3. Osoba, która ma ich mniej, rozpoczyna grę. 4. Gra polega na naprzemiennym wybieraniu kart przeciwnika i dopasowywaniu ich do własnych kart, tak by utworzyły parę: pojęcie wyjaśnienie. 5. Karta, która nie pasuje znaczeniowo do żadnej innej, to Czarny Piotruś. 6. Utworzone pary kart odkładane są na bok. 7. Wygrywa osoba, która zakończy rozgrywkę bez karty Czarnego Piotrusia. 87

88 Plansza do gry. 88

89 Karty. Wersja 1. ŚW. JERZY KSIĘŻA, ZAKONNICY I ZAKONNICE OSOBY WCHODZĄCE W SKŁAD STANU DUCHOWNEGO ŚW. BENEDYKT TWÓRCA KLASZTORU NA GÓRZE MONTE CASSINO OPACTWO KLASZTOR ORAZ NALEŻĄCE DO NIEGO ZIEMIE REGUŁA ZBIÓR PRZEPISÓW I ZALECEŃ DLA ZAKONNIKÓW, JAK POWINNI ŻYĆ ŚW. FRANCISZEK SYN KUPCA Z MIASTA ASYŻ, KTÓRY DOPROWADZIŁ DO ODNOWY CHRZEŚCIJAŃSTWA ZAKON ŻEBRACZY ORGANIZACJA ZAKONNIKÓW, KTÓRZY UTRZYMYWALI SIĘ Z TEGO, CO DOSTALI OD LUDZI 89

90 Karty. Wersja 2. TYNIEC RYCERZ ZAWODOWY WOJOWNIK RYCERZ BEZ SKAZY SZERZONY PRZEZ KOŚCIÓŁ IDEAŁ RYCERZA PAŹ SŁUŻĄCY RYCERZA; ZOSTAWAŁ NIM, GDY SKOŃCZYŁ 7 LAT GIERMEK POMOCNIK RYCERZA; ZOSTAWAŁ NIM PO UKOŃCZENIU 14 LAT ZAWISZA CZARNY NAJSŁYNNIEJSZY POLSKI RYCERZ OSTROGI METALOWE KOLCE LUB GWIAZDKI, PRZYPINANE DO BUTÓW JEŹDŹCA 90

91 Karty. Wersja 3. CHĘCINY RATUSZ SIEDZIBA WŁADZ MIEJSKICH RYNEK GŁÓWNY PLAC MIASTA PRĘGIERZ SŁUP SŁUŻĄCY DO KARANIA ZA DROBNE PRZESTĘPSTWA SAMORZĄD INSTYTUCJA DAJĄCA MIESZKAŃCOM MOŻLIWOŚĆ SAMODZIELNEGO DECYDOWANIA O SWOICH SPRAWACH BURMISTRZ OSOBA STOJĄCA NA CZELE RADY MIEJSKIEJ CECH ORGANIZACJA SKUPIAJĄCA MISTRZÓW TEGO SAMEGO FACHU 91

92 Karty. Wersja 4. MAJSTERSZTYK DZIERŻAWA UŻYTKOWANIE ZIEMI W ZAMIAN ZA USTALONE OPŁATY LUB ŚWIADCZENIA CZYNSZ ZAPŁATA W PIENIĄDZU ZA UŻYTKOWANIE ZIEMI PAŃSZCZYZNA OBOWIĄZEK PRACY NA ZIEMI NALEŻĄCEJ DO PANA DZIESIĘCINA PODATEK PŁACONY NA RZECZ PARAFII SOŁTYS OSOBA RZĄDZĄCA WSIĄ W IMIENIU PANA POLEWKA ZBOŻOWA JEDNA Z POTRAW SPOŻYWANYCH PRZEZ CHŁOPÓW 92

93 *10 Jestem człowiekiem... Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: okres p.n.e., n.e., tysiąclecie, wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie dlaczego jest tak, jak jest? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: ramy chronologiczne epoki nowożytnej i odrodzenia; datę: ok. 1450; postacie wybitnych przedstawicieli odrodzenia (Filippa Brunelleschiego, Michała Anioła, LeonardadaVinci), rozumie pojęcia: humaniści, odrodzenie (renesans); znaczenie sformułowania: Jestem człowiekiem i sądzę, że nic, co ludzkie, nie jest mi obce, potrafi: omówić porządek panujący w średniowiecznej Europie; opisać zmiany, jakie nastąpiły na kontynencie europejskim w XV w.; wymienić cechy charakterystyczne okresu odrodzenia; przedstawić dokonania najwybitniejszych przedstawicieli odrodzenia; dostrzec rolę druku jako wynalazku, który odmienił życie Europejczyków. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 10, oś czasu. 93

94 Metody i techniki nauczania opowiadanie, praca pod kierunkiem, opis, rozmowa nauczająca, praca z ilustracją, dyskusja. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Kopuła, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Informujemy, że okres, w trakcie którego rozgrywała się ta historia, był jednym z najbardziej niezwykłych w dziejach. Wydarzenia z tamtego czasu okazały się tak znaczące, że ich skutki odczuwamy w wielu dziedzinach życia aż do dzisiaj. II. Rozwinięcie Wieszamy na tablicy oś czasu i prosimy uczniów o przypomnienie nazw epok historycznych, jakie już poznali. Zaznaczamy je na osi, po czym wyjaśniamy, że postacie i wydarzenia, które będą omawiane na tej i następnych lekcjach, należą do kolejnej epoki nowożytnej. Polecamy uczniom odnaleźć w podręczniku (s. 72) informacje na temat ram chronologicznych nowożytności i zaznaczamy je na osi czasu. W celu zaznajomienia uczniów z podłożem przemian, które zapoczątkowały epokę nowożytną, prosimy ich o zapoznanie się z treścią podrozdziału Koniec średniowiecza (podręcznik, s. 75), a następnie zadajemy polecenie 1 i pytanie 2 (podręcznik, s. 75). Odpowiedź na pytanie 2 polecamy wpisać do tabeli w ćwiczeniu 1 (zeszyt ćwiczeń s. 42). Korzystając z metody opisu, informujemy uczniów, że omawiany proces najszybciej zachodził w miastach włoskich. Podajemy czynniki ekonomiczne, które sprawiły, że obszar ten stał się w XV w. centralnym ośrodkiem Europy: rozwój handlu będący efektem istnienia szlaków handlowych łączących Italię z Afryką i Azją, powstawanie banków, wzrost zamożności społeczeństwa dzięki zyskom osiąganym z handlu. Następnie wyjaśniamy, że zarobione pieniądze mieszkańcy Italii chcieli przeznaczyć na upiększenie przestrzeni, w której żyli. Pragnienie to wynikało ze stałego kontaktu z pozostałościami po starożytnej Grecji i Imperium Rzymskim. Choć miały one setki lat i wiele z nich popadło w ruinę, to wciąż budziły zachwyt i stanowiły wyraz potęgi starożytnych państw oraz ich mieszkańców. Aby jednak można było zrealizować ten cel, należało najpierw zdobyć niezbędną do tego wiedzę. Odczytujemy fragment Pochwały głupoty Erazma z Rotterdamu (podręcznik, s. 75) i pytamy, czy tego typu rozważania dawały odpowiedź na to, jak zbudować piękny dom czy też ozdobić go ładnymi meblami lub rzeźbami. Następnie zachęcamy uczniów, 94

95 aby zastanowili się, gdzie mogło znajdować się źródło informacji. W wypadku trudności ze znalezieniem odpowiedzi pomagamy uczniom dojść do wniosku, że były nim dokonania mieszkańców starożytnego Rzymu. Wyjaśniamy, że rozmach, a szczególnie odmienność dokonań antyku od tego, czym zajmowano się w średniowieczu, zachęcił ludzi studiujących antyczne księgi do ich odrodzenia. Postanowili ukazać je ponownie całemu światu. Tłumaczymy, że zmiany zapoczątkowane w XV w. doprowadziły do pojawienia się nowej grupy uczonych, których nazywano humanistami. Wyjaśniamy, czym się zajmowali humaniści, a następnie informujemy, że ich działalność zapoczątkowała w historii kultury nowy okres: odrodzenie (renesans). Określamy ramy chronologiczne tego okresu i podajemy jego najważniejsze cechy. Rozdajemy karty pracy wraz z ilustracjami i polecamy uczniom uzupełnić gazetkę o odrodzeniu. W celu zdobycia potrzebnych informacji uczniowie czytają podrozdziały Ojczyzna odrodzenia, Geniusze włoskiego odrodzenia i Wynalazek Jana Gutenberga (podręcznik, s ). Zwracają przy tym szczególną uwagę na ilustracje i ich podpisy. Uczniowie pracują samodzielnie: wklejają ilustracje we właściwych miejscach oraz uzupełniają luki w tekstach artykułów. Po wykonaniu zadania wybrane osoby prezentują efekty swojej pracy. Pozostali uczniowie porównują je z własnymi i ewentualnie nanoszą poprawki. Nawiązując do artykułu w gazetce W drukarni Jana Gutenberga, zadajemy uczniom pytania: 1. Do czego współczesnemu człowiekowi potrzebny jest druk? 2. Jak wyobrażacie sobie świat bez tego wynalazku? Po udzieleniu przez uczniów odpowiedzi sięgamy do informacji w podrozdziale WynalazekJanaGutenberga(podręcznik, s ) i przedstawiamy okoliczności, w których doszło do odkrycia dokonanego przez tego rzemieślnika. III. Podsumowanie Inicjujemy krótką dyskusję wokół polecenia B (podręcznik, s. 79). Metody kontroli Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Znajdź i umieść w portfolio informacje o zabytkach z okresu odrodzenia w twojej miejscowości. Jeśli jej wówczas jeszcze nie było, zamieść w teczce informacje o takich zabytkach w najbliższej miejscowości, która w tych czasach istniała.

96 *11 Dzieci odrodzenia Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: wiek; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie dlaczego jest tak, jak jest? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna postać: Vittorino da Feltre, rozumie: z czego wynikała surowość, z jaką średniowieczni rodzice wychowywali swoje dzieci, potrafi: opisać sposób wychowania dzieci żyjących w średniowieczu; opowiedzieć, jak wyglądały szkoły okresu odrodzenia na przykładzie Domu Radości; wskazać różnice między Domem Radości a średniowieczną szkołą; wyjaśnić, jak w odrodzeniu wychowywano dziewczynki; określić wpływ zmian zapoczątkowanych w szkołach odrodzenia na funkcjonowanie współczesnego szkolnictwa; wymienić mocne i słabe strony systemu edukacji w odrodzeniu. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 11, fragment Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ustawy o systemie oświaty. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, praca pod kierunkiem, dyskusja. 96

97 Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Szkoła pana Vittorino, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. Wyjaśniamy uczniom, że poznana przez nich historia jest kolejnym przykładem przemian, jakie zaszły w Europie w okresie odrodzenia. Przełom w sposobie postrzegania świata i człowieka, który nastąpił w tym czasie, pociągnął za sobą nie tylko zmianę sposobu nauczania, ale też nastawienia do osób będących adresatami przekazywanej wiedzy. II. Rozwinięcie Prosimy uczniów, aby przypomnieli najważniejsze informacje na temat funkcjonowania szkolnictwa w średniowiecznej Europie. W krótkim opisie przypominamy cechy charakterystyczne odrodzenia, a w szczególności zainteresowanie człowiekiem oraz jego możliwościami. Konfrontujemy je ze sposobem, w jaki wyrażano się o istocie ludzkiej w średniowieczu. Następnie wyjaśniamy, że nowy sposób postrzegania człowieka jako istoty zdolnej do dokonywania wielkich i pięknych rzeczy, a nie z natury złej i grzesznej leżał u podstaw zmian w funkcjonowaniu europejskiego szkolnictwa. Dzielimy uczniów na cztery grupy, a następnie rozdajemy karty pracy i instrukcje. Zadaniem grup jest zebranie informacji do zamieszczonej w karcie pracy tabeli, w której porównają szkolnictwo średniowiecza ze szkolnictwem okresu odrodzenia. Grupa I Zapoznajcie się z podrozdziałami Średniowieczne dzieciństwo oraz Dom Radości (podręcznik, s ) i znajdźcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić 1. i 7. wiersz tabeli. Grupa II Zapoznajcie się z podrozdziałami Średniowieczne dzieciństwo oraz Dom Radości (podręcznik, s ) i znajdźcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić 2. i 3. wiersz tabeli. Grupa III Zapoznajcie się z podrozdziałami Średniowieczne dzieciństwo oraz Dom Radości (podręcznik, s ) i znajdźcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić 4. i 5. wiersz tabeli. *Grupa IV Zapoznajcie się z podrozdziałem Dom Radości (podręcznik, s ) i znajdźcie informacje, które pozwolą wam uzupełnić 6. i 8. wiersz tabeli. 97

98 Uczniowie pracują w grupach, a następnie prezentują wyniki swojej pracy. Po zakończeniu prezentacji prosimy o odpowiedź na pytanie B (podręcznik, s. 85). W kolejnej części lekcji informujemy uczniów, że choć renesansowe zmiany w sposobie postrzegania świata i człowieka były ogromne, to ich zasięg miał swoje ograniczenia. Jako przykład takiego ograniczenia wskazujemy sposób postrzegania roli i zadań kobiet. Polecamy uczniom zapoznać się z treścią podrozdziału Wychowanie dziewcząt (podręcznik, s ), a następnie prosimy o wykonanie polecenia C (podręcznik, s. 85). III. Podsumowanie Rozdajemy uczniom fragmenty Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej oraz Ustawy o systemie oświaty (materiał dla nauczyciela). Krótko wyjaśniamy, czym są te dokumenty, i polecamy zapoznać się z ich treścią. Następnie prosimy o wskazanie zasad obowiązujących we współczesnych szkołach, które są wynikiem zmian w sposobie podejścia do edukacji zapoczątkowanych w odrodzeniu. Na podstawie wypowiedzi uczniów inicjujemy krótką dyskusję, w trakcie której ustalamy mocne i słabe strony szkolnictwa odrodzenia. Polecamy uczniom wykonać zadanie B w karcie pracy. Poprawność jego wykonania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o podanie prawidłowych rozwiązań. Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 46). Praca domowa Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Fragmenty aktów prawnych dotyczących nauki w szkole. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Art Każdy ma prawo do nauki. Nauka do 18. roku życia jest obowiązkowa. 2. Nauka w szkołach publicznych jest bezpłatna. 4. Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia. Ustawa o systemie oświaty. Art. 1. System oświaty zapewnia w szczególności: 1) realizację prawa każdego obywatela Rzeczypospolitej Polskiej do kształcenia się oraz prawa dzieci i młodzieży do wychowania i opieki, odpowiednich do wieku i osiągniętego rozwoju; 4) dostosowanie treści, metod i organizacji nauczania do możliwości uczniów; 11) upowszechnianie wśród dzieci i młodzieży wiedzy o zasadach zrównoważonego rozwoju; 12) opiekę uczniom pozostającym w trudnej sytuacji materialnej i życiowej. 98

99 12 Ziemia! Ziemia! Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna datę: 1492; postacie: Krzysztofa Kolumba, Ameriga Vespucciego, Vasco da Gamy, rozumie pojęcia: karawela, karaka, Indianie, wielkie odkrycia geograficzne, Nowy Świat, kolonia, plantacja; znaczenie daty odkrycia Ameryki jako końca epoki średniowiecza i początku epoki nowożytnej, potrafi: dostrzec znaczenie handlu z Indiami dla mieszkańców Europy; podać przyczyny wypraw odkrywczych; opisać wygląd karaweli i karaki z uwzględnieniem wprowadzonych w nich ulepszeń; umieścić Krzysztofa Kolumba i jego pierwszą odkrywczą wyprawę w czasie i w przestrzeni; opisać odkrycie Krzysztofa Kolumba, używając pojęć: karawela, Nowy Świat, Indianie, broń palna; wymienić następstwa wypraw odkrywczych dla Europy i dla Ameryki; wskazać na mapie tereny odkryte przez Europejczyków na przełomie XV i XVI w. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna wielkich odkryć geograficznych, karta pracy nr 12, schemat drzewa decyzyjnego, 99

100 arkusze papieru i mazaki, kserokopie mapy oraz ilustracji z podręcznika. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, drzewo decyzyjne, praca z mapą, debata za i przeciw. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Powrót, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytanie i polecenie zamieszczone pod opowiadaniem. Wyjaśniamy, że odkrycie dokonane przez Krzysztofa Kolumba jak się później okazało inne, niż myślano na początku tak bardzo wpłynęło na dzieje Europy i jej mieszkańców, że uznano je za wydarzenie przełomowe, kończące epokę średniowiecza i rozpoczynające epokę nowożytną. O jego wielkości świadczy również fakt, że konsekwencje podróży tego żeglarza świat odczuwa do dzisiaj. II. Rozwinięcie Metodą opisu przedstawiamy uczniom sytuację gospodarczą Europy w XV w. i charakter związków handlowych łączących nasz kontynent z Indiami. Korzystając z mapy w ćwiczeniu 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 49), ukazujemy zasięg świata znanego ludziom średniowiecza. Zwracamy uwagę uczniów na konsekwencje gospodarcze pojawienia się Turków w łańcuchu pośredników w handlu między Europą a Indiami i wyjaśniamy, że wyczerpywanie się kruszców oraz odpływ pieniądza z Europy zmusiły jej mieszkańców do działania. Wieszamy na tablicy schemat drzewa decyzyjnego (zob. s. 24 niniejszego poradnika). Tłumaczymy, na czym polega praca tą metodą, i formułujemy problem: Usługi pośredników w handlu z Indiami sprawiły, że ceny towarów znacznie przekroczyły ich wartość i zagroziły gospodarce Europy. Co należy zrobić? Uczniowie formułują cele i wartości, które powinny być brane pod uwagę przy podejmowaniu decyzji, a następnie proponują decyzje możliwe do podjęcia i określają ich pozytywne i negatywne skutki (materiał dla nauczyciela). Ponieważ będą to pierwsze zajęcia z wykorzystaniem tej metody, rozumowanie uczniów może odbiegać od torów właściwego przebiegu procesu historycznego. Wówczas nauczyciel chcąc osiągnąć założone cele lekcji będzie zmuszony do skorygowania sposobu myślenia uczniów. Prosimy uczniów, aby wyobrazili sobie, że są pracownikami muzeum przygotowującego ekspozycję z okazji rocznicy wyprawy odkrywczej Krzysztofa Kolumba. Ich zadaniem będzie stworzenie plakatów z najważniejszymi informacjami na jej temat. 100

101 Dzielimy uczniów na grupy, rozdajemy instrukcje oraz arkusze papieru i mazaki. Ponadto na jednej z ławek rozkładamy kserokopie dodatkowych materiałów z podręcznika (mapa, ilustracje). Grupa I Zapoznajcie się z podrozdziałem Jak dotrzeć do Indii? (podręcznik, s. 88) oraz z dodatkowymi materiałami, a następnie przygotujcie plakat zatytułowany Przyczyny wyprawy. Zbierzcie na nim informacje o powodach, które skłoniły Europejczyków do organizowania wypraw w nieznane. Grupa II Zapoznajcie się z podrozdziałem Karawela i karaka (podręcznik, s. 89) oraz z dodatkowymi materiałami, a następnie przygotujcie plakat zatytułowany Dalekie wyprawy oceaniczne. Zbierzcie na nim informacje o wynalazkach, które pozwoliły organizować dalekie wyprawy oceaniczne. Grupa III Zapoznajcie się z podrozdziałem Odkrycie Ameryki (podręcznik, s ) oraz z dodatkowymi materiałami, a następnie przygotujcie plakat zatytułowany Wyprawa Kolumba. Zbierzcie na nim informacje o przebiegu i trasie podróży Krzysztofa Kolumba. Grupa IV Zapoznajcie się z podrozdziałem Nowy Świat (podręcznik, s ) oraz z dodatkowymi materiałami, a następnie przygotujcie plakat zatytułowany Nowy Świat a Europa. Zbierzcie na nim informacje o skutkach odkrycia Ameryki dla Europy i jej mieszkańców. *Grupa V Zapoznajcie się z mapą w podręczniku (s. 91), podrozdziałem Nowy Świat (podręcznik, s ) oraz z dodatkowymi materiałami, a następnie przygotujcie plakat zatytułowany Nowy Świat i losy jego mieszkańców. Zbierzcie na nim informacje o skutkach odkrycia Kolumba dla rdzennych mieszkańców obu Ameryk. Po upływie wyznaczonego czasu uczniowie przedstawiają efekty swojej pracy na forum klasy. Podczas prezentacji grupy III prosimy jej reprezentanta o wskazanie na mapie ściennej trasy pierwszej podróży Krzysztofa Kolumba, a reprezentanta grupy IV o wskazanie terenów odkrytych przez Europejczyków w XV i XVI w. Oceny każdej grupy dokonujemy, biorąc pod uwagę kryteria poprawności merytorycznej, odpowiedniego doboru materiałów dodatkowych oraz estetyki wykonanej pracy. III. Podsumowanie Zapisujemy na tablicy tezę Odkrycie Ameryki obustronny sukces? i proponujemy uczniom przeprowadzenie krótkiej debaty za i przeciw. Wyjaśniamy, na czym polega praca tą metodą, i prosimy o przygotowanie kilku argumentów popierających bądź odrzucających postawioną tezę. Rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Po zakończeniu pracy wybrane osoby podają prawidłowe rozwiązania. Metody kontroli Ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 51). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 50). 101

102 Materiał dla nauczyciela Propozycja uzupełnienia drzewa decyzyjnego. CELE I WARTOŚCI Utrzymanie gospodarki europejskiej w dobrej kondycji. Utrzymanie dostaw towarów luksusowych. Europa nie traci dużych ilości cennych kruszców. Gospodarka kontynentu nie jest zagrożona. Dostęp do przypraw i innych towarów luksusowych tylko dla nielicznych. SKUTKI POZYTYWNE SKUTKI NEGATYWNE Nawiązanie stosunków handlowych z Indiami bez konieczności korzystania z usług pośredników. Mniejsze wydatki związane ze sprowadzaniem towarów z Indii. Możliwość sprowadzania większej niż dotychczas ilości towarów. Rozwój gospodarki europejskiej dzięki zwiększonej wymianie handlowej z Indiami i dostępowi do znajdujących się tam zasobów złota i srebra. Duże koszty związane z organizacją wyprawy w celu odkrycia nowej drogi do Indii. Brak pewności, czy istnieje inna droga do Indii. Nieznane niebezpieczeństwa czyhające na podróżników. MOŻLIWE ROZWIĄZANIA Ograniczyć ilość towarów sprowadzanych z Znaleźć inną drogę do Indii. Indii. Usługi pośredników w handlu z Indiami sprawiły, że ceny towarów znacznie przekroczyły ich wartość i zagroziły gospodarce Europy. Co należy zrobić? SYTUACJA WYMAGAJĄCA PODJĘCIA DECYZJI 102

103 13 Wstrzymał Słońce... Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna datę: 1517; postacie: Marcina Lutra, Mikołaja Kopernika, rozumie pojęcia: Kościół luterański (protestancki), reformacja, uczony, astronom, człowiek renesansu, odkrycie naukowe, teoria; dlaczego odkrycie Kopernika zostało poddane krytyce, potrafi: omówić wydarzenia w Europie będące następstwami wystąpienia Marcina Lutra; przedstawić poglądy uczonych średniowiecznych na temat budowy wszechświata; opowiedzieć o życiu Mikołaja Kopernika, używając pojęć: uczony, astronom, odkrycie naukowe; opisać i umieścić w czasie odkrycie Mikołaja Kopernika, wyjaśniając, co znaczy powiedzenie: Wstrzymał Słońce, ruszył Ziemię. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 1. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 13, karta Identyfikator postaci historycznej. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, rozmowa nauczająca, praca po kierunkiem. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna. 103

104 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Szczerozłote serce, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Wyjaśniamy uczniom, że Mikołaj Kopernik bohater kolejnej historii z czasów odrodzenia podobnie jak Krzysztof Kolumb dokonał wielkiego odkrycia. Zostało ono początkowo niemal przez wszystkich odrzucone, ale z czasem stało się fundamentem naszej wiedzy o wszechświecie. II. Rozwinięcie Korzystając z metody opisu, przedstawiamy uczniom wydarzenia, do jakich doszło w Europie na początku XV w. Omawiamy sytuację panującą w Kościele katolickim i konsekwencje wystąpienia Marcina Lutra przeciw papieżowi. Wprowadzamy pojęcie reformacji i charakteryzujemy Kościół założony przez niemieckiego mnicha. Następnie prosimy uczniów, aby na podstawie ilustracji w podręczniku (s. 95) określili, jak wyglądały relacje między katolikami i protestantami. Zapisujemy na tablicy hasło: Odrodzenie reformacja i wojny religijne, a pod nim pytanie: O czym świadczył taki rozwój wydarzeń? Zachęcamy uczniów, aby spróbowali się zastanowić, dlaczego w tym samym czasie, w którym człowiek zaczął interesować się samym sobą i badaniem granic swoich możliwości, a także poznawaniem i odkrywaniem otaczającego go świata, kwestie religijne tak drastycznie wpłynęły na myślenie i działania społeczeństwa. Rozmową nauczającą kierujemy w taki sposób, aby uczniowie dostrzegli, że choć trwające w Europie odrodzenie zapoczątkowało wiele pozytywnych zmian, to nie oduczyło ludzi sięgania po brutalne metody rozwiązywania sporów. Zwracamy uwagę, że w tym burzliwym okresie religia i opinie osób należących do stanu duchownego na temat różnych spraw wciąż odgrywały dominującą rolę w życiu społeczeństwa Europy. Jako przykład wskazujemy poglądy XVI-wiecznych uczonych na budowę wszechświata, formułowanych nie w oparciu o naukową obserwację nieba i gwiazd, ale o słowa zapisane w Biblii. Następnie wyjaśniamy, że w takich warunkach nad dziełem swojego życia pracował polski astronom Mikołaj Kopernik. I choć wiedział, że jego praca stała w sprzeczności z obowiązującymi dotychczas poglądami i mogła narazić go na wiele nieprzyjemności, nie zrezygnował z poszukiwań odpowiedzi na pytanie, jak naprawdę zbudowany jest Układ Słoneczny. Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie prześledzenie życiorysu wielkiego polskiego odkrywcy i wyjaśnienie, na czym polegało dokonane przez niego odkrycie. Prosimy o zapoznanie się z treścią podrozdziałów Człowiek renesansu i Ruszył Ziemię (podręcznik, s ), a następnie rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać 104

105 znajdujące się tam zadania. Po upływie wyznaczonego czasu prosimy wybrane osoby o podanie prawidłowych rozwiązań. W kolejnej części lekcji przypominamy uczniom o roli religii w życiu mieszkańców Europy XV XVI w. i, korzystając z informacji w podrozdziale Czy ptaki trafią do gniazd? (podręcznik, s ), przedstawiamy reakcje teologów i Kościoła katolickiego na dzieło Kopernika, opublikowane pod koniec jego życia. III. Podsumowanie Rozdajemy uczniom karty Identyfikator postaci historycznej (materiał dla nauczyciela) i prosimy o ich uzupełnienie. Poprawność zapisanych informacji sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o podanie prawidłowych odpowiedzi. Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 52). Praca domowa Ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiał dla nauczyciela Karta Identyfikator postaci historycznej. IDENTYFIKATOR POSTACI HISTORYCZNEJ 105

106 Nowe widzenie człowieka i świata lekcja powtórzeniowa Powtórzenie działu Czasy odrodzenia Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: okres p.n.e., n.e., tysiąclecie, wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych i współczesnych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytania dlaczego jest tak, jak jest? i czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na te pytania. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Czasy odrodzenia; ramy chronologiczne epoki nowożytnej i okresu odrodzenia, rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Czasy odrodzenia; znaczenie odkryć dokonanych przez Krzysztofa Kolumba i Mikołaja Kopernika, potrafi: scharakteryzować porządek panujący w Europie pod koniec średniowiecza; wymienić cechy charakterystyczne odrodzenia; opisać najważniejsze zmiany, jakie nastąpiły w Europie pod wpływem odrodzenia; omówić dokonania największych przedstawicieli odrodzenia; scharakteryzować szkolnictwo odrodzenia; przedstawić przyczyny, przebieg i skutki wyprawy Krzysztofa Kolumba; wyjaśnić, na czym polegało odkrycie dokonane przez Mikołaja Kopernika; dostrzec pozytywne i negatywne skutki zmian, jakie zaszły w Europie w okresie odrodzenia. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), 106

107 mapa ścienna wielkich odkryć geograficznych, cztery koperty z zestawami kart do ćwiczenia na dobieranie, tabela Epoka nowożytna, zestawy kart z wypowiedziami przedstawicieli średniowiecza i odrodzenia. Metody i techniki nauczania praca pod kierunkiem, dyskusja. Formy zajęć praca w grupach, praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. W nawiązaniu do tematu zajęć wyjaśniamy uczniom, że dokonają oni w dwóch krokach podsumowania zmian, które nastąpiły w XV i XVI w. Pierwszy krok będzie dotyczyć człowieka i jego dokonań, a drugi przemian, jakie zaszły w tym okresie w otaczającym człowieka świecie. II. Rozwinięcie W ramach pierwszego kroku proponujemy uczniom wykonanie ćwiczenia na dobieranie. Dzielimy klasę na cztery zespoły i rozdajemy koperty z zestawami kart (materiał nr 1). Każda grupa układa karty z koperty na swoich ławkach według schematu postać czas osiągnięcie. Po zakończeniu zadania reprezentanci grup odczytują prawidłowo dobrane informacje. Przy postaci Krzysztofa Kolumba wskazujemy na mapie ściennej trasę wyprawy żeglarza. Zapisujemy na tablicy hasło Człowiek renesansu i prosimy uczniów, aby przypomnieli, czym charakteryzował się typowy przedstawiciel tego okresu, a następnie wskazali te postacie z ćwiczenia, które pasowały do tej definicji. W kolejnej części lekcji proponujemy uczniom wykonanie ćwiczenia Od średniowiecza do odrodzenia. Będzie ono polegało na określeniu, kto jest autorem wypowiedzi dotyczących świata w XV i XVI w., które uczniowie za chwilę otrzymają. Dzielimy klasę na cztery grupy (możemy utrzymać podział dokonany na potrzeby poprzedniego ćwiczenia), a następnie rozdajemy powiększone tabele Epoka nowożytna, karty z wypowiedziami (materiał nr 2) i instrukcje. *Grupa I Na kartach znajduje się dziesięć zdań wypowiedzianych w pięciu kwestiach. Uporządkujcie je w taki sposób, aby obok siebie znalazły się wypowiedzi charakterystyczne dla przedstawiciela średniowiecza i odrodzenia. W wypadku wątpliwości poszukajcie informacji w podręczniku (rozdział Jestem człowiekiem..., s ). 107

108 Grupa II Grupa III Grupa IV Na kartach znajduje się dziesięć zdań wypowiedzianych w pięciu kwestiach. Uporządkujcie je w taki sposób, aby obok siebie znalazły się wypowiedzi charakterystyczne dla przedstawiciela średniowiecza i odrodzenia. W wypadku wątpliwości poszukajcie informacji w podręczniku (rozdział Dzieci odrodzenia, s ). Na kartach znajduje się dziesięć zdań wypowiedzianych w pięciu kwestiach. Uporządkujcie je w taki sposób, aby obok siebie znalazły się wypowiedzi charakterystyczne dla przedstawiciela średniowiecza i odrodzenia. W wypadku wątpliwości poszukajcie informacji w podręczniku (rozdział Ziemia! Ziemia!, s ). Na kartach znajduje się dziesięć zdań wypowiedzianych w pięciu kwestiach. Uporządkujcie je w taki sposób, aby obok siebie znalazły się wypowiedzi charakterystyczne dla przedstawiciela średniowiecza i odrodzenia. W wypadku wątpliwości poszukajcie informacji w podręczniku (rozdział Wstrzymał Słońce..., s ). Po upływie ustalonego czasu przedstawiciele poszczególnych grup na forum klasy odczytują zdania i określają, kto był ich autorem. Następnie przyklejają wypowiedzi przedstawiciela odrodzenia do właściwej rubryki w tabeli. Po uzupełnieniu tabeli inicjujemy krótką dyskusję, podczas której uczniowie wymieniają najistotniejsze ich zdaniem zmiany charakterystyczne dla epoki nowożytnej. Prosimy, aby dokonując wyboru, wzięli pod uwagę wpływ tych zmian na sposób postrzegania człowieka i otaczającego go świata. III. Podsumowanie Polecamy uczniom uzupełnić tabelę w ćwiczeniu 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 55). Poprawność wykonania zadania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o przeczytanie wpisanych informacji. Metody kontroli Ćwiczenia 2 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Rozwiąż w Histlandii zadania do działu Renesans i odkrycia geograficzne.

109 Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Zestaw kart do ćwiczenia na dobieranie. FILIPPO BRUNELLESCHI XV w. KOPUŁA KATEDRY WE FLORENCJI MICHAŁ ANIOŁ XVI w. FRESK SĄD OSTATECZNY LEONARDO DA VINCI XVI w. MONA LISA JAN GUTENBERG ok r. DRUK VITTORINO DA FELTRE XV w. DOM RADOŚCI KRZYSZTOF KOLUMB 1492 r. ODKRYCIE AMERYKI MARCIN LUTER 1517 r. ZAPOCZĄTKOWANIE REFORMACJI MIKOŁAJ KOPERNIK I połowa XVI w. WSTRZYMAŁ SŁOŃCE, RUSZYŁ ZIEMIĘ 109

110 Materiał nr 2 Od średniowiecza do odrodzenia. Tabela Epoka nowożytna. EPOKA NOWOŻYTNA Jestem człowiekiem... Dzieci odrodzenia Ziemia! Ziemia! Wstrzymał Słońce... Karty z wypowiedziami przedstawicieli średniowiecza i odrodzenia. Karty z wypowiedziami do rozdziału Jestem człowiekiem... Istotne jest tylko to, co czeka człowieka po śmierci. Ważne jest życie człowieka na ziemi, a nie tylko po śmierci. Człowiek powinien skupić się na poznawaniu Boga. Człowiek powinien odkrywać siebie i swoje możliwości. Człowiek powinien gromadzić tylko taką wiedzę, która posłuży mu do zbawienia. Człowiek powinien zdobywać wiedzę, która pozwoli mu zrozumieć, jak działa on sam oraz otaczający go świat. Ludzkie ciało jest grzeszne i należy je umartwiać. Człowiek powinien rozwijać się równomiernie: umysłowo i fizycznie. Biblię należy czytać po łacinie. Biblię należy czytać w językach, w których została napisana: po grecku i hebrajsku. 110

111 Karty z wypowiedziami do rozdziału Dzieci odrodzenia. Wszystkie dzieci są takie same. Każde dziecko jest inne i ma odmienne potrzeby. Zajęcia sportowe są niepotrzebne, gdyż nie służą zbawieniu duszy. Zajęcia sportowe są równie ważne jak rozwój umysłu. Dzieci mają wrodzoną skłonność do zła, którą trzeba wykorzenić rózgą. Częste bicie dzieci jest złe. Starożytne księgi służą tylko ćwiczeniu umiejętności pisania i czytania po łacinie. Treść starożytnych ksiąg należy omawiać na zajęciach. Kobiety nie potrzebują edukacji. Wiedzę zdobywają jedynie zakonnice. Coraz więcej dziewcząt zdobywa wykształcenie. Karty z wypowiedziami do rozdziału Ziemia! Ziemia!. Istnieją tylko trzy kontynenty: Europa, Azja i Afryka. Istnieje pięć kontynentów: Europa,Azja,Afryka,Ameryka Północna i Ameryka Południowa. Dalekie wyprawy oceaniczne są niemożliwe. Dalekie wyprawy oceaniczne są możliwe. Okręty płyną tylko w tym kierunku, w którym wieje wiatr. Okręty mogą płynąć obranym kursem niezależnie od kierunku wiatru. Mapy są niedokładne, a przyrządy nawigacyjne słabo działają. Mapy są dokładne, a przyrządy nawigacyjne działają sprawnie. Państwa europejskie posiadają terytoria tylko na kontynencie europejskim. Państwa europejskie opanowały tereny leżące na innych kontynentach i założyły tam kolonie. 111

112 Karty z wypowiedziami do rozdziału Wstrzymał Słońce... W Europie Zachodniej istnieje tylko Kościół katolicki. W Europie Zachodniej istnieją Kościoły katolicki i luterański (protestancki). Nietocząsiękrwawewojnyreligijne między wyznawcami chrześcijaństwa. Między wyznawcami chrześcijaństwa wybuchają wojny religijne. Nabożeństwa są odprawiane w języku łacińskim. Nabożeństwa są odprawiane po łacinie, a także w językach narodowych. Ziemia jest nieruchoma i stanowi centrum wszechświata. Ziemia obraca się wokół własnej osi. Słońce i planety krążą wokół Ziemi. Planety krążą wokół Słońca, które znajduje się w centrum Układu Słonecznego.

113 14 Polska złotego wieku Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna datę: 1525; postacie: Zygmunta Starego, Zygmunta Augusta, Piotra Skargi, królowej Bony, Mikołaja Reja, Jana Kochanowskiego; ramy chronologiczne czasów zygmuntowskich (złotego wieku), rozumie pojęcia: czasy zygmuntowskie (złoty wiek), hołd pruski, szlachta, tolerancja religijna, jezuici (Towarzystwo Jezusowe), kolegium; dlaczego lata panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta nazywamy złotym wiekiem, potrafi: scharakteryzować międzynarodową pozycję Polski w XVI w.; określić, czym różniła się szlachta od rycerstwa; wyjaśnić, dlaczego w Polsce XVI w. panowała tolerancja religijna; omówić cele działalności jezuitów; opisać przebieg edukacji w szkołach jezuickich; przedstawić wkład królowej Bony w rozwój odrodzenia na terenie Polski; wymienić osiągnięcia twórców literatury polskiej okresu odrodzenia; ocenić wpływ tolerancji religijnej na funkcjonowanie państwa polskiego w XVI w. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 2. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Polski i Litwy w XVI w., karta pracy nr 14, schemat Jezuici a reformacja. 113

114 Metody i techniki nauczania opowiadanie, burza mózgów, opis, praca pod kierunkiem, praca z tekstem źródłowym, dyskusja. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Oskarżenie, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Wyjaśniamy, że kolejna historia, pełna przygód i zwrotów akcji, wprowadza nas w czasy złotego wieku Polski. W trakcie kolejnych zajęć uczniowie poznają postacie i wydarzenia, które sprawiły, że był to okres wielkich zmian politycznych, społecznych, gospodarczych i kulturalnych w naszym państwie. II. Rozwinięcie Zapisujemy na tablicy pojęcie: złoty wiek. Korzystając z metody burzy mózgów, zachęcamy uczniów do zdefiniowania tego pojęcia. Po zapisaniu wszystkich propozycji na tablicy polecamy zapoznać się z treścią podrozdziału Czasy zygmuntowskie (podręcznik, s. 102) i poszukać informacji, które pozwolą odpowiedzieć na pytanie 1 (podręcznik, s. 102). Zapisujemy je na tablicy obok propozycji uczniów, a następnie wspólnie tworzymy definicję. Po jej ostatecznym sformułowaniu rozdajemy karty pracy i polecamy uzupełnić zadanie A. Opisujemy międzynarodową pozycję Polski za panowania Zygmunta Starego. Wskazujemy na mapie zasięg terytorialny państwa polsko-litewskiego oraz obszary byłego państwa zakonnego, które w 1525 r. przekształciło się w państwo świeckie. Posiłkując się ilustracją w podręczniku (s. 102), wyjaśniamy, czym był hołd pruski i jakie były konsekwencje tego wydarzenia dla Polski. Następnie zwracamy uwagę na zmiany społeczne, które zaszły w tym okresie. W kolejnej części lekcji prosimy uczniów o przypomnienie skutków wystąpienia Marcina Lutra. Zachęcamy ich, aby skonfrontowali sytuację panującą w Europie Zachodniej po 1517 r. z tym, co działo się wówczas w Polsce. W tym celu polecamy im zapoznać się z treścią podrozdziału Tolerancja religijna (podręcznik, s. 103, dwa pierwsze akapity) oraz odpowiedzieć na pytania 3 i 4 (podręcznik, s. 103). Przedstawiamy postępy reformacji w Polsce oraz okoliczności powstania i cele zakonu jezuitów. Jako jeden z przejawów jego działalności wskazujemy szkoły. Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie wyjaśnienie, jak działały te szkoły i czy dzięki nim jezuitom udało się powstrzymać rozwój reformacji. 114

115 Rozdajemy schemat Jezuici a reformacja (materiał dla nauczyciela) i polecamy uzupełnić go po zapoznaniu się z treścią podrozdziału W XVI-wiecznym kolegium (podręcznik, s ). Gdy uczniowie udzielą odpowiedzi na znajdujące się na schemacie pytania, prosimy chętne osoby o ich odczytanie. Odwołując się do sformułowanej przez uczniów na początku lekcji definicji złotego wieku, wyjaśniamy, że XVI w. był okresem wielkich zmian w kulturze polskiej. Jako jedną z ich inicjatorów wskazujemy księżniczkę Bonę, która po przybyciu do Polski i poślubieniu Zygmunta Starego przyczyniła się do rozkwitu odrodzenia w naszym kraju. Wpływ nowego okresu w sztuce dał się najbardziej zauważyć w architekturze (której dotyczyć będzie następna lekcja) oraz w literaturze. Przechodzimy do omówienia dwóch największych przedstawicieli literatury polskiej XVI w. Mikołaja Reja i Jana Kochanowskiego. Prosimy uczniów, aby zapoznali się z treścią podrozdziału Polacy nie gęsi (podręcznik, s ). Następnie polecamy rozwiązać zadanie B w karcie pracy. Poprawność jego wykonania sprawdzamy, zadając pytanie 8 (podręcznik, s. 106). Jako podsumowanie tej części lekcji, mające na celu uzmysłowienie uczniom zmian, jakie nastąpiły w języku polskim w ciągu wieków, możemy wykorzystać ćwiczenie 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). III. Podsumowanie Polecamy uczniom wykonać ćwiczenie (podręcznik, s. 106). Prosimy o przeczytanie tekstu źródłowego w ćwiczeniu 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 59), po czym zapisujemy na tablicy tezę: Tolerancja religijna dowodem słabości państwa polskiego. Następnie inicjujemy dyskusję, w trakcie której uczniowie wyrażają swoje opinie na temat wpływu tolerancji religijnej na funkcjonowanie państwa polskiego i jego wizerunku na tle Europy XVI w. Metody kontroli Ćwiczenie 4 (zeszyt ćwiczeń, s. 61). Praca domowa Przygotuj plakat zawierający krótką notkę biograficzną oraz informacje na temat dokonań wybranego przez siebie przedstawiciela sztuki polskiego odrodzenia (innego niż poznani podczas zajęć). Materiał dla nauczyciela Schemat Jezuici a reformacja.

116 Jezuici a reformacja Wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r. zapoczątkowało reformację. Wielu polskich mieszczan i szlachciców przechodzi na protestantyzm. Na terenie Polski powstają szkoły protestanckie. Co robią jezuici? Jaką nazwę nosiły takie szkoły? Wktórymwieku zaczęły działać? Kto się tam uczył? W jakim celu je tworzono? Jak przebiegała nauka w takich szkołach? Czym charakteryzowała się ta budowla? W jaki sposób osiągano ten efekt? Jaki był efekt działalności tych szkół?

117 15 Na dworze Jagiellonów Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: wiek; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością; umieszcza wydarzenia historyczne na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do planu, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna postać: Stańczyka, rozumie pojęcia: paź, błazen, włoszczyzna, arras; znaczenie zachowania ciągłości władzy dla sprawnego funkcjonowania państwa, potrafi: opisać wygląd zamku królewskiego na Wawelu; opisać życie dworskie na Wawelu w okresie panowania Zygmuntów, używając pojęć: dwór, paziowie, komnata, arras; opisać okoliczności narodzin Zygmunta Augusta; przedstawić wkład Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta w rozwój odrodzenia na terenie Polski; wyjaśnić, jaką rolę odgrywał błazen na dworze królewskim; scharakteryzować kuchnię polską XVI w. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 2. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 15, plany pomieszczeń w zamku królewskim na Wawelu, ilustracje warzyw sprowadzonych przez królową Bonę, arkusz oceny projektu. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, rozmowa nauczająca, projekt, praca pod kierunkiem. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. 117

118 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Obiad paziów, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. W krótkim opisie przypominamy charakterystyczne cechy europejskiego odrodzenia. Szczególną uwagę zwracamy na zapoczątkowany w tym okresie nowy sposób rozumienia sztuki, która nie służyła jedynie celom religijnym, ale miała też świadczyć o wielkości człowieka i upiększać otaczający go świat. Wskazujemy na dokonania Filippa Brunelleschiego, Michała Anioła i Leonarda da Vinci. Natomiast jako przykład takiego sposobu myślenia o sztuce na ziemiach polskich wymieniamy siedzibę królewską na Wawelu oraz kaplicę Zygmuntowską przy katedrze wawelskiej. II. Rozwinięcie W oparciu o pytania 1 i 3 (podręcznik, s. 110) inicjujemy krótką rozmowę na temat życia codziennego na zamku królewskim (zob. komentarz do lekcji pkt 1). Akcentujemy rolę królowej Bony jako jednego z inicjatorów rozkwitu odrodzenia na ziemiach polskich. Informujemy uczniów, że w podróży do Polski księżniczce towarzyszyło wielu włoskich artystów. Ich pojawienie się w naszym kraju zapoczątkowało w sztuce polskiej wielkie zmiany, szczególnie widoczne w architekturze. Przypominamy zagadnienia, których opracowanie było zadaniem uczniów (zob. komentarz do lekcji, pkt 2): 1. Zamek na Wawelu parter. 2. Zamek na Wawelu pierwsze piętro. 3. Zamek na Wawelu drugie piętro. 4. Kaplica Zygmuntowska. Wieszamy na tablicy kartki z planami poszczególnych części zamku na Wawelu oraz kaplicy Zygmuntowskiej (materiał nr 1) i zapraszamy przedstawicieli grup na forum klasy w celu zaprezentowania przygotowanych materiałów. Następnie zachęcamy uczniów do krótkiego podsumowania pracy zespołów, prosząc o odpowiedź na pytanie: Co się zmieniło na zamku wawelskim w XVI w.? Przy wypowiedziach uczniów na temat arrasów informujemy, że ich pojawienie się było zasługą syna króla Zygmunta Starego ZygmuntaAugusta.Posiłkując się treścią podrozdziału Zygmunt August (podręcznik, s ), opisujemy okoliczności narodzin następcy tronu i tłumaczymy, jakie znaczenie miało zachowanie ciągłości władzy w państwie. Kolejną część lekcji rozpoczynamy od zapisania na tablicy pojęcia: włoszczyzna i rozwieszenia pod nim ilustracji przedstawiających warzywa sprowadzone przez żonę Zygmunta Starego do Polski (materiał nr 2). Prosimy uczniów, aby zidentyfikowali każde 118

119 z nich, a następnie spróbowali wyjaśnić znaczenie zapisanego na tablicy pojęcia. Informujemy, że modę na jedzenie warzyw próbowała przenieść do naszego kraju królowa Bona. Aby zobrazować stosunek Polaków do jedzenia warzyw, konfrontujemy tę modę z menu typowej uczty szlacheckiej, a następnie zadajemy uczniom pytanie 4 (podręcznik, s. 111). Odwołując się do treści opowiadania Obiad paziów, zwracamy uwagę na panujące wówczas w Polsce obyczaje przy stole (obżarstwo, jedzenie palcami, niehigieniczne zachowanie). Wyjaśniamy, że dwór królewski próbował je ucywilizować, ale z niewielkim powodzeniem. III. Podsumowanie Wspólnie z uczniami oceniamy prace poszczególnych grup, wykorzystując arkusz oceny projektu (zob. s. 32 niniejszego poradnika). Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy rozwiązać zamieszczone w nich zadania. Poprawność ich wykonania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o odczytanie prawidłowych odpowiedzi. Praca domowa Ćwiczenia 1 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 62, 64). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Plany pomieszczeń na Wawelu. Plan pomieszczeń na parterze zamku. Plan pomieszczeń na pierwszym piętrze zamku. Legenda 1 salon wielkorządcy* krakowskiego 2 sypialnia wielkorządcy krakowskiego 3 gabinet wielkorządcy krakowskiego * wielkorządca urzędnik zarządzający dobrami królewskimi Legenda 1 sypialnia królewska 2 sypialnia gości królewskich 3 krużganki 119

120 Plan pomieszczeń na drugim piętrze zamku. Plan kaplicy Zygmuntowskiej. Legenda 1 sala senatorska 2 sala turniejowa 3 sala poselska Legenda 1 ołtarz 2 nagrobek Zygmunta Starego 3 nagrobek Zygmunta Augusta Materiał nr 2 Warzywa sprowadzone do Polski przez królową Bonę (kalafior, szparagi, brokuły, szpinak, sałata). Komentarz do lekcji 1. W celu wprowadzenia uczniów w zagadnienie renesansowych przemian siedziby królewskiej na Wawelu na tydzień przed planowanymi zajęciami polecamy im zapoznać się z podrozdziałem Wawel Zygmunta Starego (podręcznik, s ). 2. Na 2 3 tygodnie przed planowanymi zajęciami proponujemy uczniom udział w projekcie Wawel perła renesansu. Dzielimy klasę na cztery grupy i każdej z nich przekazujemy kartkę z planem jednego z pięter zamku wawelskiego oraz planem 120

121 kaplicy Zygmuntowskiej. Zadanie uczniów będzie polegało na przygotowaniu plakatu z informacjami (tekst, zdjęcia, rysunki) na temat renesansowego charakteru wnętrz zamkowych i kaplicy Zygmuntowskiej. Wybierając miejsca, które poszczególne grupy mają pokazać i omówić, autor poradnika wziął pod uwagę dostępność i merytoryczną poprawność materiałów potrzebnych do wykonania tego zadania. Jeśli pozycje książkowe poruszające zagadnienie architektury renesansu na ziemiach polskich w XVI w. okażą się trudno dostępne, możemy zaproponować uczniom wykorzystanie zasobów internetowych w tym wypadku jako główne źródło informacji warto polecić stronę muzeum w zamku królewskim na Wawelu ( zakładki: Zamek Królewski/Dzieje rezydencji monarszej oraz Zamek Królewski/Ekspozycje, trasy).

122 16 Szlachcic na zagrodzie... Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: treść przywilejów nadanych szlachcie w 1374 i 1454 r.; skład i zadania sejmu walnego; rozumie pojęcia: przywilej, pospolite ruszenie, sejmik, poseł, sejm walny, senator; konsekwencje nadawania przez władców przywilejów szlacheckich, potrafi: scharakteryzować system rządów w Polsce w XIV XVI w.; opisać sposób działania sejmików; przedstawić organizację sejmu walnego; wymienić prawa szlachcica; scharakteryzować obowiązki szlachcica wobec państwa, używając pojęć: sejm, sejmik, pospolite ruszenie; dostrzec zagrożenia dla państwa polskiego wynikające z dominującej pozycji szlachty; ocenić system rządów w Polsce w XV XVI w. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 2. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 16, plansza Władza w dawnej Polsce, arkusze analizy SWOT, duże arkusze papieru i mazaki. Metody i techniki nauczania opowiadanie, rozmowa nauczająca, opis, praca pod kierunkiem, praca z ilustracją, mapa mentalna, analiza SWOT. 122

123 Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Sejmik w kościele, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. Polecamy uczniom przypomnieć definicję stanu i wymienić grupy społeczne występujące w społeczeństwie Europy tego okresu. Informujemy, że podział na stany utrzymał się również w epoce nowożytnej, a warstwą, która zajęła dominującą pozycję w społeczeństwie Europy w tym także w Polsce stało się rycerstwo. II. Rozwinięcie Rozdajemy karty pracy i wieszamy na tablicy powiększoną planszę Władza w dawnej Polsce (materiał nr 1). Wyjaśniamy uczniom, że ich zadaniem będzie ustalenie, jak zmieniły się uprawnienia władcy i rycerstwa oraz jakie były skutki tego procesu. Korzystając z metody opisu, omawiamy podrozdział Kto rządził dawną Polską? (podręcznik, s ). Następnie kontynuujemy rozmowę nauczającą, w trakcie której uczniowie formułują odpowiedzi, jakie powinny znaleźć się w poszczególnych rubrykach planszy. Planszę uzupełniamy, wklejając karty z właściwymi informacjami. Uczniowie umieszczają te informacje w zadaniu A w karcie pracy. W celu omówienia sposobów zarządzania państwem przez szlachtę proponujemy uczniom stworzenie map mentalnych. Dzielimy klasę na cztery grupy i rozdajemy arkusze papieru, mazaki oraz instrukcje. Grupa I Przeczytajcie podrozdział Sejmiki (podręcznik, s ) i przeanalizujcie ilustrację w podręczniku (s. 116), a następnie wykonajcie mapę mentalną, w której wyjaśnicie, jak funkcjonowały te instytucje i czym się zajmowały. Grupa II Przeczytajcie fragment podrozdziału Sejm walny (podręcznik, s. 117) i przeanalizujcie ilustrację w podręczniku (s. 117), a następnie wykonajcie mapę mentalną, w której wyjaśnicie okoliczności powstania tej instytucji oraz podacie jej skład i uprawnienia. *Grupa III Przeczytajcie fragment podrozdziału Sejm walny (podręcznik, s. 118), a następnie wykonajcie mapę mentalną, w której opiszecie przebieg obrad sejmu walnego. Grupa IV Przeczytajcie podrozdział Prawa i obowiązki szlachcica (podręcznik, s ) i przeanalizujcie ilustrację w podręczniku (s. 119), a następnie wykonajcie mapę mentalną, w której wyjaśnicie, jaką pozycję zajmowała szlachta w państwie oraz jakie miała prawa i obowiązki. 123

124 Uczniowie pracują w zespołach, a po upływie wyznaczonego czasu przedstawiciele poszczególnych grup prezentują wyniki swojej pracy (materiał nr 2). Pozostałe osoby przerysowują mapy do zeszytu. III. Podsumowanie Prosimy uczniów o odpowiedź na pytanie C (podręcznik, s. 119). Następnie polecamy im wykonać zadanie B w karcie pracy. Poprawność odpowiedzi sprawdzamy, prosząc wybraną osobę o podanie prawidłowego rozwiązania. Rozdajemy uczniom arkusze analizy SWOT (zob. s. 22 niniejszego poradnika) i wspólnie dokonujemy oceny systemu rządów w Polsce w XV XVI w. (materiał nr 3). Metody kontroli Ćwiczenia 1 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s. 65, 66 67). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 119). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Plansza Władza w dawnej Polsce. Wersja do uzupełnienia. 124

125 Wersja uzupełniona.

126 Materiał nr 2 Propozycje uzupełnienia map mentalnych. Grupa I. Grupa II. 126

127 Grupa III. Grupa IV. 127

128 Materiał nr 3 Propozycja uzupełnienia arkusza analizy SWOT. OCENA SYSTEMU RZĄDÓW W POLSCE W XV XVI W. MOCNE STRONY część społeczeństwa ma prawo wspólnie z władcą rządzić państwem istnieją instytucje zajmujące się zarządzaniem państwem (sejmiki, sejm walny) SZANSE cała władza nie znajduje się w rękach jednej osoby szlachta może powstrzymać decyzje władcy, które byłyby szkodliwe dla kraju zarządzanie państwem może być sprawniejsze SŁABE STRONY przywileje dają władzę w państwie tylko szlachcie przy podejmowaniu decyzji konieczna jest zgoda wszystkich stanów sejmujących szlachta posiada wiele praw i niewiele obowiązków ZAGROŻENIA duża część społeczeństwa nie ma możliwości decydowania o sprawach państwa ani obrony własnych praw czy interesów brak zgody między stanami sejmującymi może paraliżować prace sejmu i osłabić państwo szlachta może wykorzystać uzyskane prawa dla własnych korzyści i w celu podporządkowania sobie innych stanów

129 17 Spichlerz Europy Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowym określeniem czasu historycznego: wiek; przyporządkowuje fakty historyczne datom; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: produkty sprowadzane do Polski z Europy Zachodniej i wysyłane z Polski na zachód Europy, rozumie pojęcia: folwark, kmiecie (poddani), pańszczyzna, spichlerz, szkuta, flisak, szyper; zależności między zmianami gospodarczymi w Europie Zachodniej a sytuacją gospodarczą w Polsce, potrafi: scharakteryzować sytuację gospodarczą w Europie Zachodniej w XVI w.; opisać działalność gospodarczą polskiej szlachty, używając pojęć: folwark, pańszczyzna, kmiecie, spichlerz, spław rzeczny Wisłą do Gdańska; wyjaśnić, z czego wynikała potęga gospodarcza Gdańska w XVI i XVII w.; dostrzec negatywne konsekwencje posiadania przez Polskę tylko jednego liczącego się portu nad Bałtykiem. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 2. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Europy w XV XVI w., karta pracy nr 17, tabela Metryczka Gdańska, krzyżówka. Metody i techniki nauczania opowiadanie, zasada tylko raz, opis, praca z mapą, rozmowa nauczająca. 129

130 Formy zajęć praca indywidualna, praca zbiorowa. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Kaligraf Bonifacy, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Tłumaczymy, na czym polega praca techniką zasada tylko raz, oraz informujemy, że za jej pomocą omówimy zmiany gospodarcze w Europie i w Polsce na przełomie XV i XVI w. II. Rozwinięcie Rozdajemy karty pracy oraz zestawy puzzli. Wyjaśniamy uczniom, że ich zadaniem będzie takie ułożenie puzzli, aby utworzyły one obrazek przedstawiający mapę Europy z naniesionymi wiadomościami dotyczącymi jej gospodarki. Korzystając z metody opisu, charakteryzujemy sytuację gospodarczą w Europie Zachodniej w XV XVI stuleciu, po czym przedstawiamy wpływ zmian, jakie nastąpiły w tej części kontynentu, na gospodarkę Polski. Podczas opisu wspieramy się mapą ścienną: wskazujemy właściwą część Europy w odniesieniu do każdej nowej informacji. Po zakończeniu opisu odczytujemy informacje umieszczone na puzzlach i zadajemy pytanie, której części Europy one dotyczą. Jeżeli odpowiedź będzie brzmiała: Europa Wschodnia, to dany element powinien znaleźć się po prawej stronie, jeśli: Europa Zachodnia, to po lewej (o dokładnym położeniu każdego puzzla uczeń decyduje samodzielnie). Po wykonaniu zadania prosimy o przyklejenie wszystkich puzzli w puste miejsce w zadaniu A w karcie pracy. Jeśli ktoś nie ułożył ich poprawnie, polecamy mu ponowić próbę. Gdy zadanie okaże się czasochłonne, osobom, które rozwiązały je wcześniej, polecamy wykonać ćwiczenie 1 w zeszycie ćwiczeń (s. 68). W kolejnej części lekcji prosimy uczniów, aby zapoznali się z zadaniem B w karcie pracy. Wyjaśniamy, że będzie ono polegało na uzupełnieniu brakujących informacji, które w szczególny sposób zaakcentujemy podczas opisu (wybór sposobu zależy od nauczyciela). Posiłkując się treścią podrozdziału Wisłą do Gdańska (podręcznik, s ) oraz zamieszczonymi tam ilustracjami, przedstawiamy etapy transportu towarów Wisłą do portu w Gdańsku. Podczas wypowiedzi akcentujemy hasła: spichlerz, spław rzeczny, port, a także przykłady towarów wysyłanych na zachód Europy i stamtąd sprowadzanych. 130

131 Następnie uczniowie uzupełniają mapę w zadaniu B w karcie pracy. Prosimy wybraną osobę o odczytanie informacji zapisanych w legendzie i pod nią. Uczniom, którzy nie wykonali zadania poprawnie, polecamy naniesienie poprawek, a pozostałe osoby rozwiązują w tym czasie ćwiczenie 2 w zeszycie ćwiczeń (s. 69). Przed kolejnym etapem lekcji rozdajemy tabelę Metryczka Gdańska (materiał nr 1) i informujemy, że podczas naszej wypowiedzi uczniowie będą ją uzupełniać. Omawiamy rolę i pozycję Gdańska w XVI- i XVII-wiecznej Polsce. Opis wzbogacamy analizą ilustracji znajdujących się w podręczniku (s ). Po zakończeniu opisu prosimy chętne osoby o podanie informacji wpisanych do poszczególnych rubryk w tabeli. Przypominamy też, że ci uczniowie, którzy nie dokończyli zadania, powinni uważnie słuchać odpowiedzi, tak aby je uzupełnić bądź poprawić swoje błędy. Tę część lekcji podsumowujemy, zadając uczniom pytanie 6 i polecenie 7 (podręcznik, s. 126). III. Podsumowanie Inicjujemy krótką rozmowę nauczającą, w trakcie której uczniowie przypominają najważniejsze informacje dotyczące gospodarki Polski w XV XVII w. Metody kontroli Rozdajemy uczniom krzyżówkę (materiał nr 2) i prosimy o jej uzupełnienie. Osoba, która jako pierwsza ją rozwiąże, głośno i powoli odczytuje kolejno wpisane hasła. Gdy uczniowie rozwiązują krzyżówkę, sprawdzamy poprawność wykonanych w czasie zajęć ćwiczeń 1 i 2 z zeszytu ćwiczeń (s ). Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 126). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Tabela Metryczka Gdańska.

132 METRYCZKA GDAŃSKA XVI I XVII W. Położenie miasta Gdańsk leży w... części Polski, u ujścia rzeki... do morza. Charakter miasta Gdańsk był... miastem w Polsce i jedynym liczącym się polskim... nad.... Liczba ludności Zajęcia mieszkańców U schyłku XVI w. Gdańsk liczył... mieszkańców. Gdańscy kupcy zajmowali się... whandlu między... a.... Dochody miasta Gdańsk był najbogatszym miastem w Polsce. Dochody jego mieszkańców były... razy większe od dochodów stolicy Polski. Ciekawe miejsca..., czylidźwig portowy...., czyli miejsce spotkań gdańskich kupców. 132

133 Materiał nr 2 Krzyżówka. Wersja do uzupełnienia. Poziomo 5. Gospodarstwo rolne należące do szlachcica. 6. Towar wysyłany z Polski na Zachód służył do budowy okrętów. 7. Kapitan małego statku. 8. Praca chłopa na polu należącym do pana, wykonywana zwykle jeden dzień w tygodniu. 10. Inaczej chłop. 11. Dźwig portowy. Pionowo 1. Spław..., czyli transport towarów np. Wisłą do morza. 2. Tak szlachcica nazywali chłopi płacący mu czynsz za użytkowanie jego ziemi. 3. Żeglarz zajmujący się spławem towarów. 4. Potęga tego miasta wyrosła na pośrednictwie w handlu Polski z Zachodem. 8. Miejsce załadunku i rozładunku towarów sprowadzanych drogą wodną. 9. Dzięki sprzedaży tego towaru na Zachód Polska była nazywana spichlerzem Europy.

134 Wersja uzupełniona.

135 18 Wspólna Rzeczpospolita Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna datę: 1569; nazwy, którymi określano państwo polsko-litewskie po zawarciu unii lubelskiej, rozumie pojęcia: magnaci, Korona, unia realna; różnice między unią personalną a unią realną, potrafi: scharakteryzować relacje między Polską a Litwą od czasu zawarcia unii w 1386 r.; wyjaśnić przyczyny dążenia Polaków do zawarcia nowej unii; omówić postawę Litwinów wobec propozycji zawarcia nowej unii; opisać przebieg sejmu w Lublinie; wyjaśnić, na czym polegała unia lubelska; wskazać na mapie Lublin, Rzeczpospolitą Obojga Narodów oraz ziemie litewskie przyłączone do Polski przez Zygmunta Augusta. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 2. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Polski i Litwy po zawarciu unii lubelskiej, karta pracy nr 18, schemat drzewa decyzyjnego, schemat rozmieszczenia zespołów podczas symulacji obrad sejmu w Lublinie, broszura Jaka unia? 135

136 Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, drzewo decyzyjne, symulacja, dyskusja, praca z tekstem źródłowym, praca pod kierunkiem. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 2 godziny lekcyjne. Część I. Na drodze do nowej unii Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Królewski wyrok, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. Informujemy uczniów, że kolejna część przygód bohaterów tej opowieści rozgrywa się podczas obrad sejmu w Lublinie. Zebrał się on w 1569 r., aby podjąć niezwykle ważną decyzję dotyczącą wspólnej przyszłości Polski ilitwy. II. Rozwinięcie Prosimy uczniów o przypomnienie okoliczności zawarcia i charakter pierwszej unii Polski z Litwą. Następnie, korzystając z metody opisu, przedstawiamy relacje łączące oba państwa w ciągu niemal dwóch stuleci funkcjonowania unii. Szczególnie akcentujemy zmianę położenia międzynarodowego Polski i Litwy, będącą skutkiem wydarzeń z lat , a widoczną zwłaszcza w czasach zygmuntowskich. Opis kończymy stwierdzeniem, że po dwóch wiekach dotychczasowy charakter unii wielu mieszkańcom Polski oraz Litwy przestał wystarczać. Informujemy uczniów, że ich zadaniem będzie odtworzenie przebiegu obrad sejmu w Lublinie, podczas którego ma zapaść decyzja dotycząca wspólnej przyszłości Polski i Litwy. Zanim jednak obrady zostaną otwarte, uczniowie będą musieli przygotować materiały do wykorzystania w dyskusji. W tym celu dzielimy klasę na cztery grupy i rozdajemy instrukcje oraz schemat drzewa decyzyjnego dla grupy IV (zob. s. 24 niniejszego poradnika). Grupa I Grupa II 136 Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą polskich szlachciców, którzy domagają się zmiany unii łączącej Polskę z Litwą od 1386 r. Waszym zadaniem będzie zebranie argumentów, którymi poprzecie swoje żądania na sejmie w Lublinie. Wykorzystajcie fragment podrozdziału Dwa państwa czy jedno? (podręcznik, s. 129). Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą litewskich szlachciców, którzy stanęli przed decyzją, czy poprzeć żądania polskiej szlachty, dążącej do zacieśnie-

137 nia unii, czy się im sprzeciwić. Waszym zadaniem będzie stworzenie listy korzyści i strat wynikających z zawarcia nowej unii przez Polskę i Litwę, którą przedstawicie na sejmie w Lublinie. Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Dwa państwa czy jedno? (podręcznik, s ). Grupa III Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą litewskich magnatów, którzy sprzeciwiają się żądaniom polskiej szlachty, starającej się o zacieśnienie unii polsko-litewskiej. Waszym zadaniem będzie zebranie argumentów, którymi poprzecie swoje zdanie na sejmie w Lublinie. Wykorzystajcie informacje z podrozdziału Dwa państwa czy jedno? (podręcznik, s ). *Grupa IV Wyobraźcie sobie, że jesteście doradcami króla Zygmunta Augusta. Waszym zadaniem będzie zaopiniowanie różnych decyzji, które władca może podjąć w kwestii przyszłości Polski i Litwy. Wykorzystajcie w tym celu schemat drzewa decyzyjnego oraz treść podrozdziału Dwa państwa czy jedno? (podręcznik, s ). Przygotowując swoją opinię, uwzględnijcie dwa fakty: 1. Polski władca nie posiadał następcy tronu. 2. Unia personalna łącząca Polskę z Litwą mogłaby się rozpaść po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta. Po upływie wyznaczonego czasu opisujemy okoliczności zwołania oraz początek obrad sejmu w Lublinie i prosimy zespoły o zaprezentowanie swoich poglądów. Przedstawiciele grup I, II i III odczytują swoje listy, a reprezentant grupy IV przytacza opinię zespołu doradców króla (materiał nr 1). III. Podsumowanie Zachęcamy uczniów, aby podjęli się próby oceny, w jaki sposób można było pogodzić sprzeczne stanowiska wyrażane przez poszczególne grupy, a także które ze stanowisk było korzystne z punktu widzenia interesów obu stron jednocześnie zarówno Polski, jak i Litwy. Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s ). Część II. Jaka unia? Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Posiłkując się fragmentem podrozdziału Unia lubelska (podręcznik, s. 130), opisujemy dalszy ciąg obrad sejmu decyzję władcy o rozpoczęciu wspólnych obrad, ucieczkę Litwinów z Lublina i reakcję władcy na to wydarzenie. Wskazujemy na mapie ściennej ziemie litewskie, które decyzją króla Zygmunta Augusta zostały przyłączone do Korony, i zwracamy uwagę na konsekwencje tego posunięcia dla Polski. 137

138 II. Rozwinięcie Prosimy zespoły o zajęcie miejsc według ustalonego schematu (materiał nr 2). Podkreślamy, że władca dążył do zakończenia obrad podjęciem decyzji o zacieśnieniu unii. Aby tak się stało, musi dojść do porozumienia obu stron (polskiej i litewskiej). Rozdajemy grupom broszury Jaka unia? z najważniejszymi zagadnieniami dotyczącymi funkcjonowania nowej unii oraz propozycjami ich rozwiązania (materiał nr 3). Zadaniem każdej grupy jest wybór najkorzystniejszych rozwiązań. Uczniowie dyskutują, a potem uzgadniają wspólne stanowisko. Obrady kończymy głosowaniem nad przyjęciem zasad nowej unii. Po głosowaniu polecamy uczniom zapoznać się z tekstem źródłowym w podręczniku (s. 131), mapą (podręcznik, s. 132) oraz treścią podrozdziału Rzeczpospolita (podręcznik, s ). Przedstawiamy nazewnictwo używane dla określenia wspólnego państwa polsko-litewskiego, a następnie prosimy uczniów, aby porównali podjęte przez siebie decyzje z ostatecznymi postanowieniami sejmu lubelskiego. Tę część lekcji kończymy podaniem informacji, że związek, który połączył Polskę i Litwę, nazywamy unią realną. III. Podsumowanie Pytamy uczniów, jak czuli się w swoich rolach, oraz o to, czym w początkowej fazie symulacji kierowały się odgrywane przez nich postacie. Następnie prosimy ich, aby zastanowili się, co oprócz decyzji Zygmunta Augusta o wcieleniu części ziem Litwy do Polski ostatecznie umożliwiło szlachcie obu państw dojście do porozumienia. Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i informujemy, że znajdujące się tam zadania mają na celu zebranie i podsumowanie najważniejszych zagadnień poruszonych na zajęciach. Polecamy uczniom rozwiązać zadania, a następnie sprawdzamy poprawność ich wykonania, prosząc wybrane osoby o podanie prawidłowych odpowiedzi. Praca domowa Ćwiczenia 2 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Propozycja rozwiązania drzewa decyzyjnego.

139 CELE I WARTOŚCI Utrzymanie współpracy między Polską a Litwą. Zapewnienie bezpieczeństwa i rozwoju obu państwom. Polska i Litwa utrzymają pozycję mocarstwa w Europie. Polacy i Litwini będą prowadzić wspólną politykę zagraniczną. Połączone państwa łatwiej stawią czoła zagrożeniom zewnętrznym. Każdy z narodów uniknie rozczarowania postawą sojusznika w wypadku konfliktu z innymi państwami. Bezpotomna śmierć władcy nie doprowadzi do rozpadu unii. Polacy mogą zdominować Litwinów w nowym państwie. Litwini i Polacy będą zmuszeni do udzielania sobie pomocy militarnej w wojnach toczonych zichwrogami. SKUTKI POZYTYWNE SKUTKI NEGATYWNE Polacy unikną rozczarowania wynikającego z postawy Litwinów w konfliktach Polski z innymi państwami. Polska nie będzie musiała angażować się w konflikt Litwy z Moskwą. Polska armia zajmie się obroną tylko granic polskich. Będzie można zmniejszyć wydatki na utrzymanie wojska. Oba państwa stracą na międzynarodowym znaczeniu. Upadek słabej Litwy kosztem Moskwy spowoduje wzrost zagrożenia dla Polski ze strony Wielkiego Księstwa Moskiewskiego. Między Polakami a Litwinami może zapanować wrogość, która doprowadzi do wojny. MOŻLIWE ROZWIĄZANIA Unia powinna zostać zacieśniona. Unia powinna zostać zerwana. W II połowie XVI w. konieczna stała się zmiana relacji łączących od prawie 200 lat Polskę z Litwą. Jaka powinna zapaść decyzja dotycząca przyszłości obu tych państw? SYTUACJA WYMAGAJĄCA PODJĘCIA DECYZJI 139

140 Materiał nr 2 Schemat rozmieszczenia zespołów podczas symulacji obrad sejmu w Lublinie. 1 król (miejsce to może zająć np. najwyższa osoba w klasie) 2 zespół doradców króla Zygmunta Augusta 3 grupa magnatów litewskich 4 grupa szlachty polskiej 5 grupa szlachty litewskiej Materiał nr 3 Broszura Jaka unia? Charakter państwa Władza Polityka zagraniczna i obronna 1. Polska i Litwa będą stanowić jedno państwo. 2. Powinien zostać zachowany dotychczasowy podział na Koronę i Litwę. 3. Z dwóch państw należy stworzyć jedno, ale z zachowaniem podziału na terytoria Korony i Litwy. 1. Wspólny dla Polski i Litwy pozostaje tylko król. 2. Oprócz króla oba państwa powinien połączyć wspólny sejm. 1. Polska i Litwa prowadzą wspólną politykę zagraniczną i obronną. 2. Polska i Litwa tak jak dotychczas prowadzą osobną politykę zagraniczną i obronną. 140

141 19 Król z wyboru Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1572, 1573; postać: Henryka Walezego; postanowienia artykułów henrykowskich, rozumie pojęcia: bezkrólewie, interrex, prymas,konfederacja, konfederacja warszawska, wolna elekcja, artykuły henrykowskie; zasady, na jakich odbywała się wolna elekcja, potrafi: przedstawić zasady następstwa tronu obowiązujące w czasach rządów dynastii Piastów i Jagiellonów; scharakteryzować sytuację Rzeczypospolitej po bezpotomnej śmierci Zygmunta Augusta; opisać, w jaki sposób dokonywano wyboru króla, używając pojęć: elekcja, pole elekcyjne, koronacja; wyjaśnić, czym zakończyły się rządy Henryka Walezego; dostrzec negatywny wpływ wolnej elekcji na funkcjonowanie państwa polskiego. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 2. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 19, schematy: Państwo w czasie bezkrólewia, Sytuacja religijna w Europie i w Polsce, Wybór władcy, Uprawnienia władcy, schemat metaplanu. 141

142 Metody i techniki nauczania opowiadanie, rozmowa nauczająca, praca pod kierunkiem, opis, metaplan. Formy zajęć praca zbiorowa, praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Najazd, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytania zamieszczone pod opowiadaniem. Pytamy również o okoliczności, w jakich nastąpił szczęśliwy finał historii Krzyśka, Marcina i ich rodziny. Zwracamy uwagę, że bezkrólewie po śmierci Zygmunta Augusta miało taki sam charakter jak poprzednie to, które zapanowało po śmierci Kazimierza Wielkiego. Doszło do niego, ponieważ zmarły władca nie pozostawił po sobie następcy. W tej sytuacji szlachta, do tej pory współrządząca państwem z władcą, musiała samodzielnie podjąć decyzję dotyczącą przyszłości Rzeczypospolitej. II. Rozwinięcie Proponujemy uczniom, aby wyobrazili sobie, że są przedstawicielami stanu szlacheckiego, przed którym stanęły różnorodne zadania związane z organizacją państwa po wygaśnięciu dynastii Jagiellonów. Informujemy, że w trakcie zajęć będą oni musieli rozwiązać najbardziej zasadnicze problemy dotyczące wspólnej przyszłości Polski i Litwy. Problemy te zapisujemy na tablicy: 1. W 1572 r. Rzeczpospolita utraciła władcę i dynastię. Jak zorganizować państwo w czasie bezkrólewia? 2. Europa pogrąża się w wojnach religijnych. Jak uniknąć ich w Rzeczypospolitej? 3. Państwo potrzebuje władcy. W jaki sposób go wybrać? *4. Nowy król może dążyć do osłabienia pozycji szlachty w państwie. Jak ograniczyć uprawnienia władcy i skłonić go, aby te ograniczenia zaakceptował? Dzielimy klasę na cztery zespoły i rozdajemy schematy oraz instrukcje. Grupa I Zapoznajcie się z treścią podrozdziału Śmierć Zygmunta Augusta (podręcznik, s. 136) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam rozwiązać pierwszy problem. Następnie uzupełnijcie nimi otrzymany schemat (materiał nr 1). Grupa II Grupa III 142 Zapoznajcie się z treścią podrozdziału Śmierć Zygmunta Augusta (podręcznik, s. 136) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam rozwiązać drugi problem. Następnie uzupełnijcie nimi otrzymany schemat (materiał nr 2). Zapoznajcie się z treścią podrozdziałów Wolna elekcja oraz Pierwsza wolna elekcja (podręcznik, s ) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam rozwiązać trzeci problem. Następnie uzupełnijcie nimi otrzymany schemat (materiał nr 3).

143 *Grupa IV Zapoznajcie się z fragmentem podrozdziału Pierwsza wolna elekcja (podręcznik, s. 138) i zbierzcie informacje, które pozwolą wam rozwiązać czwarty problem. Następnie uzupełnijcie nimi otrzymany schemat (materiał nr 4). Uczniowie pracują w grupach, a po upływie wyznaczonego czasu kolejno zapraszamy przedstawicieli zespołów, aby zaprezentowali efekty swojej pracy. Po zakończeniu prezentacji przez grupę IV prosimy o podanie nazwy dokumentu, w którym znalazły się warunki postawione kandydatowi na króla przez szlachtę. III. Podsumowanie Zapisujemy na tablicy zdanie: Wolna elekcja bilans korzyści i strat. Prosimyuczniów, aby wysłuchali, jak doszło do wyboru pierwszych trzech władców elekcyjnych Rzeczypospolitej oraz opisu panowania Henryka Walezego, a następnie zastanowili się, czy elekcje władców Polski były korzystne dla państwa. Problem ten uczniowie mogą też rozwiązać z wykorzystaniem metaplanu. Wyjaśniamy, na czym polega praca tą metodą, po czym wieszamy na tablicy powiększony schemat (zob. s. 28 niniejszego poradnika). Podkreślamy, że nie oczekujemy propozycji innych rozwiązań a więc kwestionowania decyzji podjętej przez szlachtę. Chcemy, aby uczniowie określili, jak powinien wyglądać właściwy przebieg elekcji i co w tym sposobie wyboru władcy zawiodło. Zadanie ma zwrócić uwagę uczniów, że o negatywnych skutkach wolnej elekcji dla państwa w dużej mierze zadecydował czynnik ludzki, czyli postawa szlachty (materiał nr 5). Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się tam zadania. Następnie prosimy wybrane osoby o podanie prawidłowych rozwiązań. Praca domowa Ćwiczenia 1 i 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Zadanie dla chętnych: Władcy elekcyjni rządzili Rzeczpospolitą od 1573 do 1795 r. Zbierz informacje na temat jednego z nich i ustal, czy jego wybór był korzystny czy niekorzystny dla państwa.

144 Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Schemat Państwo w czasie bezkrólewia. PAŃSTWO W CZASIE BEZKRÓLEWIA Kto zastąpi monarchę?... Jaką będzie pełnił funkcję?... Co złego może się dziać w tym czasie w kraju? Jak temu przeciwdziałać? Kto się tym zajmie?... Materiał nr 2 Schemat Sytuacja religijna w Europie i w Polsce. SYTUACJA RELIGIJNA W EUROPIE I W POLSCE Jak wyglądały relacje między przedstawicielami różnych wyznań w Europie Zachodniej? Jak wyglądały relacje między przedstawicielami różnych wyznań wpolsce? Do czego by doszło, gdyby taka sytuacja nastąpiła też w Polsce? Co trzeba zrobić, aby utrzymać ten stan? W jaki sposób to osiągnąć?

145 Materiał nr 3 Schemat Wybór władcy. WYBÓR WŁADCY Jak było kiedyś? Jak będzie teraz? za Piastów za Jagiellonów Władca zostanie wybrany na zasadzie Władca będzie wybierany przez Władcą będzie mógł zostać Jak będzie przebiegał wybór nowego władcy? Materiał nr 4 Schemat Uprawnienia władcy. UPRAWNIENIA WŁADCY W jaki sposób można ograniczyć władzę króla? Czego władcy nie będzie wolno? Jakiewładcabędziemiałobowiązki? Co się stanie, gdy król złamie te postanowienia?

146 Materiał nr 5 Propozycja rozwiązania metaplanu. PROBLEM Dlaczego podjęta przez szlachtę decyzja co do sposobu wyboru władcy okazała się złym rozwiązaniem dla państwa? JAK BYŁO? JAK BYĆ POWINNO? O wyborze władcy decydowały obietnice, które składali kandydaci na polski tron. Kandydaci próbowali zdobyć koronę za pomocą przekupstwa. Szlachta ograniczyła władzę monarchy, ponieważ nie ufała królom elekcyjnym. Wybierano władców, którzy nie nadawali się na królów Polski (nie zajmowali się sprawami państwa polskiego). Władcom elekcyjnym nie zależało na dobru Polski, ale na interesach własnej rodziny czy kraju. Podczas elekcji dochodziło do konfliktów między szlachtą. Kandydat na władcę powinien wykazać się swoimi umiejętnościami. Władca powinien być zainteresowany sprawami państwa i rządzić w jego interesie. Szlachta nie powinna zbytnio ograniczać uprawnień króla. Wybór nowego władcy nie powinien prowadzić do konfliktów między szlachtą. DLACZEGO NIE BYŁO TAK, JAK BYĆ POWINNO? Dokonując wyboru nowego władcy, szlachta nie miała na względzie interesu państwa, ale dążyła do osiągnięcia własnych celów. WNIOSKI Stworzone przez szlachtę zasady wolnej elekcji nie gwarantowały wyboru dobrego króla. Postawa szlachty mogła doprowadzić do osłabienia, a nawet zniszczenia państwa. 146

147 Na chwałę Rzeczypospolitej lekcja powtórzeniowa Powtórzenie działu Lata świetności Polski Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej; dostrzega związki teraźniejszości z przeszłością. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, planu, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: daty, postacie i wydarzenia związane z tematyką działu Lata świetności Polski; ramy chronologiczne czasów zygmuntowskich (złotego wieku); postanowienia unii lubelskiej i artykułów henrykowskich, rozumie: pojęcia związane z tematyką działu Lata świetności Polski; dlaczego czasy panowania Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta nazywa się złotym wiekiem, potrafi: wskazać na mapie obszar Rzeczypospolitej po unii lubelskiej oraz tereny Litwy przyłączone do Polski przez Zygmunta Augusta; wymienić i scharakteryzować najważniejsze przemiany polityczne, gospodarcze, kulturalne i społeczne w czasach zygmuntowskich; dostrzec pozytywne i negatywne skutki tych przemian. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), mapa ścienna Rzeczypospolitej w XVI w., plakat Złoty wiek, zestawy krzyżówek, 147

148 obrazki podzielone na części-puzzle (dostępne na plansza obcy przybysz, zielone i czerwone karteczki, klej lub taśma klejąca. Metody i techniki nauczania praca pod kierunkiem, gra dydaktyczna, obcy przybysz. Formy zajęć praca w grupach, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Wieszamy na tablicy powiększony plakat Złoty wiek (materiał nr 1), a następnie prosimy uczniów o przypomnienie, jaki okres w historii Polski określamy tym terminem. Informujemy ich, że podczas zajęć będą oni próbowali znaleźć odpowiedź na dwa pytania: 1. Co zmieniło się w Polsce w okresie złotego wieku? 2. Czy wszystkie wydarzenia miały pozytywny charakter? II. Rozwinięcie W ramach poszukiwania odpowiedzi na pierwsze pytanie proponujemy wykonanie ćwiczenia, które pozwoli uporządkować wiedzę na temat najważniejszych dat, pojęć i postaci związanych z działem Lata świetności Polski. Dzielimy uczniów na 4-osobowe grupy (zob. komentarz do lekcji), a następnie rozdajemy zestawy składające się z czterech krzyżówek i wyjaśniamy, w jaki sposób należy je rozwiązać (materiał nr 2). Informujemy też, że za każdą poprawnie uzupełnioną krzyżówkę grupy otrzymają trzy puzzle. Ułożone puzzle utworzą dwa obrazki nawiązujące treścią do jednej z kategorii, które znajdują się na plakacie. Po wykonaniu zadania prosimy grupy, aby zidentyfikowały obrazki (odnajdą je na stronach podręcznika) i przyporządkowały je do właściwej kategorii. Jednocześnie zaznaczamy, że dwa obrazki dotyczą wydarzeń, które nie są związane ze złotym wiekiem. Prosimy o ich wytypowanie, po czym wyjaśniamy, że wygaśnięcie dynastii Jagiellonów i ustalenie przez szlachtę nowych zasad wyboru władcy zakończyło okres świetności państwa polskiego. Ten etap lekcji kończymy prośbą o przyklejenie obrazków przy właściwych kategoriach na plakacie i podpisanie ich (ilustracje dotyczące architektury grupa przykleja przy kategorii kultura, a dotyczące tematu o wolnej elekcji przy kategorii polityka). W kolejnej części lekcji proponujemy rozegranie gry dydaktycznej Fabuła z kubka. Zadaniem uczniów będzie ułożenie opowiadania do jednej z kategorii na plakacie. 148

149 Wyjaśniamy, że funkcję karteczek z informacjami, które znajdą się w opowiadaniach, będą spełniać hasła z rozwiązanych krzyżówek. Dzielimy klasę na cztery grupy i przyporządkowujemy każdej z nich jedną z kategorii z plakatu. Po upływie wyznaczonego czasu poszczególne grupy prezentują efekty swojej pracy. W nawiązaniu do wydarzeń politycznych z okresu złotego wieku prosimy o wskazanie na mapie ściennej ziem wcielonych do Polski przez Zygmunta Augusta oraz obszaru Rzeczypospolitej po zawarciu unii realnej między Polską a Litwą. III. Podsumowanie Przypominamy uczniom drugie z pytań zadanych na początku lekcji, a następnie wieszamy na tablicy planszę obcy przybysz (zob. s. 29 niniejszego poradnika). Rozdajemy każdej osobie po jednej karteczce koloru zielonego i jednej koloru czerwonego. Uczniowie zapisują na zielonych karteczkach to, co uznają za pozytywne wydarzenie w okresie złotego wieku, a na czerwonych to, co oceniają jako wydarzenie złe. Następnie każda osoba podchodzi do tablicy, głośno odczytuje treść karteczki i przykleja ją w odpowiednim miejscu na planszy. Metody kontroli Ćwiczenia 1, 2 i 3 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Rozwiąż w Histlandii zadania do działu Polska w XVI w. Materiał dla nauczyciela Materiał nr 1 Plakat Złoty wiek. ZŁOTY WIEK polityka kultura gospodarka społeczeństwo 149

150 Materiał nr 2 Krzyżówki. Instrukcje do krzyżówek. Krzyżówka Datówka. Uczeń wpisuje daty wydarzeń podanych w definicjach. Krzyżówka Postaciówka. Uczeń wpisuje imię, nazwisko lub przydomek danej osoby (wyjątkiem są postacie Bony i Stańczyka), nie zostawiając pustej kratki między imieniem a nazwiskiem. Krzyżówka Pojęciówka. Uczeń odgaduje pojęcia, a następnie ustala miejsce ich wpisania, zgodnie z zasadą, że tej samej liczbie odpowiada ta sama litera. Krzyżówka Pojęciówka jolka. Uczeń odgaduje dwuwyrazowe pojęcia i określa miejsce ich wpisania, zgodnie z zasadą, że każde hasło składa się z wyrazu pisanego w rzędzie poziomym i wyrazu pisanego w rzędzie pionowym, nieoddzielonych od siebie żadną przerwą. Wersje do uzupełnienia. Datówka. Poziomo 3. Śmierć Zygmunta Augusta. 5. Początek panowania Zygmunta Starego. 6. Początek panowania Henryka Walezego. 7. Wydanie przywileju, w myśl którego szlachta musiała wyrazić zgodę na nowy podatek lub zwołanie pospolitego ruszenia. Pionowo 1. Konfederacja warszawska. 2. Hołd pruski. 3. Unia lubelska. 4. Ucieczka Henryka Walezego z Polski. 5. Wydanie przywileju nadanego szlachcie przez Ludwika Węgierskiego. 150

151 Postaciówka. Poziomo 3. Jezuicki duchowny. Autor kazań o miłości ojczyzny. 5. Ostatni król Polski z dynastii Jagiellonów. 7. Twórca literackiej polszczyzny. 8. Pierwszy król wybrany w wolnej elekcji. 9. Jeden z kandydatów na króla Polski w 1573 r. Pionowo 1. Przedostatni władca z dynastii Jagiellonów. 2. Jeden z pierwszych pisarzy tworzących w języku polskim. 4. Błazen królewski. 6. Księżniczka włoska. Przyczyniła się do rozkwitu renesansu w Polsce.

152 Pojęciówka. Ozdobne tkaniny szyte tak, by kolorowe nici utworzyły jakiś obraz. Okres, podczas którego państwo nie miało władcy. Gospodarstwo należące do szlachcica. Inaczej chłop. Praca na pańskim polu. Królewski dokument, który przyznawał wyjątkowe uprawnienia jednemu ze stanów. Zjazdy szlachty z jakiegoś województwa lub ziemi. Magazyn na zboże. Wywodzi się od rycerstwa.

153 Pojęciówka jolka. Nazwa najpomyślniejszego okresu w historii Polski. Wydarzenie, podczas którego były wielki mistrz zakonu krzyżackiego uznał króla Polski za swego zwierzchnika. Armia złożona ze szlachciców. Sejm ogólny, powszechny. Transport zboża Wisłą do Gdańska. Unia rzeczywista, oparta na wspólnych instytucjach państwowych. Dokument, w którym wyznawcy katolicyzmu i protestantyzmu zobowiązali się zachować między sobą pokój. Sposób obierania króla, w którym każdy szlachcic miał prawo osobiście głosować na swego kandydata, a także sam ubiegać się o tę funkcję. Warunki stawiane każdemu władcy wybranemu przez szlachtę.

154 Wersje uzupełnione. Datówka. Postaciówka.

155 Pojęciówka. Pojęciówka jolka. 155

156 Komentarz do lekcji W ćwiczeniu na rozgrzewkę autor poradnika proponuje dokonanie podziału na grupy w taki sposób, aby w każdej znalazły się osoby o różnym poziomie wiedzy i umiejętności. W zestawach, które grupy otrzymają od nauczyciela, znajdują się bowiem krzyżówki o różnym stopniu trudności. Datówka może zostać przeznaczona dla uczniów najsłabszych, postaciówka i pojęciówka dla uczniów przeciętnych, natomiast jolka dla zdolnych. Zadanie można też wykorzystać jako okazję do kształtowania poczucia odpowiedzialności za efekty pracy zespołu w tym celu należy poinformować grupy, że każdy z jej członków powinien samodzielnie rozwiązać swoją krzyżówkę. Pomoc kolegów dozwolona jest tylko w sytuacji, gdy uczeń zgłosi nauczycielowi, że nie radzi sobie z rozwiązaniem krzyżówki (będzie to jednocześnie sygnał dla nauczyciela o ewentualnych problemach edukacyjnych poszczególnych uczniów).

157 20 Potop Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1648, 1654, 1655, 1660, 1667; postacie: Bohdana Chmielnickiego, Karola X Gustawa, Jana Kazimierza, Stefana Czarnieckiego, rozumie pojęcia: potop, wojna szarpana; dlaczego wydarzenia lat nazywa się potopem, potrafi: wymienić przyczyny wybuchu powstania Chmielnickiego; wyjaśnić okoliczności wybuchu i opisać przebieg wojny między Moskwą a Rzecząpospolitą; sytuować w czasie i omówić wydarzenia potopu szwedzkiego, z uwzględnieniem obrony Częstochowy i postaci Stefana Czarnieckiego; wskazać na mapie najważniejsze miejsca związane z potopem szwedzkim oraz ziemie utracone przez Rzeczpospolitą w wyniku wojny z Rosją; przedstawić skutki wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą w połowie XVII w. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 2. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Rzeczypospolitej w XVII w., karta pracy nr 20, karta Identyfikator postaci historycznej. Metody i techniki nauczania opowiadanie, praca pod kierunkiem, opis, praca z tekstem źródłowym. 157

158 Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna. Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Gdzie są pieniądze?, a następnie polecamy uczniom zastanowić się, co oznacza użyte w temacie lekcji pojęcie potop. Po wykonaniu przez nich zadania prosimy o scharakteryzowanie sytuacji panującej wówczas w kraju i udzielenie odpowiedzi na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. Informujemy, że potop był częścią serii niekorzystnych wydarzeń, które w XVII w. zmieniły oblicze i granice państwa polskiego. II. Rozwinięcie W krótkim opisie przypominamy uczniom okoliczności, w których doszło do wcielenia Ukrainy do Polski. Lokalizujemy Ukrainę na mapie i wymieniamy konsekwencje tej decyzji dla Korony. Rozdajemy karty pracy i zapowiadamy, że w dalszej części zajęć uczniowie będą je uzupełniać, tak aby uzyskać odpowiedź na pytanie: Jak potoczyły się dzieje Rzeczypospolitej po dokonanym w 1569 r. przez Zygmunta Augusta wcieleniu Ukrainy do Korony? Polecamy uczniom zapoznać się z podrozdziałem Powstanie Chmielnickiego (podręcznik, s. 144) i uzupełnić rubryki dotyczące wydarzeń między 1569 a 1655 r. Chętne osoby prosimy o odczytanie zapisanych odpowiedzi. W kolejnej części lekcji informujemy uczniów, że zmagania między Polską, Ukraińcami a Moskwą uważnie obserwował nasz północny sąsiad Szwecja. Wskazujemy na mapie położenie tego państwa, a następnie polecamy odnaleźć w podrozdziale Obrona Jasnej Góry (podręcznik, s. 145) wiadomości, które pozwolą uzupełnić w karcie pracy rubryki dotyczące przyczyn szwedzkiego ataku na Rzeczpospolitą oraz przebiegu konfliktu w jego pierwszych miesiącach. Po ich uzupełnieniu przez uczniów wskazujemy na mapie ściennej zasięg działań wojsk szwedzkich w Polsce. Przy omawianiu ataku Szwedów na klasztor na Jasnej Górze wyjaśniamy, że był to przełomowy moment wojny. Lokalizujemy Częstochowę na mapie i podajemy najważniejsze informacje dotyczące walczących stron, z uwzględnieniem różnic wyznaniowych między atakującymi a obleganymi. Następnie odczytujemy tekst źródłowy (podręcznik, s. 146) i prosimy uczniów o odpowiedź na znajdujące się pod nim polecenie i pytanie. Wskazujemy na rolę, jaką odgrywał w świadomości Polaków klasztor i obraz Matki Boskiej. Odwołując się do wcześniejszej wzmianki o podziałach wyznaniowych, opisujemy reakcję Polaków na działania Szwedów oraz ostateczny wynik prowadzonego oblężenia. Informacje te uczniowie wpisują w karcie pracy. 158

159 Następną część lekcji rozpoczynamy od rozdania uczniom Identyfikatora postaci historycznej (materiał dla nauczyciela). Wyjaśniamy, że postać, o której trzeba zebrać informacje, przyczyniła się do ostatecznego wypędzenia Szwedów z terenów Rzeczypospolitej. Polecamy zapoznać się z fragmentem podrozdziału Koniec wojny (podręcznik, s. 147 pierwszy akapit) i uzupełnić Identyfikator. Nawiązując do stosowanej przez Stefana Czarnieckiego strategii wojny szarpanej, wyjaśniamy, że przyniosła ona skutki dopiero po kilku latach. Opisujemy okoliczności zakończenia konfliktu i wskazujemy na mapie miejsce podpisania pokoju. Informujemy też, że kres wojny ze Szwecją nie przyniósł Polsce upragnionego pokoju. Wciąż nierozwiązana pozostała kwestia Ukrainy, której znaczną część zajmowały wojska moskiewskie. W celu ustalenia, jaki był finał konfliktu z Moskwą, uczniowie zapoznają się z fragmentem podrozdziału Koniec wojny (podręcznik, s. 147 dwa ostatnie akapity), po czym zadajemy pytanie 6 (podręcznik, s. 147). Odpowiedź polecamy zapisać w ostatniej rubryce w karcie pracy, a następnie prosimy wybraną osobę o wskazanie na mapie ściennej ziem utraconych przez Rzeczpospolitą w wyniku wojny z Rosją. III. Podsumowanie Prosimy uczniów o zapoznanie się z ćwiczeniem 4 w zeszycie ćwiczeń (s. 85) oraz uzupełnienie tabelki na podstawie podrozdziału Zniszczony kraj (podręcznik, s. 148). Poprawność wykonania zadania sprawdzamy, prosząc wybrane osoby o odczytanie wpisanych informacji. Powtarzamy pytanie przewodnie zadane na początku zajęć i prosimy uczniów, aby zastanowili się nad czynnikami, które miały zasadniczy wpływ na bieg poznanych na dzisiejszej lekcji wydarzeń. Metody kontroli Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Znajdź i umieść w portfolio informacje o dziejach twojej miejscowości w okresie potopu szwedzkiego. Jeśli jej wówczas jeszcze nie było, zamieść w teczce informacje o najbliższej miejscowości, która w tych czasach istniała. Materiał dla nauczyciela Karta Identyfikator postaci historycznej.

160 IDENTYFIKATOR POSTACI HISTORYCZNEJ

161 21 Złota wolność Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. IV. Zainteresowanie problematyką społeczną. Uczeń ma nawyk dociekania w kontekście społecznym zadaje pytanie czy mogłoby być inaczej? oraz próbuje odpowiedzieć na to pytanie. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna: okoliczności, w których po raz pierwszy doszło do zerwania obrad sejmu, rozumie pojęcia: złota wolność, liberum veto, przedmurze chrześcijaństwa, sarmatyzm; z czego wynikała postawa magnaterii polskiej w XVII w., potrafi: scharakteryzować polską magnaterię w XVII w.; omówić funkcjonowanie sejmu polskiego w XVII w.; przedstawić konsekwencje stosowania zasady liberum veto; wyjaśnić, jak zmieniał się stosunek szlachty do liberum veto; wymienić główne elementy ideologii sarmackiej. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 2. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 21. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, praca pod kierunkiem, symulacja, dyskusja, zdania podsumowujące. Formy zajęć praca zbiorowa, praca indywidualna, praca w grupach. 161

162 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Kiedy strzelać z łuku?, a następnie prosimy uczniów, aby wymienili w kolejności chronologicznejzajęcia,któreskładałysięnaplandniaobuchłopców. Informujemy, że młodzi bohaterowie tego opowiadania należeli do bogatej szlacheckiej rodziny Sobieskich. Stosunek do nauki i sposób rozumienia służby państwu odróżniały tę rodzinę od większości przedstawicieli stanu szlacheckiego w XVII w. Ta różnica stała się szczególnie widoczna w chwili, gdy państwo polskie, pogrążone w kryzysie spowodowanym wojnami, potrzebowało ludzi mądrych i oddanych ojczyźnie. Okazało się wówczas, że takich jak Sobiescy jest niewielu, a pozostali nie potrafią stanąć na wysokości zadania. II. Rozwinięcie Prosimy uczniów o przypomnienie, czym były przywileje i w jaki sposób wpłynęły na relacje między szlachtą a królem. Pytamy też o posunięcia, za pomocą których szlachta zapewniła sobie dominującą pozycję w państwie (utworzenie sejmu walnego, ustanowienie artykułów henrykowskich). Zwracamy uwagę, że choć już w XVI w. widać było, że duża liczba praw posiadanych przez szlachtę nie jest korzystna dla Polski, to jednak państwo potrafiło działać w miarę sprawnie. Sytuacja się zmieniła, gdy w XVII w. do decydującego głosu doszli przedstawiciele magnaterii. Informujemy uczniów, czym była magnateria, i wyjaśniamy, że wzrost znaczenia tej grupy wiązał się ze skutkami wojen prowadzonych przez Rzeczpospolitą w połowie XVII w. Zniszczenia kraju odbiły się także na szlachcie, która nierzadko traciła cały swój majątek i zostawała bez środków utrzymania. Chcąc zachować dotychczasowy styl życia, wielu szlachciców oddawało się w opiekę magnatom, którzy posiadali ogromne fortuny i znacznie szybciej poradzili sobie z poniesionymi stratami. Jednak takie wsparcie miało swoją cenę odtąd szlachcic był zobowiązany działać w interesie magnata, który mu pomógł. W rezultacie tego procesu magnateria stała się dominującą siłą w państwie polskim. W celu ustalenia, jaki wpływ na funkcjonowanie państwa miały wydarzenia z połowy XVII w., a w szczególności wzrost znaczenia magnaterii rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy zapoznać się z podrozdziałem Liberum veto (podręcznik, s ). Prosimy o odpowiedź na pytania 3, 4 i 5 (podręcznik, s. 153), a następnie wspólnie uzupełniamy tabelę w zadaniu A. W dalszej części lekcji wyjaśniamy, że wiek XVII oprócz licznych wojen i postępującego paraliżu państwa będącego efektem stosowania zasady liberum veto przyniósł też zmiany w polskiej kulturze. Jedną z nich były narodziny nowego światopoglądu, 162

163 który nazywamy sarmatyzmem. W celu dokonania jego charakterystyki polecamy uczniom zapoznać się z treścią i ilustracjami w podrozdziale Sarmatyzm (podręcznik, s ), a następnie wykonać zadanie B w karcie pracy. III. Podsumowanie Na podstawie ćwiczenia 2 w zeszycie ćwiczeń (s. 87) proponujemy uczniom przeprowadzenie symulacji obrad sejmu walnego, w czasie których odbędzie się debata nad zniesieniem liberum veto. Dzielimy uczniów na trzy zespoły magnatów, szlachciców i zwolenników reformy sejmu (nauczyciel obejmuje funkcję marszałka sejmu). Polecamy każdej ze stron przygotować listę argumentów, którymi posłużyłyby się do obrony swojego stanowiska wszystkie z tych XVII-wiecznych grup społecznych (w trakcie przygotowań prosimy dyskretnie jedną osobę z grupy szlachciców, aby przed zarządzeniem ostatecznego głosowania przez marszałka zawołała liberum veto). Gdy minie wyznaczony czas, poszczególne grupy przedstawiają swoje stanowiska, a następnie rozpoczynamy debatę. Kończy ją próba głosowania i zastosowanie zasady liberum veto. Po uznaniu sejmu za zerwany zadajemy klasie pytania: 1. Jakie odczucia towarzyszyły wam w tej sytuacji? 2. Co sądzicie na temat sensu waszej pracy włożonej w przygotowanie się do obrad sejmu? 3. Jaki, waszym zdaniem, można było mieć stosunek do sejmu i państwa działającego zgodnie z zasadą liberum veto? Inicjujemy dyskusję wokół ćwiczenia w podręczniku (s. 154). Metody kontroli Korzystając z techniki zdań podsumowujących, prosimy uczniów o dokończenie wybranego zdania: 1. Od dziś wiem, że Uważam, że złota wolność Zaskoczyło mnie, że złota wolność... Praca domowa Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s. 86).

164 22 Zwycięzca spod Wiednia Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do tekstu źródłowego, mapy, ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: 1672, 1673, 1674, 1683; postacie:jana III Sobieskiego, Kara Mustafy, rozumie pojęcia: wielki wezyr, sułtan, lew Lechistanu, husaria; znaczenie zwycięstwa pod Wiedniem, potrafi: opisać organizację państwa tureckiego; przedstawić relacje między Polską a Turcją w XVII w.; sytuować w czasie i opisać wyprawę wiedeńską Jana III Sobieskiego, używając pojęć: oblężenie, odsiecz, sułtan, husaria; wskazać na mapie Wiedeń i Chocim; scharakteryzować postać Jana III Sobieskiego. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 2. Opowiadania z podręcznika, mapa ścienna Europy w XVII w., karta pracy nr 22, kserokopie ilustracji z podręcznika, karta Identyfikator postaci historycznej. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, praca pod kierunkiem, praca z tekstem źródłowym. Formy zajęć praca indywidualna, praca w grupach, praca zbiorowa. 164

165 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Pod murami Wiednia, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na pytanie zamieszczone pod opowiadaniem. Informujemy uczniów, że król Jan III Sobieski i młody bohater opowiadania z poprzednich zajęć to ta sama osoba. Jako dorosły mężczyzna Sobieski wykazał się nie tylko inteligencją, ale też zdolnościami militarnymi. I to właśnie dzięki nim w krytycznym dla państwa momencie został wybrany na króla Polski. Już jako władca wykorzystywał te zdolności wielokrotnie, m.in. w 1683 r., kiedy doprowadził do jednego z największych zwycięstw militarnych w dziejach Polski i Europy. II. Rozwinięcie Stosując metodę opisu, przedstawiamy organizację państwa tureckiego w XVII w. oraz charakteryzujemy politykę prowadzoną przez nie w tym okresie. Na mapie ściennej wskazujemy europejskie obszary opanowane przez Turcję oraz kierunek jej ekspansji, a następnie opisujemy relacje łączące ten kraj z Europą. Opis kończymy stwierdzeniem, że agresywna polityka turecka miała również wpływ na relacje z Rzeczpospolitą. Stopień opanowania nowego materiału możemy sprawdzić, polecając uczniom wykonać ćwiczenie 1 w zeszycie ćwiczeń (s ). Prosimy uczniów, aby wyobrazili sobie, że otrzymali propozycję przygotowania ekspozycji poświęconej królowi Janowi III Sobieskiemu. Oglądające wystawę osoby będą mogły dzięki niej poznać nie tylko dzieje osobiste i dokonania tego władcy, ale także ważne wydarzenia z historii Polski w XVII w. Dzielimy uczniów na grupy, rozkładamy kserokopie ilustracji z podręcznika na jednej z ławek, a następnie rozdajemy arkusze papieru i instrukcje. Grupa I Zapoznajcie się z podrozdziałem Lew Lechistanu (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie części ekspozycji, w której zaprezentujecie wydarzenia związane z relacjami polsko-tureckimi w latach Pamiętajcie o dobraniu do ekspozycji odpowiedniego materiału ilustracyjnego. Grupa II Zapoznajcie się z podrozdziałem Odsiecz Wiednia (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie części ekspozycji, w której zaprezentujecie wydarzenia związane z relacjami polsko-tureckimi w 1683 r. Pamiętajcie o dobraniu do ekspozycji odpowiedniego materiału ilustracyjnego. Grupa III Zapoznajcie się z podrozdziałami Lew Lechistanu oraz Odsiecz Wiednia (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie części ekspozycji, w której ukażecie związki Jana Sobieskiego z wydarzeniami z lat Pamiętajcie o dobraniu do ekspozycji odpowiedniego materiału ilustracyjnego. 165

166 *Grupa IV Zapoznajcie się z podrozdziałami Lew Lechistanu, Odsiecz Wiednia i Wilanów (podręcznik, s ). Waszym zadaniem jest przygotowanie części ekspozycji, w której ukażecie Jana Sobieskiego od strony prywatnej. Pamiętajcie o dobraniu do ekspozycji odpowiedniego materiału ilustracyjnego. Uczniowie pracują w zespołach, a po upływie wyznaczonego czasu prezentują efekty swej pracy. W trakcie prezentacji grup I i II prosimy ich przedstawicieli o zlokalizowanie na mapie ściennej miejsc, w których rozegrały się omawiane wydarzenia. III. Podsumowanie Rozdajemy uczniom kartę Identyfikator postaci historycznej (materiał dla nauczyciela) i polecamy go uzupełnić (datę śmierci Jana III Sobieskiego uczniom podajemy). Następnie wspólnie rozwiązujemy ćwiczenia 3 i 4 (zeszyt ćwiczeń, s ). Metody kontroli Rozdajemy karty pracy i polecamy wykonać znajdujące się w niej zadania. Prosimy wybrane osoby o podanie prawidłowych rozwiązań. Praca domowa Ćwiczenie (podręcznik, s. 161). Materiał dla nauczyciela Karta Identyfikator postaci historycznej. IDENTYFIKATOR POSTACI HISTORYCZNEJ 166

167 *23 Czasy saskie Cele lekcji Wymagania ogólne I. Chronologia historyczna. Uczeń posługuje się podstawowymi określeniami czasu historycznego: wiek, rok; przyporządkowuje fakty historyczne datom; oblicza upływ czasu między wydarzeniami historycznymi i umieszcza je na linii chronologicznej. II. Analiza i interpretacja historyczna. Uczeń odpowiada na proste pytania postawione do ilustracji; pozyskuje informacje z różnych źródeł oraz selekcjonuje je i porządkuje; stawia pytania dotyczące przyczyn i skutków analizowanych wydarzeń historycznych. III. Tworzenie narracji historycznej. Uczeń tworzy krótką wypowiedź o postaci i wydarzeniu historycznym, posługując się poznanymi pojęciami; przedstawia własne stanowisko i próbuje je uzasadnić. V. Współdziałanie w sprawach publicznych. Uczeń współpracuje z innymi planuje, dzieli się zadaniami i wywiązuje się z nich. Wymagania szczegółowe Po zakończonych zajęciach uczeń: zna daty: ; postacie: Augusta II Mocnego, Augusta III Sasa; ramy chronologiczne czasów saskich, rozumie: w czym przejawiała się słabość Rzeczypospolitej w czasach saskich, potrafi: scharakteryzować sytuację polityczną Rzeczypospolitej w czasach saskich; omówić zmiany położenia chłopów i szlachty w XVII i XVIII w.; opowiedzieć o warunkach życia na polskiej wsi w XVIII w.; wyjaśnić, skąd pochodzą i kiedy pojawiły się na ziemiach polskich ziemniaki, kawa i herbata; opisać kuchnię szlachecką i magnacką w XVII i XVIII w. Środki dydaktyczne podręcznik (s ), zeszyt ćwiczeń (s ), płyta Historia i społeczeństwo 5. CD 2. Opowiadania z podręcznika, karta pracy nr 23, prezentacja multimedialna na temat czasów saskich, plakat Kuchenne nowinki, materiały do gry dydaktycznej Szyfr Sasów. Metody i techniki nauczania opowiadanie, opis, praca z ilustracją, praca pod kierunkiem, gra dydaktyczna. Formy zajęć praca indywidualna, praca zbiorowa, praca w grupach. 167

168 Czas zajęć 1 godzina lekcyjna. Struktura i opis lekcji I. Wprowadzenie Podajemy temat i cele lekcji. Odczytujemy (podręcznik, s ) lub odtwarzamy z płyty CD opowiadanie Strzały w lesie, a następnie prosimy uczniów o udzielenie odpowiedzi na polecenie zamieszczone pod opowiadaniem. Informujemy, że przygoda bohaterów tej historii rozegrała się u schyłku epoki, w której pogłębił się kryzys Rzeczypospolitej, zapoczątkowany wojnami toczonymi przez nasze państwo w XVII w. II. Rozwinięcie Prosimy uczniów, aby zapoznali się z ćwiczeniem 3 w zeszycie ćwiczeń (s. 95), a następnie zapowiadamy, że ich zadaniem będzie uzupełnienie tabelki na podstawie informacji, które za chwilę usłyszą. Korzystając z metody opisu (można go wzbogacić prezentacją multimedialną na temat czasów saskich), nakreślamy okoliczności dojścia do władzy w Rzeczypospolitej obu przedstawicieli dynastii Sasów. Charakteryzujemy politykę prowadzoną przez Augusta II Mocnego, a następnie zwracamy uwagę na skutki polityczne i gospodarcze, jakie przyniosła ona państwu polskiemu. W podsumowaniu dokonujemy bilansu panowania Augusta III Sasa, z uwzględnieniem postępującego paraliżu politycznego kraju. Po zakończeniu opisu sprawdzamy poprawność informacji zapisanych w tabeli. Rozdajemy uczniom karty pracy i polecamy zapoznać się z poleceniem do zadania A. Wyjaśniamy, że wiadomości potrzebne do opisu ilustracji znajdą w podrozdziale Jak żyli chłopi? (podręcznik, s. 165). Po uzupełnieniu zadania prosimy wybrane osoby o odczytanie wpisanych informacji. Nawiązując do tytułu podrozdziału Pieprzno i szafranno, moja mościa panno! (podręcznik, s. 166), zachęcamy uczniów do stworzenia menu z potrawami popularnymi na terenie Polski w XVII i XVIII w. Uczniowie zapoznają się z propozycjami dań w zadaniu B w karcie pracy, a następnie, korzystając z informacji z podręcznika (s ), skreślają te, które nie pasują do omawianego okresu. Wieszamy na tablicy plakat Kuchenne nowinki (materiał nr 1) i odwołując się do wiedzy uczniów zdobytej podczas lektury podrozdziału o kulinarnych gustach polskiej szlachty prosimy o podanie informacji, które pozwolą go uzupełnić. III. Podsumowanie W celu utrwalenia wiedzy na temat czasów saskich proponujemy rozegranie gry dydaktycznej Szyfr Sasów (materiał nr 2). Wyjaśniamy zasady gry, po czym dzielimy klasę na 4 5-osobowe grupy i rozdajemy instrukcję, zestawy pytań, schematy szyfru kołowego oraz klucze do szyfru (zob. komentarz do lekcji). Po odszyfrowaniu hasła nauczyciel objaśnia jego znaczenie. Prosimy uczniów o odpowiedź na pytanie A oraz polecenia B i C (podręcznik, s. 167). 168

169 Metody kontroli Ćwiczenie 1 (zeszyt ćwiczeń, s ). Praca domowa Ćwiczenie 2 (zeszyt ćwiczeń, s. 94). Materiały dla nauczyciela Materiał nr 1 Plakat Kuchenne nowinki. Skąd pochodzi? Wktórym wieku pojawia się w Polsce? XVII w. Kiedy rozpowszechnia się w Polsce? Materiał nr 2 Gra dydaktyczna Szyfr Sasów. Instrukcja 1. Uczniowie grają w zespołach 4 5-osobowych. 2. Każdy zespół otrzymuje dwa zestawy pytań, schemat szyfru kołowego i klucz do szyfru. 3. Gra podzielona jest na dwie rundy. 4. W pierwszej rundzie zespoły wpisują do zestawu odpowiedzi w formie cyfr i liczb. Jeśli odpowiedź będzie liczbą, zespoły dodają do siebie jej części składowe w taki sposób, aby ich suma stała się jedną cyfrą. Przykład: = 18; = 9. Uzyskaną cyfrę należy wpisać do rubryki Cyfra kodu. 5. W drugiej rundzie zespoły w wyznaczonym miejscu w zestawie wpisują słowa będące odpowiedzią na pytania (wyjątek stanowi pytanie 20 tu trzeba wpisać liczbę). 169