Białe plamy w historii Czarnego kwadratu

Transkrypt

1 Igor Jankowski (BLR) doktorant II roku studiów 3 st. UMFC specjalność kompozycja, opiekun naukowy prof. zw. Marian Borkowski Temat pracy doktorskiej: Specyfika procesów ewolucyjnych w Rapsodii na akordeon i orkiestrę symfoniczną Igora Jankowskiego (praca zaliczeniowa z przedmiotu Historia Sztuki, Prowadzący dr Krzysztof Lipka ) Temat pracy zaliczeniowej : Białe plamy w historii Czarnego kwadratu Wejherowo 2013

2 Wstęp XX. wiek jest interesującym zjawiskiem w historii rozwoju sztuki. Przez swój dynamizm często jest nazywany kulminacją generalną finałowej fazy ewolucji Ars visualis. Ze względu na rozmaitość technik, kierunków i stylów w sztuce współczesnej niewłaściwym byłoby rozpatrywanie polskiego modernizmu i trwającego postmodernizmu jako odrębnego i samodzielnego zjawiska w oderwaniu od kultury innych państw zachodniej, a także wschodniej Europy. Nowoczesność szeroko pojęta objawiała się bowiem nie tylko w rozmaitych impulsach, dających życie nowym kierunkom, ale także i w odpowiedziach na nie. Niektóre z nich były tylko przedłużeniem/interpretacją zapoczątkowanej tendencji, niejako jej modernizowaną wersją, ale niektóre z odpowiedzi czasami stawały się punktem wyjściowym dla nowej koncepcji artystycznej. Stąd pełniejszy obraz rozwoju sztuki polskiej na przestrzeni XX-XXI wieku przedstawia się w zakresie międzynarodowym. Z racji swego pochodzenia i formacji wybrałem temat mi bliższy mentalnie. Pomimo tego, że sylwetka Kazimierza Malewicza jest dobrze znana w polskich środowiskach plastycznych, to jednak niektóre fakty z jego życia i twórczości nadal pozostają w cieniu i oczekują na wyjaśnienie. Obecnie przeżywany okres pozwala na bardziej obiektywną ocenę (niż ćwierć wieku temu) awangardy i postawangardy, uzmysłowienie sobie jej owoców oraz wysunięcie pierwszych stałych wniosków. Za jedną z najbardziej charakterystycznych cech XX. wieku naukowcy uważają globalną syntezę. Przejawia się ona w komplementarnym ruchu wzajemnych inspiracji między najnowszymi technologiami ze sfery cywilizacyjnej oraz kolejnymi pomysłami współczesnych artystów. Kazimierz Malewicz był jednym z tych, którego twórczość poprowadziła ku powstaniu nowej koncepcji metafizycznej. Niniejsza praca nie jest tradycyjną analizą dzieła sztuki, lecz raczej konwersacją badawczą. Ma na celu nie tyle wyjaśnienie określonej kwestii, ile zainteresowanie samym tematem oraz pobudzeniem do ewentualnych dalszych działań analitycznych w tym zakresie. 2

3 1. Notka biograficzna Kazimierz Sewerinowicz Malewicz ( р р но ч ч, ), rosyjski malarz-samouk, filozof, teoretyk sztuki, założyciel suprematyzmu. Urodził się w Kijowie w wielodzietnej (14. dzieci) polskiej rodzinie. W 1895 roku rozpoczyna naukę w Studium Plastycznym im. Н.И. ур шко w Kijowie, ale za złe wyniki w nauce jest skreślony z listy uczniów. Rok później rodzina Malewiczów na stałe opuszcza Ukrainę (gdzie Malewicz spędził 17 lat swojego życia) i przeprowadza się do Rosji (Kurs). Tu Malewicz pracuje jako rysownik w biurze projektowym kolei państwowych. Jak później sam wspomina rutynowe obowiązki w biurze już wtedy starał się łączyć z organizacją wystaw współczesnych malarzy. W 1899 roku bierze ślub w obrządku katolickim z Kazimierą Zglejc. W 1905 roku, zostawiając żonę z dwójką dzieci, jedzie do Moskwy, aby złożyć dokumenty do Moskiewskiego Koledżu Sztuk Pięknych ( оско ско уч щ ж оп с, ян я одч ст ), ale nie przechodzi procesu rekrutacyjnego. Ponowna próba dostania się do wymarzonej uczelni w 1906 roku znów nie przyniosła oczekiwanego rezultatu. Jedynym więc sposobem formacji artystycznej była samoedukacja w praktyce oraz prywatne lekcje u wybitnego malarza i pedagoga Fiodora Rerberga w Moskwie ( ). W 1909 roku wstępuje w związek cywilny z Zofią Rawałowicz, pochodzącą z zamożnej rodziny, co pozwoliło Malewiczowi beztrosko poświęcić się sztuce. Wówczas bierze udział w licznych wystawach, gdzie prezentuje swoje neoprymitywistyczne prace. Niestety, owe obrazy nie skupiały na sobie szczególnej uwagi krytyków. Po 1912 roku życie Malewicza radykalnie się zmienia. Kluczową rolę odegrała tu wystawa Osiołkowy ogon w Moskwie, na której był obecny sam Michaił Wasiljewicz Matiuszin (malarz, kompozytor, teoretyk sztuki, lider XX-wiecznej rosyjskiej awangardy). Zwrócił on uwagę na specyficzny styl Malewicza (wówczas były to obrazy utrzymane w technice kubofuturystycznej) i zaproponował mu współpracę. Był to akurat czas wystawienia w Petersburgu opery Matiuszina Zwycięstwo nad słońcem, w której potrzebowali niezwykłego scenografa. Funkcję tą zaproponowano więc Malewiczowi. W grudniu 1913 roku w Parku księżycowym w Petersburgu odbyła się premiera tego dzieła i okazało się, że odniosło ono wielki sukces. Później Malewicz wyznał, że właśnie w trakcie prac nad dekoracjami do opery wpadł na pomysł stworzenia Czarnego kwadratu. Ale zanim zrealizował ten pomysł, stworzył najpierw odpowiednią bazę teoretyczną, która była fundamentem dla jego nowej koncepcji i techniki zarazem pod nazwą suprematyzm. Przypomnę, iż w latach rosyjski kubofuturyzm osiągnął swoje apogeum i stał się punktem wyjściowym dla dwóch nowych kierunków konstruktywizmu i suprematyzmu. Na czele pierwszego stanął Władzimir Talin, na czele drugiego Kazimierz Malewicz. Charakterystyczną cechą tych obydwu 3

4 kierunków był alogizm, abstrakcja oraz program autorski. W 1913 roku Malewicz jedzie do Petersburga i bierze udział w Dysputach o sztuce współczesnej. W 1915 roku na wystawie Tramwaj B prezentuje swój manifest Od kubizmu do suprematyzmu. Nowy realizm sztuk plastycznych. Manifest ten jest w tym samym roku oficjalnie wydany (z prywatnych środków Matiuszina) w postaci książki z kolorowymi ilustracjami. Kulminacją tych wydarzeń staje się premiera słynnego Czarnego kwadratu na białym tle, który w zamyśle autorskim był częścią tryptyku Prostokąt, krąg, krzyż podczas «Ostatniej futurystycznej wystawy 0,10» (19 grudnia 1915 r.). Oceny krytyków były różne. Dla utrwalenia swojej pozycji Malewicz w 1916 roku występuje z naukowym referatem Kubizm-futuryzm-suprematyzm na konferencji organizowanej przez Jeana Pougny`ego. W tym samym roku bierze udział w wystawie Bubnowyj Walet, na której prezentuje 60 suprematycznych płócien. W 1917 roku zostaje powołany na członka zarządu Związku Malarzy Rosyjskich, a rok później publikuje Deklarację praw malarza. Po rewolucji przyjeżdża do Witebska, gdzie współpracuje z Marc em Chagallem. Kolejne lata życia Kazimierza Malewicza są związane z licznymi wystawami, konferencjami naukowymi, działalnością akademicką i organizacyjną, częstymi podróżami i nieustannym promowaniem sztuki współczesnej (zwłaszcza założonego przez siebie nurtu). Intensywne i niezwykle aktywne pod względem twórczym życie artysty przerwała śmierć (15 maja 1935 r.). Zgodnie ze sporządzonym testamentem, ciało Malewicza było poddane kremacji i złożone do specjalnie zrobionej suprematycznej trumny. Trumna ta potem była złożona do mogiły pod ulubionym dębem Malewicza w pobliżu wsi Niemczinowki. Nad mogiłą był zamontowany kubiczny monument z czarnym kwadratem pośrodku. W czasie wojny mogiła była zniszczona i zapomniana. Później na tym terenie powstał kompleks budynków mieszkalnych. Dopiero w latach 90-tych naukowcom udało się odtworzyć dokładne koordynaty miejsca pochówku Malewicza ( p. sz w. dł. (G) (O) ) obok którego została umieszczona tablica pamiątkowa. Przed śmiercią Malewicz zostawił kartkę z napisem: Jeżeli religia poznała Boga - poznała nul. Jeżeli nauka poznała otaczającą przyrodę - poznała nul. Jeżeli sztuka poznała prawdziwą harmonię, rytm, piękno to poznała nul. Jeżeli ktokolwiek poznał Absolut poznał nul. 2. Białe plamy Końcowym rezultatem każdego malowania jest obraz - to stwierdzenie można byłoby uznać za prawdziwe, jeżeliby Malewicz nie udowodnił nam przeciwnego. W wieku 37 lat stworzył chyba jeden z najbardziej prymitywnych obrazów, który w krótkim czasie został najbardziej znanym malowidłem w światowej historii sztuk wizualnych. Wiemy, że kwadrat Malewicza wpłynął na twórczość plastyków rosyjskich i w ciągu najbliższych 30 lat był źródłem inspiracji dla wielu 4

5 kubistów i transformistów. Historia jednak lubi się powtarzać i niepodważalna koncepcja Malewicza jak się okazuje wcale nie jest taka młoda, co więcej, nie od niego bierze swój początek. Należy przypomnieć, że w czasach Malewicza nie było komputerów, Internetu, cyfrowych baz archiwalnych, stąd młodzi rosyjscy artyści często latami poszukiwali w zagranicznych bibliotekach, lub sklepach z antykami zapomnianych dzieł sztuki, kopiowali pomysł/ideę, a później, tworząc dzieło od nowa, przypisywali sobie autorstwo. Kiedy studenci pytali Malewicza o źródło inspiracji, mówił im, że siły do pracy twórczej czerpie ze sfer kosmicznych w czasie snu. Mistrzowsko odgrywał on rolę człowieka spontanicznego, nieordynarnego owego artysty pisanego wielką literą A, co kłóciło się z opiniami jego bliskich współkolegów, którzy wspominali go jako niesamowitego pedanta, racjonalistę o wielkich ambicjach, planującego krok po kroku własną karierę. Malewicz nie zaprzeczał, kiedy jeszcze za życia niektórzy z krytyków określali jego prace jako..arcydzieła..(takim..widocznie..siebie..widział,..albo..chciał..widzieć)..w 1882 roku młody francuski pisarz i wydawca Jules Lévy założył Grupę artystów niekoherentnych (Les Arts incohérents), do której należeli najwybitniesi przedstawiciele paryskiej bohemy końca XIX. stulecia. Dewizą stowarzyszenia były słowa Lévy`ego "les arts decoratifs". Członkowie nie stawiali przed sobą żadnych politycznych celów, lecz zajmowali się subtelną krytyką znanych dzieł sztuki, przyjętych i czasami głupich zasad i zwyczajów społecznych, a swoją refleksję opierali na groteskowości, humorze, a nieraz nawet na sarkazmie. Malowidła, które prezentowali na wystawach czasami w ogóle nie przypominały obrazów w tradycyjnym tego słowa znaczeniu. To były często karykatury, parodie graficzne znanych dzieł sztuki, malunki dziecięce itd. 1 października 1882 r. Les Arts incohérents otwiera w Paryżu wystawę pod tytułem «Sztuka niekoherentnych». Ekspozycja zawierała prace sześciu autorów, których poszukiwania twórcze prowadziły ku surrealizmowi (oficjalnie kierunek ten zadebiutował po 40 latach). Najbardziej niekonwencjonalnym i wyróżniającym się okazał obraz namalowany przez Paula Bilhauda pod tytułem Bitwa murzynów w ciemnej piwnicy nocą ( Negroes Fighting in a Cellar at Night ). 5

6 Pracę tę cechuje oryginalność pomysłu, brak inteligibilnych komentarzy autorskich wyssanych z palca, brak wcześniejszych wzorców, stylistyczna zgodność z podstawowymi postulatami Les Arts incohérents. U większości krytyków i uczestników wystawy obraz ten wywołał uśmiech i ogólną przychylność tego rodzaju eksperymentom. Nowatorski wątek zwrócił uwagę popularnego pisarza, filozofa i intelektualistę o niebywałym poczuciu homoru Alphonsa Allaisa, który to zapożyczył w czystej formie pomysł Paula Bilhauda i kontynuując jego tok myślenia stworzył kolejne dzieła w tym kierunku. Na wystawie Incoherent shows w 1883 roku prezentuje obraz «Dziewczęta z niedokrwistością idące do Pierwszej Komunii w śniegu» (Pale Young Girls Going to Their First Communion in the Snow), przedstawiający zwyczajny biały prostokąt na czarnym tle. Na wystawie w 1884 roku Allais prezentuje swój inny monochromowy obraz, przedstawiający czerwony kwadrat na białym tle pod tytułem Apoplektyczni kardynałowie, zbierający pomidory na brzegach Morza Czerwonego (Apoplectic Cardinals Harvesting Tomatoes by the Shores of the Red Sea). 6

7 Następnie Alphonse Allais rozszerzył swą kolekcję o Czarny, Niebieski, Zielony i Szary prostokąt, wydając później album z dołączoną do niego partyturą (czysta kartka bez nut) pod tytułem Marsz pogrzebowy dla głuchych. Należy uznać, że Allaisowi nigdy nie brakowało poczucia humoru i z tego słynął, aczkolwiek po śmierci został szybko zapomniany (co było na rękę Malewiczowi). Więc widzimy, że jedno i to samo dzieło sztuki w historii sztuki powstawało podwójnie. Ale o przetrwaniu zadecydowało podłoże teoretyczne i charakter podania samej koncepcji. Za pierwszym razem nowatorstwo wyrażone było zarówno w samym obrazie (który w chwili powstania nie wpisywał się w żadne istniejące kierunki i techniki malarskie, wyprzedzając niejako swą epokę) jak i sam tytuł, który współgrając z obrazem tworzył oryginalne i humorystyczne dzieło artystyczne. Malewicz, zapożyczając ideę Bilhauda oraz Allaisa rezygnuje z dowcipnego tytułu/opisu, tworząc w swoim wykonaniu poważniejszą otoczkę kontekstową, wręcz rozbudowując swą koncepcję do całego kierunku pod tytułem suprematyzm. Według mnie, jest to wspaniały przykład prawa kompensacji, kiedy to brak własnych zdolności (w tej sytuacji plastycznych) oraz pomysłowości, kompensuje się w zapożyczeniu oraz wdrożeniu przemądrzałej teorii, tłumaczącej i niejako uzupełniającej dzieło. Cóż głodne umysły krytyków rosyjskich otrzymały oczekiwane pożywienie, a ambitny Malewicz za życia postawił sobie monument genialności, wpisując się do powszechnej historii sztuki. 7

8 3. Bibliografia 1. А ш н Л.., Р ко.., Гор н Т. Н. Русско скусст о XV1.I - н ч XX к.., Бобр нск я Е.А. Русск й нг рд. Исток т орфо ы.., В к я Утоп я. Русск й со тск й нг рд т ог. Б рн- оск, В круг ч. ор тн к. Уч н к. Пос до т Росс х. ГР. 2000г 5. Горяч Т.В. упр т к к утоп я. оотнош н т ор пр кт к худож ст нной конц пц. ч. нд д тск я д сс рт ц я, ГУ, 1996г. 6. Д готь Е.Ю "Русско скусст о XX к ",.Тр стн к г Дуг с Ш. р ч сток русского бстр кц он. 8. Е п И. И. Русск я т ф к XI-XX к х. Русск я ф ософ я по ск х бсо ют. Ч сть 2.., Ж оп сь Госуд рст нный Русск й у й: т ог- ьбо.21.з нг р JI. о тск й ж оп сный портр т , о тун Е. Русск й нг рд 1920-х 1930-х годо : Ж оп сь. Гр ф к. ку ьптур. Д кор т но-пр к дно скусст о: И собр н я Госуд рст нного Русского у я, нкт- П т рбург. - Пб.: А рор ; Бурн ут: П ркстоун, с. 11. р с к. И.Н. "Ж с х ж ых". р ч к к т со р нного русского скусст. 12. рус но А.В. Русск й нг рд: (Истор ч ск й об ор).., ручёных А. Д к р ц я 5. О у но я ык со р нной т р тур // ручёных А. Но о п с т ьской т хн к Б б я, Артё В сё ого, Вс. И но, Л оно, йфу ной, 8

9 14. ручёных А. Н ш ыход: стор русского футур / ост. ступ. ст. Р. В. Дуг но ; о нт. Р. В. Дуг но, А. Т. Н к т В. Н. Т рёх ной..: Л т р турнохудож ст нно г нтст о "RA", Инн с Л ко -Л. Л цо к др т. ст р р ч.., Юр й Л нн к. Русск й кос русск й нг рд. П тро одск, с ч.. обр н соч н н й: В 5 т. Т. 1: т ть, н ф сты, т ор т ч ск соч н н я друг р боты / Общ. р д., ступ. ст., сост., подгот. т ксто ко нт. А.. Ш тск х..: Г я, ч.. обр. соч. 5 тт. То 3: упр т. р к к б спр д тность, В чный покой. пр ож н п с. ч.г рш н ону / ост., ко нт., ст. ст. А..Ш тск х.., р ч. Художн к т ор т к. А ьбо /т ксты Е.И.П тро ой др. : " о тск й художн к" ,. 20. ч. Бог н ск нут. В т бск, Mel Gooding. Abstract Art. Keorea., оро о А. " он ц утоп. И стор скусст Р 1930-х годо ".., Ж ь Н р. ч ( ) супр т. «Taschen» / «Арт-родн к», Masciotta.. La pittura metafisica in litteratura. Milan, 1941.C ч. Художн к т ор т к.., П рн с А. Х бн ко ч художн к - обр т т : стор оотнош н й // Т орч ст о По яко В. н г русского кубофутур.. Г я Русск й футур. Т ор я. Пр кт к. р т к. Воспо н н я хно И. Русск й нг рд. Ж оп сн я т ор я поэт ч ск я пр кт к. Пб.,