OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE sporządzone na potrzeby Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi

Transkrypt

1 OPRACOWANIE EKOFIZJOGRAFICZNE sporządzone na potrzeby Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi p.o. DYREKTORA PRACOWNI: mgr inż. arch. Krzysztof Bednarek ZESPÓŁ AUTORSKI: mgr Barbara Wysmyk Lamprecht autor prowadzący mgr Agnieszka Stobińska Kamila Jach mgr Marcin Miłosz ŁÓDŹ, czerwiec

2 SPIS TREŚCI 1. Przedmiot, cel i zakres opracowania 2. Charakterystyka stanu i funkcjonowania środowiska 2.1. Poszczególne elementy przyrodnicze i ich wzajemne powiązania Położenie Łodzi w ponadlokalnych systemach przyrodniczych Rzeźba terenu Morfometria Wysokości bezwzględne i deniwelacje rzeźby Nachylenie powierzchni terenu Rozpoznanie występujących procesów geodynamicznych Morfogeneza i morfochronologia Budowa geologiczna i grunty Zarys budowy geologicznej Przydatność gruntów dla potrzeb budownictwa Zasoby surowcowe Złoża kopalin Obszary i tereny górnicze Stosunki wodne Wody powierzchniowe Wododziały i zlewnie Wody powierzchniowe płynące Zbiorniki wód stojących Urządzenia i systemy melioracyjne Renaturyzacja rzek, retencja powierzchniowa wód Tereny powodziowe Doliny rzeczne Wody gruntowe i podziemne Główne poziomy wodonośne Regionalizacja wód podziemnych Główne Zbiorniki Wód Podziemnych Wody geotermalne Gleby Rodzaje gleb Bonitacja i kompleksy przydatności rolniczej gleb Warunki klimatyczne Ułonecznienie i zachmurzenie Termika Opady atmosferyczne Cyrkulacja powietrza Środowisko biotyczne Flora Ekosystemy leśne Zespoły zieleni miejskiej urządzonej Fauna Odnawialne źródła energii 2.2 Ochrona prawna zasobów przyrodniczych Rezerwaty Przyrody PKWŁ Pomniki przyrody 2

3 2.2.4 Tereny proponowane do objęcia ochroną prawną Wg planu zagospodarowania przestrzennego województwa Wg planu ochrony PKWŁ Wg obowiązującego studium uwarunkowań Wg opracowań naukowych i innych specjalistycznych 2.3 Jakość środowiska i jego zagrożenia, wraz z identyfikacją źródeł zagrożenia Jakość wód powierzchniowych Emisja zanieczyszczeń do wód Klasyfikacja jakości wód w rzekach i zbiornikach Jakość wód podziemnych Zanieczyszczenie powietrza Emisja zanieczyszczeń powietrza Imisja zanieczyszczeń powietrza Roczna ocena jakości powietrza Zagrożenie hałasem Promieniowanie elektromagnetyczne Odpady Odpady komunalne Odpady przemysłowe Zagrożenia awariami przemysłowymi 3. Geneza i ewolucja koncepcji systemu przyrodniczego Łodzi w dokumentach planistycznych 4. Waloryzacja przyrodniczo-ekologiczna miasta 5. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego wynikające ze stanu i funkcjonowania środowiska przyrodniczego miasta 3

4 SPIS RYSUNKÓW (skala 1:25 000) 1. Hipsometria 2. Geomorfologia 3. Geologia utwory powierzchniowe 4. Zasoby surowcowe 5. Wody powierzchniowe 6. Wody gruntowe i podziemne 7. Użytkowanie gruntów 8. Lasy 9. Tereny zieleni urządzonej 10. Ogrody działkowe 11. Tereny i obiekty objęte prawnymi formami ochrony przyrody 12a. Tereny i obiekty proponowane do objęcia ochroną prawną wg obowiązujących dokumentów planistycznych 12b. Tereny i obiekty proponowane do objęcia ochroną prawną wg opracowań naukowych i innych specjalistycznych 13. Zagrożenia środowiska 14. Waloryzacja przyrodnicza wg Zespołu ds. waloryzacji przyrodniczo-ekologicznej miasta Łodzi 4

5 SPIS RYCIN 1. Położenie Łodzi na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998) 2. Położenie Łodzi na tle jednostek geomorfologicznych wg S. Gilewskiej (1991b) 3. Położenie Łodzi na tle terenów systemu sieci Natura Położenie Łodzi na tle terenów systemu sieci ECONET-POLSKA 5. Położenie Łodzi w strukturze krajowego Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych 6. Spadki terenu 7. Budowa geologiczna okolic Łodzi (wg Dadleza, Marka, Pokorskiego 2000 r.) 8. Rozkład usłonecznienia obszaru Łodzi w 2005 r. 9. Przebieg minimalnych, maksymalnych i średnich temperatur na obszarze Łodzi w 2005 r. 10. Częstość występowania wiatrów z poszczególnych kierunków (w %) w stacji meteorologicznej Łódź-Lublinek 11. Lokalizacja przelewów burzowych na terenie Łodzi 12. Lokalizacja profili pomiarowo-kontrolnych wód w rzekach Łodzi 13. Zmiany emisji SO 2 i NO 2 z Zespołu Elektrociepłowni S.A. w Łodzi w latach Zmiany emisji CO i pyłu z Zespołu Elektrociepłowni S.A. w Łodzi w latach Rozkład średniorocznych stężeń NO 2 na terenie aglomeracji łódzkiej w 2005 r. (poza głównymi trasami) 16. Stężenia średnioroczne i maksymalne ośmiogodzinne ozonu zmierzone na stacji automatycznej przy ul. Czernika 1/3 w 2004 i 2005 r. 17. Wartości średniorocznych stężeń formaldehydu zmierzonych na stacjach manualnych i stacji automatycznej OPSIS w 2003 r. 18. Rozmieszczenie średniorocznych stężeń pyłu zawieszonego w Aglomeracji Łódzkiej w 2004 r. 19. Rozmieszczenie średniorocznych wartości stężenia pyłu zawieszonego PM10 w Aglomeracji Łódzkiej w 2005 r. 20. Rozmieszczenie rocznych sum opadu pyłu w Łódzkiej Aglomeracji Miejskiej w 2004 r. 21. Wartości poziomu dźwięków zmierzone w dni robocze w 2005 r. na terenach położonych przy Szpitalu im. M. Kopernika w Łodzi 22. Wyniki pomiarów dźwięków w przekroju całodziennym uzyskane na wysokości pawilonu Onkologicznego Szpitala im. M. Kopernika 23. Wynik pomiarów dźwięków w przekroju całodziennym Szpital im. dr J. Babińskiego, ul. Aleksandrowska Zasięg hałasu lotniczego (długookresowy średni poziom dźwięku wyznaczony w ciagu wszystkich dób roku z uwzględnieniem pory dnia, pory wieczoru, pory nocy) 25. Zasięg hałasu lotniczego (długookresowy średni poziom dźwięku wyznaczony w ciągu wszystkich pór nocy w roku) 26. Stanowiska pomiarowe promieniowania elektromagnetycznego w Łodzi w 2005r. 27. Porównanie ilości odpadów zebranych do szacunkowych ilości odpadów wytwarzanych wg PGO-Łódź 28. Sposoby postępowania z odpadami przemysłowymi na terenie Łodzi w latach (wg WIOŚ) 29. Sposoby postępowania z odpadami niebezpiecznymi na terenie Łodzi w latach (wg WIOŚ) 5

6 30. System ekologiczny Łodzi 31. Strefy polityki przestrzennej w Planie ogólnym zagospodarowania przestrzennego Łodzi z 1994 r. 32. Tereny systemu ekologicznego w Planie ogólnym zagospodarowania przestrzennego Łodzi z 1994 r. 6

7 SPIS TABEL 1. Udokumentowane złoża kopalin (piaski) na terenie miasta Łodzi stan na r. 2. Obszary prognostyczne złóż kopalin na terenie miasta Łodzi 3. Obszary (i tereny) górnicze na terenie miasta Łodzi stan na r. 4. Istniejące zbiorniki wodne (stawy) w Łodzi zlewnia rzeki Bzury 5. Istniejące zbiorniki wodne (stawy) w Łodzi zlewnia rzeki Miazgi 6. Istniejące zbiorniki wodne (stawy) w Łodzi zlewnia rzeki Ner 7. Wykaz powierzchni zmeliorowanych i długości rowów na terenie Łodzi 8. Projektowane zbiorniki wodne w Łodzi zlewnia rzeki Bzury 9. Projektowane zbiorniki wodne w Łodzi zlewnia rzeki Ner 10. Przebieg roczny zachmurzenia, usłonecznienia, promieniowania całkowitego oraz salda promieniowania wg danych z okresu (MJ m-2 d -1) 11. Średnie temperatury, amplitudy dla Łodzi 12. Sumy opadów atmosferycznych dla Łodzi 13. Charakterystyka meteorologiczna Łodzi w 2005 r. opady atmosferyczne, pokrywa śnieżna, wilgotność względna 14. Miejskie tereny zielone 15. Zieleń uliczna nasadzenia drzew i krzewów w Łodzi 16. Wykaz parków miejskich w Łodzi 17. Drzewa wskazane do objęcia ochroną jako pomniki przyrody 18. Obszary proponowane do objęcia ochroną jako rezerwaty przyrody 19. Obszary proponowane do objęcia ochroną jako obszary chronionego krajobrazu 20. Obszary proponowane do objęcia ochroną jako zespoły przyrodniczo-krajobrazowe 21. Obszary proponowane do objęcia ochroną jako użytki ekologiczne 22. Zestawienie ilości ścieków i ładunków zanieczyszczeń w Łodzi w latach Ocena składu jakościowego rzek łódzkich (wg tzw. starej klasyfikacji) 24. Klasyfikacja jakości wód rzek znajdujących się na obszarze Łodzi w latach Klasyfikacja jakości zwykłych wód podziemnych w punktach badawczych sieci regionalnej w latach Wielkość emisji podstawowych zanieczyszczeń pochodzących z procesów energetycznego spalania paliw oraz technologii przemysłowych w Łodzi w latach Emisja zanieczyszczeń do powietrza ze źródeł liniowych w Łodzi w latach Emisja zanieczyszczeń ze źródeł powierzchniowych w Łodzi w latach Stężenia średnioroczne SO2 i NO2 zmierzone na stacjach manualnych na obszarze Łodzi w latach 2000, Stężenia średnioroczne i maksymalne ośmiogodzinne CO zmierzone na stacjach automatycznych w Łodzi w 2004 i 2005 r. 31. Ocena wielkości powierzchni wg zakresów średniorocznych stężeń pyłu zawieszonego w powietrzu na terenie miasta Łodzi w latach Ocena wielkości powierzchni wg zakresów rocznych sum opadu pyłu w powietrzu w Łodzi w latach Klasy stref i wymagane działania w zależności od poziomów stężeń zanieczyszczenia, uzyskanych w pierwszej rocznej ocenie jakości powietrza, dla przypadków gdy jest określony margines tolerancji 34. Klasy stref i wymagane działania w zależności od poziomów stężeń zanieczyszczenia, uzyskanych w pierwszej rocznej ocenie jakości powietrza, dla przypadków gdy nie ma określonego marginesu tolerancji 7

8 35. Wynikowe klasy dla poszczególnych zanieczyszczeń oraz klasa ogólna uzyskana w ocenie rocznej (OR) dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia dla aglomeracji łódzkiej 36. Dopuszczalne poziomu hałasu w środowisku powodowanego przez poszczególne grupy źródeł hałasu, z wyłączeniem hałasu powodowanego przez starty, lądowania i przeloty statków powietrznych oraz linie elektroenergetyczne, wyrażone wskaźnikami LAeq D i LAeq N, które to wskaźniki mają zastosowanie do ustalania i kontroli warunków korzystania ze środowiska w odniesieniu do jednej doby. 37. Obciążenie ruchem lotniczym w okresie Zakres częstotliwości pól elektromagnetycznych, dla których określa się parametry fizyczne charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko, dla terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową oraz dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych, charakteryzowane przez dopuszczalne wartości parametrów fizycznych dla terenów przeznaczonych pod zabudowę mieszkaniową 39. Zakres częstotliwości pól elektromagnetycznych, dla których określa się parametry fizyczne charakteryzujące oddziaływanie pól elektromagnetycznych na środowisko, dla miejsc dostępnych dla ludności oraz dopuszczalne poziomy pól elektromagnetycznych charakteryzowane przez dopuszczalne wartości parametrów fizycznych, dla miejsc dostępnych dla ludności 40. Infrastruktura związana z gospodarką odpadami na terenie Łodzi stan 2006 r. 41. Ilość zebranych selektywnie odpadów w latach Gospodarka odpadami przemysłowymi w latach Gospodarka odpadami niebezpiecznymi na terenie Łodzi w latach Ogólna charakterystyka nieczynnych składowisk na terenie miasta Łodzi 8

9 1. Przedmiot, cel i zakres opracowania Niniejsze opracowanie ekofizjograficzne zostało sporządzone na potrzeby Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi (zwanego dalej studium). Decyzję o przystąpieniu do sporządzenia studium podjęła Rada Miejska w Łodzi uchwałą Nr IV/60/07 z dnia 17 stycznia 2007 r. Granice opracowania studium wyznaczają granice administracyjne miasta. Obowiązek wykonania opracowań ekofizjograficznych dla projektów planów miejscowych oraz studium wynika z art. 72 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627 ze zm.), zwanej dalej ustawą POŚ. Przez opracowanie ekofizjograficzne rozumie się dokumentację sporządzaną na potrzeby studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego oraz planu zagospodarowania przestrzennego województwa, charakteryzującą poszczególne elementy przyrodnicze na obszarze objętym studium lub planem i ich wzajemne powiązania (art. 72 ust. 5 ustawy POŚ). Relację studium (oraz innych dokumentów planistycznych) do opracowania ekofizjograficznego określa art. 72 ust. ustawy POŚ, który mówi iż w studium i planach zagospodarowania przestrzennego na podstawie opracowań ekofizjograficznych określa się wymagania w zakresie: 1) warunków utrzymania równowagi przyrodniczej i racjonalnej gospodarki zasobami środowiska, 2) ustalania proporcji pozwalających na zachowanie lub przywrócenie równowagi przyrodniczej i prawidłowych warunków życia w ramach poszczególnych terenów, 3) sposobu zagospodarowania obszarów zdegradowanych w wyniku działalności człowieka, klęsk żywiołowych oraz ruchów masowych ziemi. Ustawa z dnia 27 marca 2003 r. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym (Dz. U. Nr 80, poz. 757) nie włącza opracowań ekofizjograficznych w procedurę sporządzania dokumentów planistycznych. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 28 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu projektu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przes-trzennego gminy (Dz. U. Nr 118, poz. 1233) również nie odnosi się do roli opracowań ekofizjograficznych w jego sporządzaniu. Sytuacja braku odniesień w ustawie o planowaniu zagospodarowaniu przestrzennym oraz aktach wykonawczych do opracowań ekofizjograficznych oraz niespójnej z obowiązującymi przepisami ustaw środowiskowych zwartości merytorycznej opracowania planistycznych w dziedzinie określonej ogólnie jako ochrona środowiska, jest rezultatem trwającego co najmniej od 1980 r. procesu, w którym kolejne wersje ustawy dotyczącej planowania przestrzennego, nawiązując do obowiązujących w danym momencie przepisów środowiskowych, dezaktualizują się w związku z licznymi zmianami zachodzącymi w uregulowaniach prawnych z dziedziny ochrony środowiska (Planowanie, 2007). Zakres i sposób wykonania opracowania ekofizjograficznego określa rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie opracowań ekofizjograficznych (Dz. U. Nr 155, poz. 1298). Należy zauważyć, iż powyższe rozporządzenie nie odnosi się z kolei do studium, a jedynie do planów zagospodarowania przestrzennego. Zgodnie z ww. rozporządzeniem rozróżnia się opracowania ekofizjograficzne: 1) podstawowe sporządzane na potrzeby projektu miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego lub kilku projektów miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla obszaru gminy lub jej części albo zespołu gmin lub jego części oraz dla projektu planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru województwa; 9

10 2) problemowe wykonywane w przypadku konieczności bardziej szczegółowego rozpoznania cech wybranych elementów przyrodniczych i zasięgów konkretnych zagrożeń środowiska i zdrowia ludzi. Niniejsze opracowanie jest opracowaniem podstawowym. Potrzeba sporządzenia opracowania ekofizjograficznego wynika z konieczności zapewnienia trwałości podstawowych procesów przyrodniczych na obszarze miasta oraz określenia uwarunkowań będących podstawą sporządzenia studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego. Zasadniczym celem sporządzania opracowań ekofizjograficznych jest scharakteryzowanie poszczególnych elementów przyrodniczych na danym obszarze i ich wzajemne powiązania. Całościowe opracowanie ekofizjograficzne dla obszaru miasta Łodzi zostało sporządzone w 1973 r. na potrzeby Ogólnego planu zagospodarowania przestrzennego Łódzkiego Okręgu Centralnego, wykonane przez firmę Geoprojekt w Warszawie. W ramach opracowania Planu ogólnego zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi zatwierdzonego uchwałą Nr LVII/491/93 z dnia 2 czerwca 1993 r. uwarunkowania środowiska przyrodniczego przeanalizowano w zakresie systemu ekologicznego miasta i jego otoczenia (tom I planu). W ramach prac planistycznych nad obowiązującym Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi, zatwierdzonym uchwałą Nr LXXVII/1793/02 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 3 kwietnia 2002 r. przeprowadzono dokładną analizę stanu istniejącego, w tym zagadnień środowiskowych stanowią one treść tomu III diagnozy stanu. 2. Charakterystyka stanu i funkcjonowania środowiska 2.1. Poszczególne elementy przyrodnicze i ich wzajemne powiązania Położenie Łodzi w ponadlokalnych systemach przyrodniczych Obszar Łodzi jest ograniczony współrzędnymi geograficznymi: i długości wschodniej oraz i szerokości północnej. Rozciągłość równoleżnikowa miasta wynosi 17 49, a południkowa ( Statystyka Łodzi 2006). Łódź i jej okolice w początkowych okresach badań geografii fizycznej zostały zaliczone do Pasa starych gór i wyżyn. Nie było to do końca poprawne, gdyż obszar podłódzki ma charakter przejściowy między Wyżynami i Niżem Polskim, a cechy obydwu krain wzajemnie się przenikają. Wysokości bezwzględne obszaru podłódzkiego wynoszą mniej niż 300 m n. p. m. wysokość uznawana za graniczną dla terenów wyżynnych. Najwyżej położony punkt Wzniesień Łódzkich leży tuż poza granicami miasta we wsi Dąbrowa i wynosi 284,1 m n. p. m. (w granicach Miasta najwyżej położony punkt osiąga wartość ok. 280 m n. p. m. przy ul. Kasprowicza na granicy Miasta). Ponadto obszar podłódzki nie może być traktowany jako wyżynny ze względu na dużą miąższość osadów czwartorzędowych oraz brak starszego od czwartorzędu podłoża tworzącego współczesną rzeźbę (Dalikowa 1973; Diehl 1997; Goździk, Wieczorkowska 2002; Turkowska 2006). Uwzględniając geomorfologię Wyżyny Łódzkiej, dokonano podziału fizycznogeograficznego (Dylikowa 1973), w którym wyróżniono jednostkę zwaną Garbem Łódzkim, ciągnącą się południkowo, najogólniej przyjmując wzdłuż poziomicy 200 m. Zgodnie z obecnie przyjętym podziałem Polski na jednostki fizycznogeograficzne (Kondracki 1978, 1998), obszar objęty niniejszym opracowaniem leży w podprowincji Niziny Środkowopolskie (318), makroregionach: Wzniesienia Południowomazowieckie (318.8) i Nizina Południowowielkopolska (318.1) oraz w mezoregionach: Wzniesienia Łódzkie 10

11 ( północno-wschodnia część miasta) i Wysoczyzna Łaska ( środkowa i zachodnia część miasta). Ryc. 1 Położenie Łodzi na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (1998). (1 granice makroregionów; 2 granice mezoregionów). Źródło: Objaśnienia do mapy geośrodowiskowej Polski 1: Arkusz Głowno (591), 2004, PIG, Warszawa W podziale geomorfologicznym Polski (Gilewska 1991b) (ryc.2) zgodnie z powyższym przyjęto, iż obszar położony jest w obrębie podprowincji Niziny Środkowopolskie (AV). Pewna rozbieżność pojawia się na poziomie jednostek niższego rzędu - autorka przyjęła, iż teren miasta wchodzi w skład makroregionów: Wzniesienia Łódzkie (AV.g) i Nizina Południowowielkopolska (AV.a) oraz mezoregionów: Wysoczyzna Łódzka (AV.g2 - północno-wschodnia i centralna część miasta) i Wysoczyzna Łaska (AV.a8 - południowo-zachodnia część miasta). 11

12 Ryc. 2 Położenie Łodzi na tle jednostek geomorfologicznych wg S. Gilewskiej (1991b). Na obszarze Łodzi wyróżniono inne jednostki geomorfologiczne (Goździk, Wieczorkowska 2002) w oparciu o zbliżone cechy: morfologiczne, budowę wewnętrzną i genezę form. Należą do nich (ryc. 1): Wzgórza Łagiewnickie (północno-wschodnie rejony miasta), w skład których wchodzi: Płaskowzgórze Stokowskie i Spłaszczenie Rogowskie, Równina Łódzka (centralna i zachodnia część miasta), a w jej obrębie: Stopień Śródmiejski wyższy i Stopień Retkiński niższy, ponadto wyróżniono: Kotlinę Smulską, Dolinę Bzury, Dolinę Sokołówki, Dolinę Łódki, Dolinę Jasieni, Dolinę Olchówki, Dolinę Neru i Dolinę Miazgi. Wzgórza Łagiewnickie, od północnego-zachodu ograniczają: Strefa Krawędziowa Wzniesień Łódzkich oraz Dolina Moszczenicy. Łódź znajduje się poza europejskimi systemami terenów o wysokiej aktywności przyrodniczej wyznaczonymi w ramach sieci Natura oraz ECONET-POLSKA 2. 1 Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 tworzona od 1992 r. na terenie wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej, stanowi system ochrony zagrożonych składników różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego (gatunków roślin i zwierząt oraz siedlisk przyrodniczych). Sieć tworzą dwa typy obszarów: obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) i specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). W Polsce system obowiązuje od 1 maja 2004 r. 2 Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET-POLSKA opracowana w latach przez zespół dr A. Liro stanowi wieloprzestrzenny system obszarów węzłowych najlepiej zachowanych pod względem przyrodniczym i reprezentatywnych dla różnych regionów przyrodniczych kraju, wzajemnie ze sobą powiązanych korytarzami ekologicznymi, które zapewniają ciągłość więzi przyrodniczych w obrębie tego systemu. ECONET-POLSKA stanowi fragment sieci panaerupejskiej EECONET, którą oprócz Polski współtworzyły: Czechy, Słowacja i Węgry. Sieć ta nie posiada umocowania prawnego. 12

13 Spośród zatwierdzonych lub czekających na zatwierdzenie komisji Uniii Europejskiej obszarów Natura 2000 najbliżej granic miasta, w odległości ok. 25 km znajduje się projektowany Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Dąbrowa Grotnicka, a w dalszej odległości (ok km) ustanowione obszary Specjalnej Ochrony Ptaków: Pradolina Warszawsko- Berlińska i Dolina Środkowej Warty oraz kilka projektowanych Specjalnych Obszarów Ochrony Siedlisk (najbliższy Łodzi to Dolina Rawki). Łódź nie posiada bezpośrednich powiązań z ww. obszarami Natura 2000, na terenie miasta ani w jego bezpośrednim sąsiedztwie obszary takie nie zostały dotychczas wyznaczone 3. Ryc. 3 Położenie Łodzi na tle terenów systemu sieci Natura 2000 Źródło: dane Ministerstwa Ochrony Środowiska stan na dzień 25 września 2008 r. Uzupełnieniem dla sieci obszarów Natura 2000, które nie tworzą ciągłego systemu, jest krajowa sieci ekologicznej ECONET-POLSKA, opracowana w ramach europejskiego programu międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody. Podobnie jak w przypadku obszarów Natura 2000 Łódź oraz jej najbliższe otoczenie znajduje się poza terenami ww. systemu. Zlokalizowane najbliżej Łodzi obszary współtworzące system zostały wyznaczone w oparciu o doliny rzeczne znajdujące się na krawędzi tzw. regionu łódzkiego. Są to: obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym 11K Puszcza Bolimowska, 19M Dolina Środkowej Warty i 21M Puszcza Pilicka, obszary węzłowe o znaczeniu krajowym 15K Wyżyna Wieluńska 3 Wg danych Ministerstwa Ochrony Środowiska stan na dzień 25 września 2008 r. 13

14 i 18K Obszar Przedborski oraz korytarze ekologiczne o znaczeniu krajowym bez nazwy łączące wszystkie ww. obszary. Ryc. 4 Położenie Łodzi na tle terenów systemu sieci ECONET-POLSKA Źródło: Umocowanie prawne w Ustawie z dnia 16 października 1991 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 114 poz. 492), znalazł Krajowy System Obszarów Chronionych, określony jako układ przestrzenny wzajemnie uzupełniających się form ochrony przyrody, łączonych korytarzami ekologicznymi. Za elementy składowe systemu wg ww. ustawy uznano wszystkie prawne formy ochrony przyrody. W obowiązującej Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92 poz. 880) nie znalazły się zapisy dotyczące budowy krajowego systemu obszarów chronionych, należy jednak założyć iż intencją ustawodawcy jest kontynuacja budowy na terenie kraju ciągłego systemu obszarów prawnie chronionych. Podstawowym elementem składowym krajowego systemu obszarów chronionych na terenie Łodzi jest obecnie Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich (wraz z otuliną zajmuje ok. 10% powierzchni miasta), a w jego bezpośrednim sąsiedztwie ustanowiony w 2007 r. Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Miazgi pod Andrespolem. Dalsze sąsiedztwo stanowią: od północy i północnego-zachodu Sokolnicko-Grotnicki Obszar Chronionego Krajobrazu, od wschodu: Obszar Chronionego Krajobrazu Mrogi i Mrożycy, a od południa Obszar Chronionego Krajobrazu Tuszyńsko-Dłutowski. 14

15 Jak wynika z powyższej analizy Łódź nie posiada walorów ani bezpośrednich powiązań z terenami współtworzącymi systemy przyrodnicze o randze europejskiej. W skali lokalnej i regionalnej do obszarów o najcenniejszych walorach przyrodniczych i krajobrazowych oraz zapewniających łączność obszaru miasta z terenami przyrodniczo cennymi w jego otoczeniu należą przede wszystkim Las Łagiewnicki i jego otulina chronione prawnie jako Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich oraz mniejsze przestrzennie, ale bardzo istotne tereny jakimi są doliny rzeczne głównie Neru, Sokołówki, Bzury, Miazgi i Łódki. Dolina rzeki Ner łączy tereny południowo wschodniej części miasta z terenami otwartymi po zachodniej stronie miasta oraz doliną Warty. Miazga wraz z dopływem spod Sikawy tzw. pradoliną Miazgi łączy tereny rejonu Wzniesień Łódzkich z doliną Wolbórki. Północno-zachodnią część Łodzi z terenami lasów okolic Grotnik i Lućmierza oraz doliną Bzury łączy dolina rzeki Sokołówki. Dla kształtowania prawidłowych warunków życia i zdrowia istotnym elementem systemu przyrodniczego są warunki klimatyczne. Rozpatrywanie położenia Łodzi w regionalnej strukturze systemu przewietrzania wskazuje na silne wpływy i powiązania przestrzeni miasta z otoczeniem. Przy dominacji wiatrów zachodnich napływ natlenionych mas powietrza do struktur zurbanizowanych Łodzi odbywa się z terenów otwartych położonych głównie w zachodniej części miasta oraz terenów sąsiednich użytkowanych ekstensywnie na terenie gmin Konstantynów Łódzki i Aleksandrów Łódzki. Przemieszczające się znad Łodzi masy powietrza kształtują z kolei warunki klimatyczne terenów położonych głównie po wschodniej i północnej stronie miasta, co jest wymuszone m.in. warunkami fizjograficznymi (od szczytowych rejonów Wzniesień Łódzkich teren opada ku Pradolinie Warszawsko-Berlińskiej). Przy braku wieloprzestrzennego elementu wyraźnie różnicującego rzeźbę miasta (tj. duża dolina rzeczna) najistotniejsze dla przewietrzania miasta oprócz rozległych terenów otwartych są tereny wszystkich niewielkich nawet dolin rzecznych. 15

16 Ryc. 5. Położenie Łodzi w strukturze krajowego Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych Na terenie miasta do obszarów o najcenniejszych walorach przyrodniczych i krajobrazowych w skali regionu oraz zapewniających łączność obszaru miasta z terenami przyrodniczo cennymi w jego otoczeniu należą: przede wszystkim Las Łagiewnicki i jego otulina chronione prawnie jako Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich oraz mniejsze przestrzennie ale bardzo istotne tereny jakimi są doliny rzeczne głównie Neru, Sokołówki, Bzury, Miazgi i Łódki. Istnieje konieczność zabezpieczenia zasadniczych powiązań przyrodniczych Łodzi z regionem w zakresie wszystkich podsystemów (biologiczny, hydrologiczny, klimatyczny), szczególnie ze względu na konieczność zapewnienia właściwych warunków przewietrzania miasta od zachodniej strony (na linii przeważającego kierunku wiatrów). 16

17 Najistotniejszymi dla prawidłowego funkcjonowania systemu przyrodniczego miasta powiązaniami ponadlokalnymi są: 1) od zachodu poprzez doliny rzeczne: Neru, Łódki i Jasieńca (oraz dalej w kierunku centrum miasta Park im. Piłsudskiego) z terenami lasów w gminie Aleksandrów Łódzki i Konstantynów Łódzki główna strefa napływu natlenionych mas powietrza do centrum miasta; 2) od północy poprzez doliny Bzury i Sokołówki z terenami lasów grotnickich oraz mniejszych kompleksów leśnych na terenie gminy Stryków; 3) od wschodu poprzez tereny Lasu Łagiewnickiego i jego otuliny oraz dolinę Miazgi z terenami Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, (m.in. z dolinami rzek Moszczenicy, Strugi Dobieszkowskiej i Mrożycy) oraz z terenami Lasu Wiączyńskiego i Justnów Gałków; istotnymi dla kształtowania prawidłowych warunków przewietrzania miasta są tereny tzw. klina widzewskiego między ul. Pomorską a terenami kolejowymi którymi do centrum miasta napływa natlenione powietrze znad Lasu Wiączyńskiego, a także pasma dużych kompleksów leśnych ciągnącego się od Andrespola do Spały (Puszcza Pilicka); 4) od południa poprzez dolinę Neru i Dobrzynki oraz Las Rudzki z dużymi kompleksami leśnymi w Tuszynie i Hucie Dłutowskiej. Funkcja powyższych terenów jako łącznika systemu przyrodniczego miasta z terenami je otaczającymi wskazuje na konieczność wprowadzania w ich obrębie ograniczeń inwestycyjnych mających na celu ich ochronę przed przekształceniami. Zasada ograniczania zainwestowania na terenach łącznikowych przyrodniczo cennych powinna także dotyczyć gmin ościennych. Z analizy dokumentów planistycznych gmin wchodzących w skład łódzkiego obszaru metropolitalnego wynika tendencja do intensyfikacji zabudowy w strefie na granicy z Łodzią (gminy Aleksandrów Łódzki i Konstantynów Łódzki wprowadzają nowe tereny inwestycyjne mieszkaniowe i przemysłowo-usługowe na całej długości granicy z Łodzią) Rzeźba terenu (rys. 1) Morfometria Wysokości bezwzględne i deniwelacje rzeźby Ukształtowanie powierzchni miasta obrazuje rysunek nr 1 Hipsometria w skali 1: stanowiący załącznik do niniejszego opracowania. Najokazalsze formy i największa miąższość (ponad 130 m) utworów czwartorzędowych występuje w północno-wschodniej części miasta (Łagiewniki, Sikawa, Stoki, Widzew), będącej częścią Wzniesień Łódzkich (Kondracki 1981, 2001). Wzniesienia te o rzeźbie typu glacitektonicznego, powstały w wyniku transgresji lądolodu, który podnosił i wyciskał materiał skalny przesuwając się po progu skał mezozoicznych. Jest to obszar o silnie urozmaiconej rzeźbie, porozcinany małymi dolinkami rzecznymi. Charakteryzuje się dość dużymi wysokościami względnymi występujących tu izolowanych wzniesień, wahającymi się od ok. 30 do 60 m. Najwyżej płożony punkt Łodzi, znajduje się w dzielnicy Stare Moskule niedaleko ulicy Nad Niemnem i osiąga wysokość 278,43 m n. p. m. Natomiast najwyższy punkt Wzniesień Łódzkich występuje tuż poza północno-wschodnimi granicami miasta w okolicach wsi Dąbrowa i wynosi 284,11 m n. p. m. Na północ od szczytowych rejonów Wzniesień Łódzkich na linii Zgierz Brzeziny, teren opada kilkoma stopniami krawędziowymi (dalej już poza granicami Łodzi) do Pradoliny Warszawsko-Berlińskiej. Warto dodać, że przez najwyższe kulminacje Wzniesień Łódzkich przebiega dział wodny I rzędu, a najwyższy punkt wysokościowy w rejonie wsi Dąbrowa 17

18 stanowi węzeł hydrograficzny, czyli miejsce gdzie zbiegają się trzy linie działów wodnych największych rzek okolic Łodzi: Pilicy, Bzury i Neru (Diehl 1997, Klajnert 2001). Na zachód i południowy zachód od szczytowych partii Wzniesień Łódzkich teren miasta również opada, lecz dużo łagodniej niż w strefie północnej krawędzi, tworząc początkowo lekko pofalowane przedpole Wzniesień Łódzkich, przechodzące w równinę. Rzeźba powierzchni nie jest jednak monotonna, rozcinają ją doliny rzeczne, dopływów Bzury i Neru, tworząc kolejno występujące po sobie garby wododziałowe i obniżenia o orientacji równoleżnikowej i nachyleniu form w kierunku zachodnim. Część wschodnia wspomnianych garbów wysoczyznowych jest wyższa, natomiast zachodnia charakteryzuje się coraz mniejszymi wysokościami bezwzględnymi i postępującym spłaszczeniem powierzchni. Południowo-zachodnie i zachodnie krańce Łodzi, to obszary najniżej położone. Najniższy punkt znajduje się w dolinie Neru, na terenie Grupowej Oczyszczalni Ścieków, jego wysokość bezwzględna wynosi 163,9 m n. p. m. Różnica między najwyższym, a najniższym terenem Łodzi wynosi 114,53 m. Monotonna na ogół powierzchnia wysoczyzny miasta miejscami urozmaicona jest pojedynczymi pagórkami, zgrupowanymi głównie na południu miasta (Diehl 1997) Nachylenie powierzchni terenu Na obszarze Łodzi wysokości bezwzględne generalnie maleją z północnego-wschodu na południowy-zachód, to samo dzieje się z intensywnością rzeźby. Obszary o największych wartościach spadków terenu związane są (ryc. 3) m. in. z północno-wschodnimi rejonami Łodzi (głównie ze strefą Wzniesień Łódzkich, także z osiedlami: Stoki, Sikawa, Nowosolna, południowo-zachodnie rejony dzielnicy Widzew), z formami kemowymi występującymi na południu miasta (osiedla: Ruda, Józefów, Nowe Górki, Wiskitno) oraz z pewnymi odcinkami dolin niektórych rzek (Sokołówka, Ner, Miazga). Najwyższe wartości liczbowe spadków terenu kształtują się powyżej 4, (miejscami nachylenie stoków sięga nawet 15 ) dotyczą głównie wzgórz moren spiętrzonych i czołowych (Modrzew, Wilanów, Stare Moskule). Wokół tych obszarów występują tereny o niższych spadkach wynoszących 2-4. Spadki terenu powyżej 2 stwarzają pewne utrudnienia dla swobodnej lokalizacji zabudowy, ograniczają długość budynku i zwiększają koszty dodatkowych robót ziemnych przy ich projektowaniu prostopadle do poziomic. Dlatego też, zaleca się usytuowanie budynku osią dłuższą równolegle do poziomic. Obszary charakteryzujące się niskimi wartościami nachylenia stoków od 0 do 2 dominują w centralnych, południowo-wschodnich, południowo-zachodnich i zachodnich rejonach miasta. Spadki terenu od 0 do 2 umożliwiają kształtowanie zabudowy w dowolny sposób. Zarówno długość projektowanego budynku i jego usytuowanie względem poziomic mogą być teoretycznie swobodnie określane (Diehl 1997; Klajnert 2001; Goździk, Wieczorkowska 2002; Szponar 2003). 18

19 Ryc. 6 Spadki terenu Źródło: Atlas Miasta Łodzi Rozpoznanie występujących procesów geodynamicznych Na obszarze Łodzi nie występują obszary naturalnych zagrożeń geologicznych ani zagrożone osuwaniem się mas ziemnych. Wobec braku tego typu terenów dla obszaru miasta Łodzi nie jest prowadzony ich rejestr 4. Zaobserwowane procesy geodynamiczne mają na ogół niewielkie natężenie. Do terenów charakteryzujących się potencjalnym zagrożeniem ich wystąpienia należą głównie północno-wschodnie rejony miasta (Wzniesienia Łódzkie). Wiele stoków o stosunkowo dużym nachyleniu jest zalesionych, a na terenach niezadrzewionych mogą wystąpić ruchy masowe o niewielkiej skali. Szczególnie podatne na występowanie ruchów masowych są strome stoki wyrobisk (m. in. w Nowosolnej, na Stokach). Procesy tego typu mogą także towarzyszyć krawędziom i skarpom występującym na krótkich odcinkach niektórych dolin rzecznych (Sokołówki, Bzury, Łódki, Neru, Miazgi). Ponadto do procesów geodynamicznych zaliczane są zjawiska glacitektoniczne (głównie północno-wschodnie rejony miasta). Tego typu zjawiska stanowią pewne zagrożenie dla obiektów wrażliwych na osiadanie. Grunty zaburzone glacitektonicznie mają dość zróżnicowaną litologię (naprzemianlegle występujące iły, piaski, muły), która wpływa na powstanie powierzchni poślizgu. 4 Zgodnie z art. 110a ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (tekst jedn. Dz. U. z 2006 r. Nr 129, poz. 902 ze zm.) starosta (w przypadku Łodzi Prezydent Miasta) prowadzi obserwację terenów zagrożonych ruchami masowymi ziemi oraz terenów na których występują te ruchy, a także rejestr zawierający informację o tych terenach. 19

20 Za proces geodynamiczny uznaje się również spłukiwanie linijne. Spływające po niezalesionych stokach wody opadowe oraz pochodzące z topnienia pokrywy śnieżnej, przyczyniają się do powstania bruzd deszczowych i parowów. Również człowiek pośrednio wnosi wkład w rozwój spłukiwania, zasypując bruzdy na polach oraz niektóre parowy (Różycki, Kluczyński 1966; Trzmiel, Nowacki 1987; Brzeziński 1992; Klatkowa 1993; Diehl 1997; Fabianowski, Lichwierowicz 1998; Klajnert 2001; Klimaszewski 2002; Szponar 2003; Wysmyk 2004) Morfogeneza i morfochronologia Rzeźba powierzchni Łodzi została utworzona głównie za sprawą działalności lądolodu, wód pochodzących z deglacjacji lądolodu oraz przemodelowana w warunkach interglacjalnych, peryglacjalnych i holoceńskich. Morfologia obszaru i miąższość osadów czwartorzędowych jest w dużym stopniu uwarunkowana ukształtowaniem powierzchni podczwartorzędowej (Klatkowa 1993). Decydujący wpływ na kształtowanie rzeźby powierzchni Łodzi miały lądolody zlodowacenia środkowopolskiego, a w szczególności lądolód zlodowacenia warty (ok tys. lat temu) (Klatkowa 1993, Klajnert 2001). Do form pochodzenia lodowcowego należy głównie falista i gliniasta wysoczyzna morenowa (nachylenie do 5 ), która rozciąga się wzdłuż wschodnich granic miasta oraz szerokim południkowym pasem od Helenówka do południowych granic Łodzi (rys. 2). W obrębie Wzniesień Łódzkich występują liczne pagórki i wały moren czołowych, powstałe na skutek wytapiania materiału niewysortowanego i jego akumulacji przed czołem lądolodu, a także moreny spiętrzone. Te ostatnie zbudowane są z materiału zaburzonego glacitektonicznie, który został odkłuty z podłoża przez nasuwający się lądolód i przez niego sfałdowany, bądź złuskowany (Klimaszewski 2002). Dość licznie występują także formy pochodzenia wodnolodowcowego, do których należą równiny sandrowe i wodnolodowcowe, powstałe w wyniku akumulacyjnej działalności wód ablacyjnych. Znajdują się one w północno zachodnich i południowo wschodnich częściach Łodzi. Występujące na południu miasta (Ruda Pabianicka, Górki Nowe) liczne pagórki kemowe ( Pagórki Rudzkie ) należą do form pochodzenia szczelinowego. Ich wysokości bezwzględne przekraczają nawet 200 m n. p. m, a nachylenie stoków wynosi ok. 15. Mniejsze formy występują także w pobliżu rzeki Karolewki oraz na terenie Wiskitna. Tego typu formy zbudowane są z osadów glacifluwialnych, akumulowanych przez wody z topniejącego lądolodu w szczelinach martwego bądź stagnującego lodu (Nowacki, Trzmiel 1987; Goździk, Wieczorkowska 2002). Formą o podobnej genezie jest znajdujące się w okolicach Sikawy i Nowosolnej stoliwo kemowe - rozległe wzgórze o wysokości od 240 do 280 m n. p. m. Wyróżnia się szeroką powierzchnią szczytową, linia brzeżna jest dość urozmaicona, posiada liczne półwyspy i zatoki. Na obszarze Łodzi głównie na powierzchni równin sandrowych i wodnolodowcowych, a także wysoczyzny morenowej, odnaleźć można nieliczne zagłębienia bezodpływowe. Te formy wklęsłe o przeważnie kolistym kształcie, powstały w wyniku wytopienia się brył martwego lodu (Goździk, Wieczorkowska 2002). Rzeźbę miasta urozmaicają (szczególnie w północno- wschodniej części Łodzi), wcinające się w inne formy suche doliny i niecki denudacyjne. Ich powstanie wiązać należy ze zlodowaceniem wisły, kiedy to w środowisku peryglacjalnym intensywnie działały procesy spłukiwania i ruchy masowe. Osady transportowane były w dół stoków, do den dolin rzecznych, które zaczęły się kształtować w czasie panującego między zlodowaceniami ocieplenia klimatu, zwanego interglacjałem eemskim. Efektem denudacji, są również długie stoki, silnie urozmaicające rzeźbę, szczególnie w obrębie Wzniesień Łódzkich (Nowacki, Trzmiel 1987; Klatkowa 1993; Klajnert 2001; Goździk, Wieczorkowska 2002). 20

21 Pochodzące także z vistulianu wydmy są formami eolicznymi, na obszarze Łodzi występującymi sporadycznie (okolice Olechowa, Łagiewnik, Złotna, doliny rz. Jasieni między Olechówką, a Karolewką). Ich genezę wiąże się z działaniem silnego wiatru w warunkach klimatu suchego. Transportował on ziarna piasku na znaczne odległości i akumulował, tworząc wzniesienia piaszczyste, często o kształcie parabolicznym (Goździk, Wieczorkowska 2002; Klimaszewski 2002). Wraz z końcem vistulianu i nadejściem holocenu nastąpiło ocieplenie. W klimacie umiarkowanym tworzyły się formy pochodzenia rzecznego - dna dolin rzecznych np. Bzury. Rzeki wcinały się w starsze dna dolin, tworząc tarasy akumulacyjne znajdujące się w dolinach: Bzury (rejon ujścia Brzozy do Bzury), Sokołówki (ul. Sokołowska), Bałutki (rejon ujścia do Łódki), Łódki (na odcinku od Parku im. Marszałka J. Piłsudskiego do granic Łodzi), Olechówka (prawie na całej długości), Jasieni (na odcinku od ul. Lazurowej do ujścia do Neru) (Goździk, Wieczorkowska 2002). Najmłodszymi formami rzeźby holoceńskiej, pochodzenia denudacyjnego są wąwozy i parowy. Towarzyszą one przeważnie górnym partiom suchych dolin i niecek denudacyjnych, a spotkać je możemy w północno wschodnich rejonach miasta (pogranicze Stoków, Nowosolnej i Starych Moskuli). Charakteryzują się one stromymi, nawet urwistymi zboczami, są efektem erozyjnej działalności spływających po stoku w czasie ulewnych deszczy i silnych roztopów wód okresowych (Klajnert 2001, Klimaszewski 2002). Na terenie Łodzi występują także formy przekształcone, bądź utworzone przez bezpośrednią lub pośrednią działalność człowieka. Do form antropogenicznych należą wyrobiska związane z eksploatacją odkrywkową żwirów i piasków, głównie dla potrzeb budownictwa. Większe żwirownie i piaskownie zlokalizowane są na Stokach i Nowosolnej. W wyniku pozyskiwania kruszywa, formy geomorfologiczne zostały silnie przekształcone, a niektóre prawie całkowicie zaniknęły. Niektóre wyrobiska zasypano częściowo odpadami (np. pagórek w Józefowie), a te, w których zaprzestano wydobycia, uległy spłyceniu, a ich stoki spłaszczeniu (Goździk, Wieczorkowska 2002; Klimaszewski 2002). Za sprawą silnej urbanizacji i działalności gospodarczej człowieka, dokonuje się zrównania terenów miasta pod zwartą zabudowę (np. osiedla mieszkaniowe, lotnisko). Wzdłuż linii kolejowych i niektórych dróg kołowych powstają formy utworzone na skutek budującej działalności człowieka w postaci nasypów i wkopów. Występujące w Łodzi hałdy utworzone są z odpadów pochodzących z budowy osiedli mieszkaniowych, czy budynków przemysłowych. Do silnie przekształconych elementów rzeźby miasta należą dna dolin rzecznych, które w dużym stopniu zostały uregulowane. Liczne fragmenty rzek ujęto w podziemne kanały, a doliny rzeczne niwelowano. (Diehl 1997; Goździk, Wieczorkowska 2002; Klimaszewski 2002) Budowa geologiczna i grunty Zarys budowy geologicznej Pod względem geologicznym obszar Łodzi położony jest w obrębie dwóch jednostek strukturalnych: antyklinorium środkowopolskiego oraz synklinorium szczecińsko-łódzkomiechowskiego, a granica między nimi przebiega w podłożu przez północno-wschodnie tereny miasta (ryc. 4). Jednostki te ostatecznie wykształciły się w wyniku ruchów laramijskich orogenezy alpejskiej trwających na przełomie mezozoiku i kenozoiku. Jednostkami niższego rzędu są: antyklinorium kujawskie (na terenie Łodzi reprezentowana przez niższą jednostkę-antyklinę Justynowa), które wchodzi w skład wspomnianego antyklinorium środkowopolskiego (północno-wschodnie obszary Łodzi) oraz niecka mogileńsko-łódzka, której fragment południowy stanowi niecka łódzka (centralne i południowo-zachodnie rejony miasta) (Dylikowa 1973; Trzmiel, Nowacki 1987; Starkel 21

22 1991b; Diehl 1997). Niecka łódzka jest dominującą jednostką tektoniczną obszaru objętego opracowaniem. Ryc. 7 Budowa geologiczna okolic Łodzi (kreda: 1-mastrycht, 2-kampan, 3-koniak i santon, 4-turon, 5-alb górny i cenoman, 6-alb górny i turon, 7-kreda górna, 8-kreda dolna; jura: 9-jura górna, 10-jura środkowa; perm: 11-perm górny-cechsztyn; 12-uskoki; 13- granice Łodzi (wg Dadleza, Marka, Pokorskiego 2000 r.). Źródło: Atlas Miasta Łodzi 2002 W środkowej i górnej kredzie, następowało jednoczesne jej pogłębianie i stopniowe wypiętrzanie antyklinorium kujawskiego, w wyniku czego jej północno-wschodnie skrzydło charakteryzuje się znaczną asymetrią i kątem zapadania warstw wynoszącym 3-5 /W (Dylikowa 1973; Starkel 1991b). Jednostkę cechują skały o dużej miąższości i różnej odporności na wietrzenie, przeważnie wieku górnokredowego. Utwory te są zasobnym zbiornikiem wód podziemnych, powstały za sprawą sedymentacji na dnie mórz epikontynentalnych, są to m. in.: piaski glaukonitowe, wapienie, wapienie twarde 22

23 z krzemieniami, piaskowce, gezy, margle, zlepieńce margli kredowych i krzemieni oraz kreda. Warstwy poszczególnych utworów biegną zgodnie z ułożeniem podłoża jurajskiego, a największa miąższość skał występuje w osi niecki (około 1000 m) i maleje w kierunku wschodnim (Dylikowa 1973, Diehl 1997, Marciniak 2006, Turkowska 2006). Jedynie w północno-wschodnich rejonach miasta powierzchnię mezozoiczną budują skały starsze: dolnokredowe oraz prawdopodobnie górnojurajskie. Utwory te tworzą wspomniane antyklinorium kujawskie, rozciągające się z północnego-zachodu na południowy-wschód. Charakterystyczną cechą stropu obu jednostek tektonicznych jest inwersja rzeźby powierzchni struktur mezozoicznych znajdujących się w ich obrębie. Wpływ na to miała rozpoczęta w paleogenie erozja mniej odpornych skał jurajskich, w wyniku czego w stropie mezozoiku osi niecki łódzkiej występują liczne wzniesienia, a w osi antykliny obniżenie (Dylikowa 1973, Diehl 1997, Marciniak 2006). Charakter rzeźby powierzchni podczwartorzędowej znacznie różni się od pierwotnego jej ułożenia i jest trudny do odtworzenia. Dzisiejszy układ utworów starszych od czwartororzędowych jest wyrazem silnej erozji (lodowcowej i wodnolodowcowej) oraz glacitektoniki (skupiska osadów obserwowane są pośród skał czwartorzędowych). Utwory te nie są ciągłe, często wykorzystują obniżenia w stropie mezozoiku, reprezentowane są przez skały neogeńskie: piaski, iły i mułki. Miąższość tych skał waha się od paru centymetrów (miejscami zostały całkowicie zredukowane) do około 50 m. Największa ich miąższość występuje w zagłębieniach tektonicznych powierzchni mezozoicznej, do której w pewnym stopniu nawiązuje dzisiejsza sieć hydrograficzna (np. rzeki: Łódka, Jasień), (Różycki, Kluczyński 1966; Trzmiel, Nowacki 1987; Diehl 1997; Bierkowska 2002; Fabianowski 2002; Marciniak 2006). Rzeźba powierzchni podczwartorzędowej często przypomina ukształtowanie powierzchni mezozoicznej, miało to wpływ na rozmieszczenie i miąższość utworów czwartorzędowych (Klatkowa 1972; Trzmiel, Nowacki 1987; Marciniak 2006). Na obszarze objętym niniejszym opracowaniem utwory czwartorzędowe: głównie lodowcowe, a także rzeczne, stokowe, jeziorne i eoliczne, tworzą ciągłą warstwę o zróżnicowanej miąższości. Przyjmuje się, iż duża miąższość osadów związana jest z obniżeniami podłoża starszego, natomiast nieduże miąższości towarzyszą wyniesionym powierzchnią podłoża podczwartorzędowego oraz zaburzeniom glacitektonicznym. Na obszarze Łodzi miąższość utworów czwartorzędowych waha się od około 138 m na Stokach i w Nowosolnej, 120 m na północnym-zachodzie miasta oraz przy południowej granicy miasta (rejon gminy Rzgów), do 70 m w okolicach Olechowa, m w centrum Łodzi, w dolinie rzeki Ner oraz 9 m w Łagiewnikach (Modrzew), (Klatkowa 1972, Bierkowska 2002, Marciniak 2006, Turkowska 2006). Do osadów czwartorzędowych (grunty rodzime) zaliczamy (wg Objaśnień do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1: oraz Objaśnień do Mapy Hydrogeologicznej Polski 1: ) wg kolejności powstania: 1) plejstocen: a) preplejstocen: jest to okres poprzedzający transgresje lądolodów. Utwory tego wieku nie są w pełni znane z powodu silnej działalności procesów niszczących. Udokumentowano je w okolicach Bronisina, są to: piaski, mułki i iły rzeczne nie rozdzielone, b) zlodowacenie południowopolskie: osady z tego okresu występują niemal na całym omawianym obszarze. W obrębie antykliny Justynowa mają niewielką miąższość ich jest dużo mniejsza. Obecny jest tu tylko jeden poziom gliny zwałowej, przykryty iłami i mułkami zastoiskowymi. Natomiast na większości obszaru obecne są dwa poziomy glin zwałowych, rozdzielonych piaskami i żwirami interstadialnymi oraz iłami i mułkami 23

24 zastoiskowymi. Wyjątek mogą stanowić doliny większości rzek, gdzie osady zostały w znacznym stopniu wyerodowane, c) interglacjał mazowiecki (wielki): okres ten charakteryzował się najpierw intensywną erozją w dolinach rzecznych (np. Ner, Miazga), odbywającą się między innymi za sprawą ruchów neotektonicznych. W tym czasie denudowane były także wysoczyzny. Następnie doszło do zasypania powstałych wcześniej dolin, materiał był również akumulowany na terenach dzisiejszych wysoczyzn. Do osadów pochodzących z interglacjału mazowieckiego zaliczamy piaski i żwiry rzeczne, d) zlodowacenie środkowopolskie: utwory tego zlodowacenia zachowały się powszechnie na całym obszarze objętym niniejszym opracowaniem. Wówczas doszło do dwukrotnego wkroczenia lądolodu, skutkiem czego są pokrywy o dużej miąższości osadów lodowcowych, wodnolodowcowych oraz zastoiskowych. Warto wspomnieć, że dzisiejsza powierzchnia terenu Łodzi, w dużej mierze zawdzięcza swój wygląd, rzeźbotwórczej działalności lądolodu zlodowacenia środkowopolskiego, a w szczególności stadiałowi mazowiecko-podlaskiemu (warty). Ogólny charakter ukształtowania powierzchni miasta nie zmienił się, mimo późniejszych, silnie działających procesów erozyjnodenudacyjnych; stadiał maksymalny: jest reprezentowany przez: występujące powszechnie piaski, piaski ze żwirami, miejscami mułki wodnolodowcowe, dominuje jeden poziom glin zwałowych, ale miejscami są one dwudzielne. Z tego okresu pochodzą także iły i mułki zastoiskowe (np. Sikawa, Bronisin), stadiał mazowiecko-podlaski (warty): budują go piaski wodnolodowcowe dolne, rozdzielające serie glin zwałowych, pochodzących z dwu stadiałów, miejscami piaski i żwiry lodowcowe występują na piaskach wodnolodowcowych dolnych. Glina zwałowa miejscami na piaskach wodnolodowcowych dolnych, pojawia się rozległymi płatami na powierzchni terenu (ciągnie się od Osiedla Radogoszcz, przez Śródmieście, po Bronisin), ponadto mniejsze płaty glin zwałowych wyłaniają się na całej powierzchni miasta. Stadiał mazowiecko-podlaski reprezentują także piaski i żwiry, miejscami gliny zwałowe, mułki i iły w morenach z wyciśnięcia i spiętrzenia (Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich, Rogi, Stoki, Sikawa, Widzew). W budowie pagórków morenowych wyraźne są zaburzenia glacitektoniczne z wyciśniętymi osadami trzeciorzędowymi i czwartorzędowymi starszymi. Ponadto do omawianego stadiału należą piaski i żwiry, miejscami gliny zwałowe moren czołowych (Moskule, Nowy Imielnik, Stare Moskule, Nowosolna), piaski i żwiry moren martwego lodu (Sokółka, Piaskowiec, Julianów, Romanów, Huta Jagodnica, Złotno, Wiskitno), a także piaski i żwiry miejscami mułki kemów (Stare Górki, Nowe Górki, Ruda Pabianicka). W budowie pagórków spotykane są także osady kontaktu lodowego (Klajnert 1978), jest to materiał znajdujący się w strefach brzeżnych form, porozcinany uskokami o genezie grawitacyjnej oraz materiał ablacyjny (piaszczysto-gliniasty). Stadiał mazowiecko-podlaski reprezentowany jest również przez piaski wodnolodowcowe górne-miejscami na glinach zwałowych, są one dość powszechne na całym obszarze (np. Łagiewniki, Arturówek, Nowosolna, Widzew, Olechów, Lublinek, Nowe Zotno), 24

25 e) interglacjał emski; utwory z tego okresu nie występują na powierzchni terenu, do kopalnych osadów należą: mułki i namuły organiczne (dolina rzeki Miazgi i Olechówki) oraz torfy (osiedle Mania), f) zlodowacenie Wisły: osady ze zlodowacenia Wisły reprezentowane są przez: piaski, żwiry i mułki rzeczne tarasów nadzalewowych (doliny rzek: Miazgi, Olechówki, Neru, Jasieńca, Sokołówki, Bzury), 2) czwartorzęd nierozdzielny: Do tego okresu należą: mułki i piaski deluwialne (osady te występują w dolnych częściach stoków oraz wypełniają dna suchych dolin, ich miąższość wynosi od kilkudziesięciu centymetrów do kilku metrów), piaski i mułki eluwialno-eoliczne (utwory te powstały w peryglacjalnych warunkach wietrzenia i transportu, rozległe płaty tych osadów występują w dzielnicach: Łagiewniki, Sikawa, Mileszki, Olechów oraz w południowo-wschodnich rejonach miasta), rezydua glin zwałowych (osady powstały w wyniku działalności procesów erozyjno-denudacyjnych, niewielkie płaty występują w: Różkach, Sikawie i Mileszkach), piaski eoliczne (występują sporadycznie Mania, Dąbrowa), piaski eoliczne na wydmach (Łagiewniki, Nery, Lublinek, Olechów); 3) holocen: Z tego okresu pochodzą: piaski rzeczne (doliny rzek: Bzury, Sokołówki, Zimnej Wody, Jasieńca, Neru, Olechówki), namuły den dolinnych i zagłębień bezodpływowych (doliny rzek: Brzozy, Neru, Olechówki, Miazgi) oraz torfy (ujście rzeki Karolewki do Jasieni, dolina Łódki) (Różycki, Kluczyński 1966; Trzmiel, Nowacki 1987; Brzeziński 1992; Klatkowa 1993; Diehl 1997; Bierkowska 2002; Fabianowski 2002; Meszczyński, Szczerbińska 2002; Ziomek 2002; Marciniak 2006; Turkowska 2006). Z wymienionych powyżej utworów czwartorzędowych powierzchniową warstwę miasta budują w większości osady związane ze stadiałem mazowiecko-podlaskim (warty) zlodowacenia środkowopolskiego oraz w mniejszym stopniu: utwory powstałe w okresie zlodowacenia Wisły (rys. 3) Przydatność gruntów dla potrzeb budownictwa Na obszarze Łodzi wyróżniono tereny o warunkach korzystnych dla budownictwa i o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo (rys. 4). Podczas określania przydatności gruntów dla potrzeb budownictwa pominięto tereny: chronione, leśne, przeznaczone dla rolnictwa ze względu na występowanie gleb klasy: II, IIIa, IIIb, IVa, zieleni urządzonej (parki, cmentarze), łąk na glebach pochodzenia organicznego, złóż kopalin oraz zwartej zabudowy miejskiej (Fabianowski, Lichwierowicz 1998; Błaszczyk 2004; Dziedzic 2004; Lasoń, Stanek 2004; Truszel, Bierkowska, Osendowska 2004). Warunki korzystne dla budownictwa związane są ze zdenudowaną wysoczyzną, która zbudowana jest z gruntów spoistych: małoskonsolidowanych glin zwałowych pochodzących ze stadiału warty oraz gruntów sypkich: piasków i żwirów wodnolodowcowych i lodowcowych. Wspomniane gliny należą do gruntów zwartych, półzwartych, twardoplastycznych, natomiast utwory wodnolodowcowe i lodowcowe do średniozagęszczonych. Na terenach o warunkach korzystnych dla zabudowy zwierciadło wód gruntowych zalega poniżej głębokości 2 m p. p. t., ponadto nie występują tu zjawiska geodynamiczne i glacitektoniczne. Obszary charakteryzujące się korzystnymi warunkami dla budownictwa występują: w dzielnicy Widzew, na zachodnich peryferiach miasta (np. Romanów, Huta Jagodnica, Stare Złotno), a także na południu w okolicach Józefowa i Starowej Góry. Ponadto grunty nośne występują na powierzchni tarasów nadzalewowych 25

26 doliny rzeki Ner, Miazgi, Olechówki, budują je piaski rzeczne pochodzące ze zlodowacenia wisły (Fabianowski, Lichwierowicz 1998; Błaszczyk 2004; Dziedzic 2004; Lasoń, Stanek 2004; Truszel, Bierkowska, Osendowska 2004). Niekorzystne warunki podłoża budowlanego znajdują się tam gdzie występują grunty słabonośne czyli: organiczne, spoiste, plastyczne, miękkoplastyczne, sypkie i luźne oraz na terenach gdzie poziom zwierciadła wód gruntowych zalega miedzy 0 a 2 m p. p. t. Grunty o niekorzystnych warunkach budowlanych związane są z dnami dolin rzecznych Neru, Sokołówki, Miazgi, Olechówki i innymi łódzkimi ciekami, a także zagłębieniami bezodpływowymi. Dna dolin tworzą torfy, namuły organiczno-mineralne, pyły, utwory drobnopiaszczyste oraz żwirowe na tarasach zalewowych. Niekorzystne dla budownictwa są nieliczne na terenie miasta (osiedla: Olechów, Różki, Zdrowie) obszary związane z formami wydmowymi (duża odkształcalność gruntów i ograniczona nośność) oraz obszary związane z występowaniem zaburzeń glacitektonicznych (pagóry i wały w północnowschodnich krańcach Łodzi osiedla: Modrzew, Moskule, Nowy Imielnik, Wilanów). Do rejonów o niekorzystnych warunkach budowlanych zaliczone są te o spadkach terenu wynoszących ponad 12%, gdzie możliwe są ruchy masowe (Modrzew, Stare Moskule), a także obszary gruntów antropogenicznych w postaci nasypów dochodzących do 2 m głębokości (Fabianowski, Lichwierowicz 1998; Błaszczyk 2004; Dziedzic 2004; Lasoń, Stanek 2004; Truszel, Bierkowska, Osendowska 2004) Zasoby surowcowe Złoża kopalin Zasady i warunki wydobywania kopalin ze złóż oraz ochrony złóż kopalin, wód podziemnych i innych składników środowiska w związku z wykonywaniem prac geologicznych i wydobywaniem kopalin określa ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz. U. z 2005 Nr 228, poz ze zm.). Rejestr obszarów górniczych oraz ewidencja udokumentowanych złóż jest prowadzona przez Państwowy Instytut Geologiczny, który corocznie wraz z Ministerstwem Środowiska wydaje publikację Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce 5 oraz publikuje dane na stronie internetowej Dla obszaru miasta została opracowana Inwentaryzacja złóż kopalin, punktów eksploatacji i składowisk odpadów z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska miasta (powiatu) Łódź. Stan na dzień r. (Przedsiębiorstwo Geologiczne POLGEOL S.A. Zakład w Łodzi, Łódź 2003.). Dla potrzeb planowania przestrzennego istotne znaczenie mają zasięgi występowania: 1) udokumentowanych złóż kopalin; 2) terenów (i obszarów) górniczych; 3) udokumentowanych zasobów wód podziemnych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami w studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego określa się uwarunkowania wynikające z występowania udokumentowanych złóż kopalin oraz zasobów wód podziemnych. W miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego uwzględnia się udokumentowane złoża kopalin oraz udokumentowane wody podziemne, w granicach projektowanych stref ochronnych ujęć oraz obszarów ochronnych zbiorników wód podziemnych (art. 48 ustawy Prawo geologiczne i górnicze). 5 Pierwsza publikacja tego typu ukazała się w 1935 r., obecnie opublikowany Bilans obrazuje stan zasobów na dzień r. 26

27 Dla potrzeb planowania przestrzennego istotne znaczenie mają udokumentowane złoża kopalin 6. W dokumentacji geologicznej poszczególnych złóż określone są granice złoża, jego zasoby oraz geologiczne warunki występowania. Głównym źródłem informacji na temat występujących na obszarze miasta złóż są: 1) Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na dzień 31 XII 2005 r.; 2) Inwentaryzacja złóż kopalin, punktów eksploatacji i składowisk odpadów z względnieniem elementów ochrony środowiska miasta (powiatu) Łódź. Stan na dzień r.; 3) Mapa geośrodowiskowa Polski 1:50000 Arkusze: Łódź Zachód (627), Łódź Wschód (628) i Głowno (591). Budowa geologiczna zadecydowała o małej zasobności bazy surowcowej miasta. Na obszarze Łodzi wg stanu na dzień r. udokumentowano 12 złóż (tabela 1, rys. 4), wszystkie stanowią należące do grupy kopalin pospolitych złoża kruszywa naturalnego (piaski). Wszystkie udokumentowane obecnie kruszywa należą do kruszyw drobnych, brakuje na terenie Łodzi złóż grubego kruszywa, które jest sprowadzane z terenów sąsiednich. Tabela 1. Udokumentowane złoża kopalin (piaski) na terenie miasta Łodzi stan na r. Lp. Nazwa złoża Stan zagospodarowania Zasoby geologiczne Zasoby przemysłowe Wydobycie (tys. t) złoża bilansowe (tys. t) (tys. t) 1. Łaskowice zaniechane Łódź Iglasta III zaniechane Łódź Iglasta IV zasoby rozpoznane szczegółowo Łódź Iglasta VI eksploatowane Łódź Listopadowa eksploatowane Łódź Opolska zasoby rozpoznane szczegółowo Łódź Pomorska I eksploatowane Łódź Pomorska II zasoby rozpoznane szczegółowo Nowosolna II zagospodarowane, eksploatowane okresowo 10. Stoki eksploatowane Zimna Woda zasoby rozpoznane szczegółowo 12. Marianów* zaniechane (złoże konfliktowe) * Złoże nie znajduje się w Bilansie zasobów Źródło: Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31 XII 2005 r., 2006, PIG, Warszawa 2006; Objaśnienia do mapy geośrodowiskowej Polski 1: 50000, arkusze: Zgierz (590), Głowno (591), Łódź Zachód (627), Łódź Wschód (628), 2004, PIG, Warszawa; Inwentaryzacja złóż kopalin, punktów eksploatacji i składowisk odpadów z uwzględnieniem elementów ochrony środowiska miasta (powiatu) Łódź. Stan na dzień r., 2003, ŁUW w Łodzi, Łódź; koncesje na wydobywanie kopalin na terenie miasta Łodzi materiały Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi 6 Złoże kopaliny - naturalne nagromadzenie minerałów i skał oraz innych substancji stałych, gazowych i ciekłych, których wydobycie może przynieść korzyść gospodarczą (art. 6 ustawy Prawo geologiczne i górnicze). 27

28 Do najzasobniejszych i największych powierzchniowo należą udokumentowane pod koniec lat 70-tych złoża Nowosolna II i Stoki (najgłębsza piaskownia w Polsce - 80 m głębokości). Wszystkie udokumentowane na terenie Łodzi złoża kopalin należą do małokonfliktowych, wyjątek stanowi złoże Marianów sklasyfikowane jako konfliktowe (Nowacki 2003). Obecnie koncesjonowaną eksploatacją objęte są zasoby 7 złóż: Łódź-Iglasta VI, Łódź- Listopadowa, Łódź-Opolska, Łódź-Pomorska I, Łódź-Pomorska II, Nowosolna II i Stoki. Złoża Zimna Woda i Łaskowice nie zostały do końca wyeksploatowane, pozostało w nich odpowiednio ok. 40 tys. t kruszywa i ok. 1 mln t kruszywa (Nowacki 2003). W złożu Łaskowice eksploatacja piasków i mas ziemnych trwała do 1995 r., w 1996 r. wygaszono koncesję, zlikwidowano obszar i teren górniczy, miasto wykupiło teren, utworzono składowisko odpadów dla Łodzi i Pabianic. Złoże Zimna Woda zawierające piaski drobnoi średnioziarniste z drobnymi wkładkami piasków ze żwirem o miąższości od 1,6 do 2,8 m (średnio 2,3 m) jest obecnie niezagospodarowane. W przeszłości podlegało ono niekoncesjonowanej eksploatacji, potem przekształciło się w dzikie składowisko odpadów. Złoże Marianów zawierające na powierzchni prawie 60 ha 1 mln ton piasków kwarcowych (sandrowych) o różnym stopniu uziarnienia i średniej miąższości 4,85 m (największa miąższość w środkowej części udokumentowanego obszaru), mimo iż należy do złóż łatwo dostępnych, nie jest obecnie eksploatowane ze względu na konfliktowość z istniejącym zainwestowaniem: las, zabudowa, ogrody działkowe. Eksploatacja koncesjonowana części tego złoża była prowadzona w latach , surowiec wykorzystywano do produkcji cegły wapienno-piaskowej w cegielni przy ul. Sianokosy, wyrobisko poeksploatacyjne zostało zrekultywowane popiołami dymnicowymi. Autor Inwentaryzacji wnioskuje o wykreślenie złóż Łaskowice i Marianów z Bilansu Zasobów Kopalin. Złoża: Łodź-Iglasta III i Łódź-Iglasta IV, oba udokumentowane w 1996 r., nie są obecnie eksploatowane, pierwsze z nich było eksploatowane w latach , w ramach drugiego eksploatacji nigdy nie podjęto. Oprócz zasobów kopalin w obrębie udokumentowanych złóż, istotne znaczenie dla gospodarki surowcowej miasta mają obszary prognostyczne i perspektywiczne kopalin (rys. 5). Prowadzone badania terenowe oraz analizy materiałów geologicznych prowadzone w ramach prac nad Mapą geośrodowiskową Polski 1: doprowadziły do wyznaczenia obszarów prognostycznych, czyli takich na których można udokumentować małe złoża, które mogą być eksploatowane w celu zaspokojenia lokalnych potrzeb w budownictwie i drogownictwie. Dla poszczególnych obszarów obliczono zasoby szacunkowe w kategorii D 1. Wszystkie tego typu obszary wyznaczone na terenie Łodzi (tabela 2) dotyczą czwartorzędowych piasków i żwirów, mogących znaleźć zastosowanie jako kruszywa budowlane i drogowe. Tabela 2. Obszary prognostyczne złóż kopalin na terenie miasta Łodzi Lp. Nr na rys. nr 5* Rodzaj kopaliny Zasoby w kat. D 1 tys. m 3 Powierzc hnia obszaru ha Średnia grubość nadkładu m Grubość kompleksu litologiczno-surowcowego m (tys. t) 1. II/627 piaski i żwiry 173 5,5 0,3 2,0-4,3 2. V/627 piaski i żwiry 175 4,5 0,2 2,0-7,8 3. VI/627 piaski i żwiry ,5 0,5 2,0-8,7 4. I/628 piaski (34 857) 5. II/628 piaski (24 787) 52,0 0,2 24,8-53,5 65,0 0,3 14,6-30,0 28

29 * cyfra rzymska oznacza nr obszaru wg Mapy geośrodowiskowej Polski 1: Arkusze Łódź Zachód (627), Łódź Wschód (628), liczba arabska oznacza nr arkusza Mapy geośrodowiskowej Źródło: Objaśnienia do Mapy geośrodowiskowej Polski Arkusz Łódź Zachód (627), Wokół każdego z obszarów prognostycznych wyznaczono obszary perspektywiczne, w zachodniej części miasta wyznaczono 5 takich obszarów (Zimna Woda, Nowy Romanów, Rąbieńska-Szczecińska, Pancerniaków-Szczecińska i Nowe Złotno), we wschodniej 3 obszary (rejon wokół udokumentowanych złóż oraz tereny po północnej stronie ul. Byszewskiej) wszystkie obejmują piaski i żwiry. Prace poszukiwawcze glin ilastych ceramiki budowlanej przeprowadzone w południowej części miasta po południowej stronie ul. Chocianowickiej dały negatywne wyniki rozpoznania. Obecnie głównymi perspektywicznymi terenami eksploatacji surowców są obszary udokumentowanych złóż kopalin tereny w sąsiedztwie obecnie podlegających eksploatacji: rejon ulic Marmurowa Nad Niemnem Jana Kasprowicza Beskidzka oraz Listopadowa Obłoczna Iglasta Hyrna, złoża: Łódź-Iglasta III i Łódź-Iglasta IV. Szacuje się, iż przy racjonalnym gospodarowaniu zasobami w ramach udokumentowanych złóż wystarczą one na kilkanaście lat. Ze wskazanych prognostycznych i perspektywicznych obszarów ze względów lokalizacyjnych istotne znaczenie mogą mieć zasoby kruszywa drobnego (piaski) +w okolicy Nowosolnej mogą być wykorzystywane przy budowie autostrady A1 (Nowacki 2003). Dotychczasowe wyniki badań geologicznych wskazują, iż rozwój bazy kopalin użytecznych na terenie Łodzi nie jest perspektywiczny, z tego względu konieczne jest racjonalne gospodarowanie istniejącymi zasobami Obszary i tereny górnicze Zgodnie z ustawą Prawo geologiczne i górnicze koncesji na poszukiwanie, rozpoznawanie i wydobywanie kopalin pospolitych udziela starosta. Zabrania się wydobywania kopalin wykonywanego inaczej niż koncesjonowana działalność gospodarcza w rozumieniu ustawy z dnia 2 lipca 2004 o swobodzie działalności gospodarczej (Dz. U. NT 173, poz ze zm.). Nadzór nad wydobywaniem kopalin na terenie miasta Łodzi sprawuje Dyrektor Okręgowego Urzędu Górniczego w Kielcach. OUG uczestniczy w procedurze sporządzania studium oraz miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego na etapie przystąpienia do sporządzenia ww. dokumentów oraz na etapie uzgadniania i opiniowania przyjętych rozwiązań w zakresie zagospodarowania terenów górniczych. Prowadzona na terenie miasta eksploatacja kruszywa odbywa się przez przedsiębiorców 7 na podstawie 7 obowiązujących koncesji, w których określono obszary 8 i tereny górnicze 9, (tabela 3). 7 Przedsiębiorcą jest podmiot posiadający koncesję na prowadzenie działalności regulowanej ustawą Prawo geologiczne i górnicze. 8 Obszarem górniczym jest przestrzeń, w granicach której przedsiębiorca jest uprawniony do wydobywania kopaliny oraz prowadzenia robót górniczych związanych z wykonywaniem koncesji (art. 6 ustawy Prawo geologiczne i górnicze). 9 Terenem górniczym jest przestrzeń objęta przewidywanymi szkodliwymi wpływami robót górniczych zakładu górniczego (art. 6 ustawy Prawo geologiczne i górnicze). 29

30 Lp. Tabela 3. Obszary (i tereny) górnicze na terenie miasta Łodzi - stan na r. Nazwa obszaru górniczego ( terenu górniczego)* Nazwa złoża Rodzaj kopaliny Organ udzielający koncesji 1. Łódź-Iglasta VIB Łódź-Iglasta VI piasek Wojewoda Łódzki 2. Łódź-Listopadowa II pola: A, B, C, C-1 (Łódź-Listopadowa II) Łódź-Listopadowa piasek Marszałek Województwa Łódzkiego 3. Łódź-Nowosolna II 1 Nowosolna II piasek Wojewoda Łódzki 4. Łódź-Opolska pole A i Łódź-Opolska pole B (Łódź-Opolska) Łódź-Opolska pole: A i B piasek Marszałek Województwa Łódzkiego 5. Łódź-Pomorska I Łódź- Pomorska I piasek Wojewoda Łódzki 6. Łódź-Pomorska II Łódź-Pomorska II piasek Marszałek Województwa Łódzkiego 7. Stoki III Stoki piasek Wojewoda Łódzki 8. Łódź-Obłoczna Łódź-Obłoczna piasek Prezydent Miasta Łodzi * nazwę terenu górniczego podano tylko w przypadku, gdy jest ona inna niż nazwa obszaru górniczego Nr koncesji na wydobywanie kopaliny SR.VII /102/05 z dn r., zm. RO.V-KK /07 z dn r. SR.VII /66/02 z dn r.; zm. SR.VII /25/03 z dn r. (pole A, B, C); zm. RO.VI-7513-EM-54/06 z dn r. (pole A,B,C,C-1) Nr 2 OS-XII-8514/17/91 z dn r.; zm. SR.VII /13/02 z dn r. ; zm. SR.VII /37/03 z dn r.**; zm. RO.VI-EMK-7513/38/06 z dn r. RO.VI.7513/28/06 z dn r. OS.VII-7512/1/55/99 z dn r. RO.VI.7513/20/06 z dn r. OS.VII-7512/1/27/00 z dn r., zm. Nr SR.VII /11/02 z dn r., zm. RO.V-EM /07 z dn r. Dec. Nr 2/GD/07 z dn r. OŚR.III.7512/4/07 z dn Data upływu ważności koncesji Powierzchnia obszaru górniczego m 2 Powierzc hnia terenu górnicze go m 2 Wielkość zasobów przeznaczony ch do wydobycia t r r w tym: pole A , pole B , pole C , pole C bd r r w tym: pole A ,5 pole B , r /rok r r bd r bd. 30

31 ** decyzja ta wyznacza granice obszaru i terenu górniczego Nowosolna II-1 i uchyla jednocześnie decyzję Wojewody Łódzkiego z dnia r. znak: OS.VII-7512/20/95 w sprawie ustanowienia granic obszaru i terenu górniczego Nowosolna II. Zmiana granic terenu i obszaru górniczego została uzasadniona wyeksploatowaniem zasobów złóż w południowej części przedmiotowego złoża oraz zamiarem wykorzystania powstałego w tej części wyrobiska na inną działalność gospodarczą Źródło: dane Urzędu Marszałkowskiego w Łodzi 31

32 Obecnie prowadzone są procedury wydania kolejnych koncesji: - wydana została decyzja Marszałka Województwa Łódzkiego w sprawie udzielenia koncesji na rozpoznanie części złoża (piasku) Łódź Iglasta VI na obszarze ok. 5,5 ha obejmującego całe działki lub ich części nr ew.: 15/2, 16/1, 374, 375/1, 375/2, 17/1, 18/1, 19/1 przy ul. Iglastej, - w opiniowaniu geologa miejskiego znajduje się projektowany teren koncesyjny przy ul. Obłocznej. Zgodnie z obowiązującymi przepisami w przypadku zakończenia eksploatacji i likwidacji zakładu górniczego przedsiębiorca jest zobowiązany: 1) zabezpieczyć lub zlikwidować wyrobiska górnicze oraz obiekty i urządzenia zakładu górniczego, 2) zabezpieczyć niewykorzystaną część złoża kopaliny, 3) zabezpieczyć sąsiednie złoża kopalin, 4) przedsięwziąć niezbędne środki chroniące wyrobiska sąsiednich zakładów górniczych, 5) przedsięwziąć niezbędne środki w celu ochrony środowiska oraz rekultywacji gruntów i zagospodarowania terenów po działalności górniczej. Znajdujące się na obszarze Łodzi tereny zakończonej eksploatacji surowców (rys. 5) obecnie znajdują się w różnych fazach rekultywacji i zagospodarowania, często były one miejscem składowania odpadów. Najpowszechniejszą forma rekultywacji jest kierunek rolny (Wilanów, Stoki, ul. Srebrna, Chocianowice). Część dawnych złóż po zakończeniu rekultywacji została zagospodarowana m.in. na cele mieszkaniowe (osiedle Radogoszcz- Wschód, Dąbrowa), przemysłowe (EC-III przy ul. Pojezierskiej). Do największych powierzchniowo terenów dawnej eksploatacji wykorzystywanych jako składowiska należą: 1) składowisko przy Juszczakiewicza teren dawnego wyrobiska piasku i żwiru, w pełni ukształtowany, porośnięty zielenią wysoką, w zamierzeniach władz samorządowych przewidziany do zagospodarowania jako teren otwarty przestrzeni publicznej (koncepcja zagospodarowania opracowana przez Wydział Ochrony Środowiska i Rolnictwa); 2) składowisko Józefów (pomiędzy ulicami: Józefów, Bieszczadzka, Nowe Górki) eksploatowane przez 18 lat do 1984 r., obecnie teren składowiska jest zrekultywowany, porośnięty zielenią niską; planowanym sposobem jego zagospodarowania są tereny rekreacyjno-sportowe; 3) składowisko Nowosolna (pomiędzy ulicami: Nowosolna i Kasprowicza) teren dawnej żwirowni, eksploatowane 19 lat jako składowisko (do 1985 r.); obecnie trwają prace rekultywacyjne, wg koncepcji zagospodarowania terenu opracowanej na zlecenie Wydziału Komunalnego teren wysypiska ma być zagospodarowany w formie ośrodka sportowo-rekreacyjnego z całorocznym programem; 4) składowisko Marmurowa (po południowej stronie ul. Opolskiej, w rejonie ul. Marmurowej) eksploatowane jako składowisko w latach ; obecnie teren zrekultywowany, porośnięty zielenią niską, z nielicznymi samosiewkami drzew liściastych; planowanym sposobem jego zagospodarowania są tereny rekreacyjnosportowe. Po zakończeniu eksploatacji złoża Nowosolna II powstałe wyrobisko ma być przeznaczone na składowisko odpadów komunalnych dla miasta Łodzi. Wyrobisko powstałe na skutek eksploatacji złoża Stoki, po jej zakończeniu, ma być wypełnione masami ziemnymi i gruzem, a następnie po zakończeniu rekultywacji przekształcone w tereny zieleni o funkcji parkowej. Podobną funkcję przewiduje się dla terenów obecnej eksploatacji złoża Łódź- Listopadowa, obecnie ze względu na duże rozmiary (17 ha) wyrobisko jest już częściowo 32

33 rekultywowane poprzez składowanie mas ziemnych, gruzu i popiołów dymnicowych z elektrociepłowni EC-IV (Nowacki 2003) Stosunki wodne Wody powierzchniowe (rys. 5) Wododziały i zlewnie Zagadnienia związane z wodami powierzchniowymi miasta obrazuje rysunek nr 5 Wody powierzchniowe w skali 1: stanowiący załącznik do niniejszego opracowania. Wody dzielą się na powierzchniowe i podziemne. Śródlądowe wody powierzchniowe dzielą się na: 1) płynące, do których zalicza się wody: w ciekach naturalnych, kanałach oraz w źródłach, z których cieki biorą początek, znajdujące się w jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych lub w sztucznych zbiornikach wodnych usytuowanych na wodach płynących; 2) stojące, do których zalicza się wody znajdujące się w jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych niezwiązanych w sposób naturalny z powierzchniowymi wodami płynącymi (art. 5 ustawy Prawo wodne). Liczne łódzkie cieki biorą początek na terenie Wzniesień Łódzkich, których zachodnie rejony objęte są granicą miasta. Między Nowosolną a Moskulikami znajduje się węzeł hydrograficzny, w którym zbiegają się linie wododziałów wyznaczone przez kulminacje wzniesień, zarówno zasadniczego w skali Polski działu wodnego I rzędu, będącego granicą między dorzeczami Wisły i Odry, jak i wododziałów niższego rzędu. W wyniku znacznego urozmaicenia rzeźby tego obszaru, cieki spływają stąd promieniście do systemów głównych rzek regionu łódzkiego (Bzura, Pilica, Ner). Łódź położona jest w obrębie dwóch dorzeczy: Bzury (zlewnia Wisły) część północna i północno-wschodnia miasta oraz Neru (zlewnia Odry) pozostała część miasta. Ich granicę wyznacza wyżej wspomniany dział wodny I rzędu. Jego równoleżnikowy odcinek biegnie od północno-wschodnich granic Łodzi na wysokości Starych Moskuli, dalej przez Moskuliki, Różki, Julianów, Teofilów, Grabieniec, aż do zachodnich granic, gdzie powyżej ul. Rąbieńskiej opuszcza terytorium miasta. Pozostała część głównego wododziału o przebiegu południkowym przekracza północno-wschodnią granicę miasta u zbiegu ulic Nad Niemnem i Opolskiej, dalej biegnie przez wyniosłości terenu występujące na Sikawie, Stokach, dalej skręca na wschód aż do Andrzejowa. Na terenie miasta do zlewni Wisły zalicza się następujące cieki: Bzurę, Łagiewniczankę, Sokołówkę, Wrzącą, Brzozę, Aniołówkę, Zimną Wodę, Młynówkę i Miazgę. W skład zlewni Odry wchodzą: Ner, Gadka, Jasień, Olechówka, Augustówka, Karolewka, Łódka, Bałutka, Jasieniec i Dobrzynka. Większość cieków należących do zlewni rz. Wisły wpływa do niej za pośrednictwem Bzury, jedynie Miazga jest dopływem Wolbórki, wpływającej do Pilicy, a ta z kolei jest bezpośrednim dopływem Wisły. Cieki zlewni Odry najpierw w sposób pośredni, bądź bezpośredni wpływają do Neru, ten wpada do Warty będącej dopływem Odry. Zarówno zlewnie Wisły jak i Odry dzielą się na podrzędne, jednak Krajowy Kataster Wodny Polski rejestruje z terenu Łodzi tylko pięć zlewni: Neru, Bzury, Sokołówki, Dobrzynki i Miazgi. Warto dodać, że przebieg wododziałów na terenach charakteryzujących się intensywną zabudową jest niepewny, ze względu na trudności z określeniem rzeczywistego kierunku spływu wód. 33

34 Wody powierzchniowe płynące Wododziałowe położenie Łodzi oraz duży udział powierzchni zalesionych sprzyjały w początkowych okresach rozwoju dużej zasobności miasta w wodę. Obecnie sieć hydrograficzna miasta uległa znacznym przekształceniom w stosunku do stanu pierwotnego. Głównymi czynnikami, które wpłynęły na obecny stan sieci hydrograficznej miasta są: 1) wylesienie terenu, szczególnie obszarów źródłowych; 2) zabudowa i niwelacja dolin rzecznych; 3) utwardzenie powierzchni miejskich przyspieszające spływ wody, parowanie i uniemożliwiające jej infiltrację do wód podziemnych; 4) wprowadzenie uzbrojenia podziemnego w doliny rzek, wywołującego drenaż i ubytek wód zasilających rzeki; 5) świadome osuszanie lub zasypywanie obszarów podmokłych lub zabagnionych; 6) ujęcie (w części) rzek łódzkich w podziemne kanały odcinające je od naturalnego zasilania; 7) likwidacja urządzeń piętrzących na rzekach (zbiorniki małej retencji); 8) nadmierna eksploatacja wód podziemnych 10. Efektem oddziaływania powyższych czynników jest przesuszenie podłoża, obniżenie się bazy źródeł, a następnie zanik obszarów źródliskowych oraz znaczne zmniejszenie przepływów naturalnych (lub ich całkowity zanik) w większości rzek i cieków. Obecnie na terenie miasta płynie 18 rzek o łącznej długości ok. 110 km, 16 z nich bierze tutaj swój początek: 1) zlewnia (dorzecze) Bzury: a) Bzura - lewy dopływ Wisły, obszar źródłowy usytuowany między ul. Strykowską a ul. Skrzydlatą, przepływ stały w rzece pojawia się powyżej ul. Boruty (przepływ średni ok. 0,047-0,0175 m 3 /s); rzeka przepływa przez obszar Lasu Łagiewnickiego i jego otuliny korytem o naturalnym charakterze długości ok. 6,5 km; powierzchnia zlewni 36 km 2 ; rzeka opuszcza teren miasta przy ul. Okólnej, b) Łagiewniczanka (zwana Brzozą) - prawy dopływ Bzury, uchodzący do niej przy granicy ze Zgierzem; bierze początek na wschodnim skraju Lasu Łagiewnickiego, ma stały przepływ (średnio ok. 0,01 m 3 /s); powierzchnia zlewni 11 km 2, długość nieuregulowanego koryta ok. 4 km, c) Sokołówka - lewy dopływ Bzury, uchodzący do niej w Zgierzu tuż poza granicami Łodzi; bierze początek rejonie ul. Strykowskiej, stały przepływ pojawia się u wylotu jej krytego odcinka w rejonie ul. Deczyńskiego (przepływ średni pomierzony - 0,17 m 3 /s); koryto rzeki, o ogólnej długości ok. 13 km jest uregulowane, w dolnym odcinku skanalizowane na pozostałym odcinku odkryte; powierzchnia zlewni - 44,5 km 2, d) Wrząca - prawy dopływ Sokołówki, wyznaczający północną granicę miasta; obszar źródłowy rzeki leży w Lesie Chełmy w Zgierzu; charakteryzuje się przepływami okresowymi; powierzchnia całej zlewni (wkraczającej na teren Zgierza) - 9,5 km 2, e) Brzoza - prawy dopływ Sokołówki; obecnie początek rzeki stanowi wylot kanału deszczowego w ul. Bema; koryto rzeki jest w całości uregulowane, otwarte za wyjątkiem odcinka pod Al. Włókniarzy; długość koryta ok. 2,1 km; powierzchnia zlewni - 5,2 km 2 ; przepływy naturalne w rzece nie występują, 10 wg Założeń polityki ekologicznej miasta Łodzi. Lokalna Agenda 21, Urząd Miasta Łodzi Wydział Ochrony Środowiska, Łódź maj 1997 r. 34

35 f) Aniołówka - lewy dopływ Sokołówki, biorący swój początek od wylotu kanałów deszczowych po zachodniej stronie ul. Szczecińskiej; koryto rzeki długości ok. 3 km jest całkowicie uregulowane, otwarte; powierzchnia zlewni - 15,9 km 2 ; przepływy naturalne w rzece nie występują, g) Zimna Woda - lewy dopływ Aniołówki, bierze swój początek poza granicami Łodzi na terenie Konstantynowa Łódzkiego; koryto rzeki o długości ok. 4,2 km jest w całości uregulowane, otwarte; powierzchnia zlewni - 12,6 km 2 ; przepływy naturalne w rzece nie występują, h) Młynówka bierze swój początek w okolicy skrzyżowania ul. Strykowskiej z ul. Łodzianka, a uchodzi do rz. Moszczenicy niedaleko wsi Ługi; dolina cieku zachowała stosunkowo naturalne cechy i porasta ją cenna roślinność; 2) zlewnia (dorzecze) Miazgi: Miazga obecnie bierze początek powyżej przepustu pod ul. Wiączyńską, stały przepływ pojawia się natomiast dopiero we wsi Wiączyń Nowy; w granicach Łodzi długość całkowicie nieuregulowanego koryta rzeki wynosi ok. 3,4 km; przepływy w rzece są minimalne, zanikające (na granicy województwa łódzkiego przepływy średnie rzędu 0,6 m 3 /s); 3) zlewnia (dorzecze) Neru: a) Ner - prawy dopływ Warty; wykształcone koryto rzeki występuje na odcinku poniżej mostu pod ul. Kolumny, a stały przepływ pojawia się we wsi Wandalin na terenie gminy Brójce; w granicach Łodzi koryto Neru posiada długość 11,5 km; powierzchnia zlewni wynosi 114 km 2 ; średnie przepływy rzeczywiste (pomierzone) wynoszą około 0,2-0,7 m 3 /s; na większości długości w granicach miasta koryto rzeki jest nieuregulowane, b) Gadka - lewy dopływ Neru, do którego rzeka wpływa w okolicy Stawów Stefańskiego; obszar źródłowy Gadki znajduje się na terenie gm. Pabianice; długość rzeki granicach Łodzi wynosi 1,3 km; powierzchnia zlewni (całej) - 12 km 2 ; brak danych dotyczących wielkości przepływu; koryto rzeki jest nieuregulowane, c) Jasień - prawy dopływ Neru, obecnie początek rzeki stanowi wylot kanału deszczowego w ul. Giewont; ze względu na położenie rzeki w strefie intensywnie zurbanizowanej jej koryto prawie na całej długości jest uregulowane, częściowo skanalizowane; powierzchnia zlewni Jasienia wynosi 79,5 km 2 ; długość rzeki wynosi 12,7 km; przepływy naturalne nie występują, d) Olechówka - lewy dopływ Jasienia, bierze swój początek od wylotu kolektora deszczowego z dzielnicy mieszkaniowej Olechów-Południe w rejonie ul. ks. W. Opolczyka; poza najniższym początkowym odcinkiem, rzeka charakteryzuje się stałym przepływem wód; powierzchnia zlewni wynosi 37,4 km 2, a całkowita długość rzeki - 12,5 km; koryto rzeki jest uregulowane, otwarte; przepływy naturalne w praktyce nie istnieją, e) Augustówka - prawy dopływ Olechówki; bierze początek w rejonie ul. Przybyszewskiego; długość rzeki wynosi ok. 2,0 km, powierzchnia zlewni - 4,3 km 2 ; koryto rzeki jest w całości uregulowane, otwarte; przepływy naturalne nie występują; f) Karolewka - prawy dopływ Jasienia; długość koryta 2,0 km, powierzchnia zlewni 4,75 km 2 ; koryto rzeki jest całkowicie uregulowane, częściowo skanalizowane (na odcinku dolnym); przepływy naturalne nie występują, g) Łódka - prawy dopływ Neru; bierze początek od przepustu pod ul. Zjazdową; koryto rzeki jest częściowo skanalizowane (m.in. w rejonie przejścia przez ul. Strykowską i przez ul. Wojska Polskiego, w rejonie śródmieścia miasta od ul. Źródłowej do 35

36 Orzechowej); powierzchnia zlewni - 45 km 2 ; całkowita długość rzeki 15,6 km; nie prowadzi naturalnych przepływów, h) Bałutka - prawy dopływ Łódki; długość koryta rzeki 7,5 km, uregulowane na całym odcinku, dolna część koryta skanalizowana; powierzchnia zlewni - ok. 9 km 2 ; rzeka nie prowadzi naturalnych przepływów, i) Jasieniec - prawy dopływ Łódki; bierze początek poniżej ul. Rojnej; długość rzeki wynosi 3,8 km; koryto rzeki w całości jest uregulowane, otwarte; powierzchnia zlewni wynosi 19,2 km 2 ; przepływy naturalne nie występują, j) Dobrzynka - lewy dopływ Neru; bierze początek poza granicami miasta (na południe od Tuszyna); długość koryta w granicach miasta wynosi ok. 2,0 km (całkowita długość rzeki 25 km); przepływ naturalny u ujścia do Neru (średni) wynosi 0,86 m 3 /s. Sieć hydrograficzną miasta, oprócz wymienionych powyżej 18 głównych cieków, współtworzą mniejsze cieki część z nich posiada zwyczajowe nazwy, większość to cieki bezimienne. Cieki te prowadzą wody okresowo, zajmują naturalne obniżenia terenu. Są to: 1) ciek z Grabieńca - lewy dopływ Zimnej Wody, 2) ciek z Kochanówki płn. - prawy dopływ Zimnej Wody, 3) ciek z Kochanówki płd. - prawy dopływ Zimnej Wody, 4) ciek z Szatoni lewy dopływ Zimnej Wody, 5) ciek z Rąbienia - lewy dopływ Zimnej Wody, 6) ciek z Imielnika lewy dopływ Moszczenicy, 7) dopływ spod Sikawy - prawy dopływ Miazgi, 8) ciek z Popielarni lewy dopływ Neru 9) ciek z Kolonii Bolesławów - lewy dopływ Neru, 10) ciek z Wiśniowej Góry - lewy dopływ Neru, 11) ciek z Wiskitna - prawy dopływ Neru, 12) ciek z Brodeckiej (Bronisina) prawy dopływ Neru, 13) ciek z ul. Granicznej - prawy dopływ Neru, 14) ciek z ul. Pabianickiej lewy dopływ Neru, 15) kanał z Lublina prawy dopływ Neru, 16) ciek ze Stoków - lewy dopływ Łódki, 17) ciek z Moskulików prawy dopływ Łódki, 18) rów, prawy dopływ Bałutki z osiedla im. Wł.Reymonta, 19) ciek z Huty Jagodnickiej - lewy dopływ Jasieńca, 20) ciek z Nowego Złotna prawy dopływ Jasieńca, 21) ciek z Jagodnicy Złotnej - prawy dopływ Jasieńca, 22) ciek ze Starego Złotna płn. - prawy dopływ Jasieńca, 23) ciek ze Starego Złotna płd. - prawy dopływ Jasieńca, 24) ciek z Rypułtowic prawy dopływ Dobrzynki, 25) ciek z Józefowa lewy dopływ Olchówki, Wszystkie powyższe cieki nie prowadzą wód w sposób ciągły, lecz jedynie okresowo wody roztopowe lub deszczowe. Spośród rzek łódzkich jedynie Ner i Bzura prowadzą wody w sposób ciągły i mają naturalne przepływy. 36

37 Zbiorniki wód stojących Współczesne łódzkie zbiorniki wodne mają różnorodną genezę: są dawnych stawami młyńskimi, sztucznie wykonanymi spiętrzeniami rzek lub wykopanymi stawami. Na 55 zinwentaryzowanych zbiorników wodnych 11 (tabele nr 4, 5 i 6) ponad połowa (36 szt.) znajduje się na rzekach zlewni Bzury. Największy zbiornik - Staw Stefańskiego ma 11 ha, na ogół są to zbiorniki niewielkie średnia powierzchnia zbiorników z lewni Neru 2,3 ha, w zlewni Miazgi 1,5 ha, a w zlewni Bzury 0,6 ha i płytkie (średnia głębokość 1,2 ha). Prawie wszystkie zbiorniki są przepływowe, a jedynie 4 usytuowane są lateralnie w stosunku do rzeki. Cześć istniejących zbiorników, głównie najmniejszych powierzchniowo, z powodu braku przepływu wywołanego deficytem wody jest zamulona, zadarniona i zarośnięta roślinnością, m.in. zbiorniki w górnym odcinku rzeki Bzury Górna Bzura 1, 2, 4, (dla zbiorników tych zaleca się utworzenie pasów roślinności buforowej szerokości 5-10 w odległości 5 8 m od linii brzegu), Radogoszcz. Najlepszym stanem technicznym i starannym utrzymaniem charakteryzują się zbiorniki o dużych powierzchniach, położone na terenie parków, m.in.: Arturówek Górny, Środkowy, Dolny, Leśny Górny, - Dolny, Unikalny charakter posiada zespół stawów i bagien w rejonie ul. Grabiańskiej (Nowosolna) zlokalizowanych w niecce stanowiącej pierwotnie obszar źródliskowy rzeki Miazgi. 11 Aneks do założeń do projektu generalnego rzek zbiorniki. Karty istniejących i projektowanych zbiorników w zlewniach rzek: Bzury, Miazgi i Neru, Aqua Projekt s.c., Łódź, wrzesień

38 Tabela 4. Istniejące zbiorniki wodne (stawy) w Łodzi zlewnia rzeki Bzury Lp. Nazwa zbiornika Nazwa cieku Ulica Usytuowanie względem koryta rzeki NPP (m npm) Powierzchnia (m 2 ) Głębokość średnia (m) Pojemność (m 3 ) Rok budowy Wiodąca funkcja zbiornika uwagi Ogólna ocena stanu technicznego (1999 r.) 1. Górna Bzura 1 rz. Bzura Rogowska 34 przepływowy ,50 50 przed 1937 widokowy deficyt wody zamulony, zarośnięty z powodu braku wody 2. Górna Bzura 2 rz. Bzura Rogowska 34 przepływowy , przed 1937 widokowy deficyt wody zamulony, zarośnięty z powodu braku wody Celowość rozbudowy 3. Górna Bzura 3 rz. Bzura Rogowska 32a przepływowy 231, , przed 1937 widokowy deficyt wody średni, brak lustra niecelowa wody 4. Górna Bzura 4 rz. Bzura Rogowska 30a przepływowy 230, , przed 1937 widokowy deficyt wody dno podmokłe, niecelowa zadarnione 5. Górna Bzura 5 rz. Bzura Rogowska 30 przepływowy 229, , przed 1937 widokowy deficyt wody średni niecelowa 6. Górna Bzura 6 rz. Bzura Boruty 11 przepływowy 228, , przed 1937 widokowy bardzo dobry niecelowa 7. Górna Bzura 7 rz. Bzura Rogowska 26 przepływowy 228, , przed 1937 retencyjno-widokowy średni niecelowa 8. Górna Bzura 7a rz. Bzura Rogowska 26 przepływowy 229, , przed 1937 retencyjno-widokowy średni niecelowa 9. Górna Bzura 8 rz. Bzura Rogowska 26 przepływowy 228, , przed 1937 retencyjno-widokowy średni niecelowa 10. Górna Bzura 9 rz. Bzura Rogowska 24 przepływowy 227, , przed 1937 retencyjno-widokowy średni niecelowa 11. Górna Bzura 10 rz. Bzura Rogowska 22 przepływowy 227, , przed 1937 retencyjno-widokowy dość dobry niecelowa 12. Górna Bzura 11 rz. Bzura A. Książka 65 i 65a przepływowy 226, , przed 1937 retencyjno-widokowy zaniedbany, niecelowa zamulony 13. Górna Bzura 12 rz. Bzura St. Działka 11a przepływowy 225, , przed 1937 retencyjno-widokowy średni, zamulony niecelowa 14. Górna Bzura 13 rz. Bzura St. Działka 11a przepływowy 225, , przed 1937 retencyjno-widokowy średni niecelowa 15. Górna Bzura 14 rz. Bzura St. Działka 2/4 przepływowy 224, , przed 1937 retencyjno-widokowy zaniedbany, niecelowa zamulony 16. Górna Bzura 15 rz. Bzura Wiewiórcza 7a przepływowy 223, , przed 1937 retencyjno-widokowy dobry niecelowa 17. Górna Bzura 16 rz. Bzura Wiewiórcza 12/16 przepływowy 222, , przed 1937 retencyjno-widokowy zaniedbany i niecelowa zdewastowany 18. Górna Bzura 17 rz. Bzura Wycieczkowa 81 przepływowy 222, , przed 1937 retencyjno-widokowy średnia połączenie ze zb. Górna Bzura Arturówek Bażancia niecelowa niecelowa rz. Bzura Wycieczkowa 64 przepływowy 200, , nieznany techniczny - osadnik zamulony celowa w wypadku adaptacji zbiornika na osadnik 20. Arturówek Górny rz. Bzura poniżej przepływowy 217, , retencyjno-widokowy dobry niecelowa ul Wycieczkowej 21. Arturówek rz. Bzura powyżej przepływowy 215, , rekreacyjny kajakowanie dobry niecelowa Środkowy ul. Skrzydlatej 22. Arturówek Dolny rz. Bzura powyżej przepływowy 214, , rekreacyjny - kąpielisko dobry niecelowa 38

39 ul. Krasnoludków 23. Leśny Górny rz. Łagiewniczanka Las Łagiewnicki przepływowy 201, , przed 1939 retencyjno-widokowy dobry niecelowa 24. Leśny Dolny rz. Łagiewniczanka Las Łagiewnicki przepływowy 201, , przed 1939 retencyjno-widokowy dobry niecelowa 25. Okólna niecelowa Okólna 166 przepływowy 200, , przed 1939 widokowy - wędkowanie zadowalający niecelowa 26. Folwarczna rz. Sokołówka Park lateralny 205, , techniczny - osadnik bardzo dobry niecelowa im. A. Mickiewicza 27. Julianów Górny rz. Sokołówka Park im. A. Mickiewicza przepływowy 203, , przed 1939 retencyjno-widokowy bardzo dobry (konserwacja niecelowa 28. Julianów Dolny rz. Sokołówka Park im. A. Mickiewicza czaszy w 1999) przepływowy 202, , przed 1939 retencyjno-widokowy bardzo dobry (konserwacja czaszy w 1999) 29. Szczęśliwa rz. Brzoza Szczęśliwa przepływowy 204, , przed 1939 widokowy zły zamulony, zaśmiecony 30. Radogoszcz rz. Brzoza poniżej ul. Zgierskiej 31. Liściasta Górny rz. Brzoza na płd. od ul. Liściastej 32. Pabianka rz. Sokołówka powyżej ul. Pabianka 33. Zgierska rz. Sokołówka 34. Teresy rz. Sokołówka 35. Kochanówka c. z Kochanówki płn 36. Aniołówka rz. Aniołówka przepływowy 197, , retencyjny - techniczny czasza zbiornika wymaga gruntownej konserwacji niecelowa niecelowa niecelowa przepływowy 192, , retencyjno-widokowy średni niecelowa przepływowy 189, , retencyjno-widokowy niezadowalający w górnej części zbiornika wydzielić wetland poniżej ul. Zgierskiej przepływowy 201, , retencyjno-widokowy bardzo dobry niecelowa powyżej al. Włókniarzy powyżej ul. Zimna Woda poniżej ul. Szczecińskiej lateralny 197, , retencyjno-widokowy bardzo dobry niecelowa przepływowy , retencyjny techniczny średni celowa w przypadku intensywnej urbanizacji zlewni przepływowy , retencyjny - techniczny dobry celowa w przypadku intensywnej urbanizacji zlewni Źródło: Aneks do założeń do projektu generalnego rzek zbiorniki. Karty istniejących i projektowanych zbiorników w zlewni rzeki Bzury, Aqua Projekt s.c., Łódź, wrzesień

40 Tabela 5. Istniejące zbiorniki wodne (stawy) w Łodzi zlewnia rzeki Miazgi Lp. Nazwa zbiornika Nazwa cieku Ulica 1. Nowosolna - Górny ślad rz. Miazgi 2. Nowosolna Środkowy 1 3. Nowosolna Środkowy 2 ślad rz. Miazgi ślad rz. Miazgi 4. Nowosolna - Dolny ślad rz. Miazgi Usytuowanie względem koryta rzeki NPP (m npm) Powierzchnia (m 2 ) Głębokość średnia (m) Pojemność (m 3 ) Rok budowy Wiodąca funkcja zbiornika uwagi Grabińska przepływowy 243, , widokowy projektowany użytek ekologiczny Grabińska przepływowy 243, , retencyjny stawy rybne, projektowany użytek ekologiczny Grabińska przepływowy 243, , retencyjny stawy rybne, projektowany użytek ekologiczny Grabińska przepływowy 242, , widokowy projektowany użytek ekologiczny Ogólna ocena stanu technicznego (1999 r.) zbiornik w stanie naturalnym ulega stopniowemu zamulaniu, lustro wody zmienne w zależności od pory roku, zbiornik dawniej stanowił źródła Miazgi, obecnie bez połączenia z korytem rzeki zbiornik użytkowany jako staw rybny, przedzielony groblą, górna część w złym stanie technicznym, w znacznym stopniu zamulona, część dolna w lepszym stanie brak połączenia z korytem rzeki, zbiornik użytkowany jako staw rybny, dobrze utrzymany zbiornik w stanie naturalnym, w znacznym stopniu zamulony z dużymi wahaniami lustra wody w okresach posusznych wysychający 5. Gajcego rz. Miazga Gajcego przepływowy 202, , retencyjny stawy rybne bardzo dobry niecelowa Źródło: Aneks do założeń do projektu generalnego rzek zbiorniki. Karty istniejących i projektowanych zbiorników w zlewni rzeki Miazgi, Aqua Projekt s.c., Łódź, wrzesień Celowość rozbudowy niecelowa niecelowa niecelowa niecelowa 40

41 Tabela 6. Istniejące zbiorniki wodne (stawy) w Łodzi zlewnia rzeki Ner Lp. Nazwa zbiornika Nazwa cieku Ulica 1. Popielarnia ciek z Popielarni 2. Wiskitno - Górny ciek z Wiskitna 3. Wiskitno Dolny dopływ c. z Wiskitna Usytuowanie względem koryta rzeki NPP (m npm) Powierzchnia (m 2 ) Głębokość średnia (m) Pojemność (m 3 ) Rok budowy Wiodąca funkcja zbiornika uwagi Goryczkowa przepływowy 227, , retencyjny widokowy Zagrodowa przepływowy 217, , widokowy użytek ekologiczny średni Ogólna ocena stanu technicznego (1999 r.) stan naturalny zbiornik oparty na wodach wgłębnych daje początek ciekowi z Wiskitna (przepływowy okresowy w okresie wiosennym) Nad Stawem przepływowy 214, , retencyjny średni zbiornik oparty głównie na zrzutach wód popłucznych za stacji wodociągowej przy ul. Kolumny Celowość rozbudowy 4. Staw Stefańskiego - rz. Ner Park im. 1-go Maja przepływowy 177, , przed 1939 widokowy - dobry niecelowa Górny wstępny 5. Staw Stefańskiego rz. Ner Park im. 1-go Maja przepływowy 177, , przed 1939 rekreacyjny dobry niecelowa Dolny 6. Widzewski rz. Jasień powyżej ul. lateralny 219, , przed 1939 retencyjny dobry niecelowa Niciarnianej widokowy 7. Tymienieckiego rz. Jasień ul. Tymienieckiego przepływowy 209, , przed 1939 retencyjny zbiornik zamulony, skarpy w niecelowa widokowy znacznej części uszkodzone 8. Przędzalniana rz. Jasień powyżej ul. przepływowy 203, , retencyjny dość dobry niecelowa Przędzalnianej widokowy 9. Olechów Górny rz. powyżej ul. przepływowy 205, retencyjny zbiornik nie eksploatowany niecelowa Olechówka Olechowskiej techniczny ulega stopniowej dewastacji 10. Augustów rz. poniżej ul. przepływowy , retencyjny zaniedbany Augustówka Zakładowej techniczny 11. Tomaszowska rz. Olechówka 12. Młynek rz. Olechówka 13. Staw Jana rz. Olechówka 14. Podchorążych rz. Jasieniec powyżej ul. Podchorążych niecelowa niecelowa niecelowa ewentualnie w przypadku dalszej urbanizacji zlewni poniżej ul. przepływowy 200, , retencyjny średni niecelowa Tomaszowskiej techniczny powyżej ul. Śląskiej przepływowy 197, , przed 1939 retencyjny dobry niecelowa widokowy poniżej ul. przepływowy 186, , przed 1939 rekreacyjny dobry niecelowa Rzgowskiej lateralny 184, , przed 1939 retencyjny średni niecelowa widokowy Źródło: Aneks do założeń do projektu generalnego rzek zbiorniki. Karty istniejących i projektowanych zbiorników w zlewni rzeki Ner, Aqua Projekt s.c., Łódź, wrzesień

42 Urządzenia i systemy melioracyjne W granicach administracyjnych miasta znajdują się tereny użytkowane rolniczo, które zostały poddane zabiegom melioracyjnym. Zabiegi melioracyjne wykonywane na terenie miasta służyły wyłącznie odwodnieniu terenów, nigdy nie były podejmowane w celach ich nawadniania. Sieć urządzeń melioracyjnych znajduje się w różnym stanie na terenach, które zostały przeznaczone na cele nierolnicze została zniszczona lub zachowana jako odbiornik wód deszczowych. Sporządzany na podstawie materiałów przekazanych przez Wojewódzki Zarząd Melioracji i Urządzeń Wodnych w Łodzi przestrzenny obraz powierzchni zmeliorowanych zawarty na rys. nr 5 oraz zestawienie powierzchni zmeliorowanych w tabeli nr 7 nie oddaje w pełni aktualnego stanu melioracji na terenie miasta. Uzyskanie pełnej informacji na ten temat wymagałoby zlecenia sporządzenia specjalistycznego opracowania. Tabela 7. Wykaz powierzchni zmeliorowanych i długości rowów na terenie Łodzi Obiekt (rok wykonania) Obiekty: Pow.zmeliorowana w ha Ogółem w tym grunty orne użytki zielone grunty orne użytki zielone Brus (1988) 53,66 34,16 19, ,16 2,72 16,78 Bronisin (1974) 180,30 180, ,30 0,00 Szynkielew - Łaskowice (1992) Rąbień (1972) - razem, w tym: 5,46 5,46 5,46 0,00 138,23 135,23 3, ,17 130,06 Antoniew 1,20 1,00 0, ,20 Huta Jagodnica 103,92 103,62 0,3 2, ,92 Romanów 33,11 30,61 2, ,17 24,94 Razem obiekty 377,65 355,15 22, ,09 2,72 146,84 Poza obiektami: Dzielnica Bałuty, w tym: 100,80 78,00 22, ,00 31,80 Zimna Woda 7,42 3,72 3, ,42 Szatonia 4,00 3,00 1, ,00 Łagiewniki Nowe 19,90 19, ,90 Dzielnica Górna, w tym: 281,10 255,60 25, ,00 42,10 Wiskitno 148,20 142,40 5, ,20 17,00 Łaskowice poza obiektem Długość rowów w m Pow.sieci drenarskiej w ha Odwod. rowami w ha Dzielnica Polesie, w tym: 251,70 205,70 46, ,00 94,70 Dzielnica Widzew, w tym: 22,40 10,40 12, ,40 Wiączyń Górny 3,00 3,00 3,00 Mileszki (1989) 10,40 10, ,40 Sąsieczno 5,10 5, ,10 Ogółem - miasto 1.231, ,97 177, ,91 2,72 301,04 Źródło: Wydział Ochrony Środowiska i Rolnictwa UMŁ, 2006 r. 42

43 Renaturyzacja rzek, retencja powierzchniowa wód Intensywny rozwój przemysłu na przestrzeni XIX i XX wieku i postępująca wraz z nim urbanizacja, miały wpływ na dzisiejszy obraz sieci hydrograficznej i stan gospodarki wodnej Łodzi. Przejawia się to głównie uszczelnieniem koryt, w tym ujęcie niektórych odcinków cieków w podziemne kanały, i degradacją dolin, które zatraciły swój wyraźny zarys. Wiele terenów wchodzących w skład poszczególnych zlewni posiada szczelne, utwardzone powierzchnie, co ma wpływ na ograniczenie pojemności retencyjnej i przyspieszenie spływu powierzchniowego. Efektem tych działań jest znaczne zmniejszenie przepływów naturalnych w rzekach (długie okresy niskich stanów wód), które często prowadzą wody jedynie okresowo, bądź epizodycznie, a także powstawanie zagrożeń powodziowych i zwiększona ilość zanieczyszczeń odprowadzana do wód. Cieki łódzkie pełnią głównie rolę odbiorników wód opadowych, a po opadach nawalnych, pojawiają się gwałtowne przepływy maksymalne, powodujące lokalne podtopienia obszarów leżących w dolinach rzecznych. Pozytywną rolę pełnią tutaj zbiorniki wodne utworzone na ciekach, bądź w ich sąsiedztwie, które częściowo zatrzymują wody opadowe. Dalsze wzbogacanie miasta w zbiorniki wodne jest konieczne ze względu na ich istotne funkcje tj. retencjonowanie wody, przechwytywanie fali wód deszczowych, urozmaicanie krajobrazu, poprawa mikroklimatu terenów sąsiednich oraz stabilizacja poziomu wód gruntowych. Wojewódzki Program Małej Retencji dla województwa łódzkiego zatwierdzony w 2006 r. 12 przewiduje na terenie miasta lokalizację 28 zbiorników wodnych (w tym 12 zbiorników na rzekach w zlewni Bzury, 16 na rzekach w zlewni Neru) o łącznej powierzchni 280,5 ha (tabele nr 8 i 9). Większość stanowią zbiorniki poniżej 5 ha powierzchni. Wszystkie poza dwoma ( Rzemieślnicza Górny i Rzemieślnicza Dolny na rzece Olechówce) zaprojektowano jako przepływowe. Szczegółowe lokalizacje projektowanych zbiorników wodnych wyznaczonych w Wojewódzkim Programie Małej Retencji dla województwa łódzkiego zawiera opracowanie projektowe Aneks do założeń do projektu generalnego rzek zbiorniki opracowane w 1999 r zatwierdzony Uchwałą Nr LIII/887/2006 Sejmiku Województwa Łódzkiego z dnia 28 marca 2006 r. 13 Aneks do założeń do projektu generalnego rzek zbiorniki. Karty istniejących i projektowanych zbiorników w zlewni rzeki Bzury, Aqua Projekt s.c., Łódź, wrzesień 1999 r. 43

44 Tabela 8. Projektowane zbiorniki wodne w Łodzi zlewnia rzeki Bzury Lp. Nazwa zbiornika Nazwa cieku (km) Ulica Usytuowanie względem koryta rzeki NPP (m npm) Powierzchnia (m 2 ) Głębokość średnia (m) Pojemność (m 3 ) Wiodąca funkcja zbiornika uwagi 1. Arturówek - rz. Bzura ( ) powyżej zb. Arturówek - przepływowy 218, , osadnik Wetland Wstępny Górny 2. Czapli Górny rz. Bzura ( ) na północ od ul. Czapli przepływowy 203, , retencyjny 3. Czapli - Środkowy rz. Bzura ( ) na północ od ul. Czapli przepływowy 202, , retencyjny 4. Czapli Dolny rz. Bzura ( ) na północ od ul. Czapli przepływowy 201, , retencyjny 5. Łagiewniki rz. Łagiewniczanka (0+900) poniżej ul. Łagiewnickiej przepływowy 195, , retencyjny 6. Wycieczkowa rz. Sokołówka (12+169) powyżej ul. Łagiewnickiej przepływowy 231, , retencyjny - techniczny 7. Staw Wasiaka rz. Sokołówka (10+043) powyżej ul. Kryzysowej przepływowy 210, , retencyjno-widokowy (Mimoza) 8. Liściasta - Dolny rz. Brzoza (0+120) powyżej zb. Liściasta - przepływowy 192, , retencyjno-widokowy Górny 9. Żabieniec rz. Sokołówka (5+037) poniżej ul. Żabieniec przepływowy 188, , retencyjny - rekreacja 10. Szczecińska rz. Sokołówka (3+925) powyżej ul. Szczecińskiej przepływowy 183, , retencyjny - rekreacja 11. Bylinowa rz. Zimna Woda (3+300) powyżej ul. Klinowej przepływowy 182, , retencyjny - techniczny 12. Sokołów rz. Sokołówka (1+400) powyżej ul. Sokołowskiej przepływowy 175, , retencyjny - rekreacja Źródło: Aneks do założeń do projektu generalnego rzek zbiorniki. Karty istniejących i projektowanych zbiorników w zlewni rzeki Bzury, Aqua Projekt s.c., Łódź, wrzesień 1999 r. 44

45 Tabela 9. Projektowane zbiorniki wodne w Łodzi zlewnia rzeki Ner Lp. Nazwa zbiornika Nazwa cieku (km) Ulica Usytuowanie względem koryta rzeki NPP (m npm) Powierzchnia (m 2 ) Głębokość średnia (m) Pojemność (m 3 ) Wiodąca funkcja zbiornika uwagi 1. Nery rz. Ner powyżej ul. Nery przepływowy 220, , retencyjny techniczny (autostrada) 2. Zakładowa rz. Ner powyżej ul. Zakładowej przepływowy 216, , retencyjny techniczny 3. Feliksin rz. Ner poniżej ul. Ziemiańskiej przepływowy 207, , retencyjny techniczny (autostrada) 4. Huta Szklana rz. Ner poniżej ul. Gościniec przepływowy 204, , retencyjny techniczny (autostrada) 5. Gadka Dolny rz. Gadka Park 1-go Maja przepływowy 177, , wstępny - oczyszczanie 6. Pomorska rz. Jasień poniżej ul. Pomorskiej przepływowy 239, , retencyjny techniczny 7. Lawinowa rz. Jasień powyżej ul. Lawinowej przepływowy 234, , retencyjny techniczny 8. Rokicie rz. Jasień ul. Regatowa przepływowy 177, , retencyjny techniczny 9. Olechów Dolny rz. Olechówka powyżej ul. Tomaszowskiej przepływowy 201, , retencyjny 10. Rzemieślnicza - rz. Olechówka powyżej ul. Rzemieślniczej lateralny 179, , retencyjny techniczny Górny 11. Rzemieślnicza rz. Olechówka powyżej ul. Rzemieślniczej lateralny 178, , retencyjny techniczny Dolny 12. Charzew rz. Ner przy ujściu Jasieni do Neru przepływowy 173, , wstępny - oczyszczanie Wstępny 13. Charzew rz. Ner poniżej ujścia Dobrzynki przepływowy 173, , retencyjny rekreacyjny 14. Sikawa rz. Łódka na północ od ul. Beskidzkiej przepływowy 241, , retencyjny techniczny 15. Brus Wstępny rz. Łódka powyżej ul. przepływowy 181, , wstępny - oczyszczanie Konstantynowskiej 16. Brus rz. Łódka na północ od ul. przepływowy 181, , retencyjny techniczny Konstantynowskiej Źródło: Aneks do założeń do projektu generalnego rzek zbiorniki. Karty istniejących i projektowanych zbiorników w zlewni rzeki Ner, Aqua Projekt s.c., Łódź, wrzesień

46 Na rysunku nr 5 Wody powierzchniowe stanowiącym załącznik do niniejszego opracowania oprócz projektowanych zbiorników wyznaczonych w Wojewódzkim Programie Małej Retencji dla województwa łódzkiego oznaczono także zbiorniki retencyjne, które zostały zaprojektowane w Projektach Generalnych Rzek opracowywanych na zlecenie Wydziału Gospodarki Komunalnej Miasta Łodzi pod koniec lat 90-tych, także w Miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego dla części miasta Łodzi obejmującej obszar Lasu Łagiewnickiego wraz z otuliną 14. Dotychczas w ramach realizacji Programu Małej Retencji przystąpiono m.in. do realizacji projektu Renaturyzacji rzeki Sokołówki. O wybraniu jako pierwszej doliny Sokołówki zadecydował fakt, że jest ona najmniej przekształconą przez człowieka ze wszystkich dolin na terenie Łodzi, a jej dolny odcinek (poniżej ul. Zgierskiej) charakteryzuje się znacznymi walorami przyrodniczymi. Obecnie zrealizowano pierwszy etap renaturyzacji Sokołówki odtworzono 2 zbiorniki retencyjno-widokowe: zbiornik Zgierska (o pow. ok. 1.4 ha) i zbiornik Teresy (o pow. ok. 0.4 ha). Kolejne etapy programu przewidują realizację zbiorników na odcinku od al. Włókniarzy do ul. Szczecińskiej zbiornik Żabieniec (retencyjny o pow. 1.2 ha), na zachód od ul. Szczecińskiej zbiornik Sokołów (widokoworetencyjny), a także zbiorniki Staw Wasiaka powyżej ul. Kryzysowej (retencyjnorekreacyjny) i Wycieczkowa wzdłuż ul. Fikołkowej (retencyjny). Ponadto projekt przewiduje odtworzenie naturalnego, meandrującego koryta rzeki Sokołówki pomiędzy zbiornikami, a także utworzenie parku między istniejącymi zbiornikami Zgierska i Teresy. W dalszej perspektywie renaturyzacja i budowa nowych zbiorników będzie dotyczyła innych łódzkich cieków, głównie należących do zlewni Neru Olechówki, Jasienia, Neru, Gadki i Łódki (dokumentację techniczną posiadają zbiorniki: Rzemieślnicza Dolny (na rz. Olechówce), koncepcje programowo-przestrzenne zbiorniki: Charzew (na rz. Ner) i Rokicie (na rz. Jasień), a studium lokalizacyjne zbiornik Sikawa (na rz. Łódce)) Tereny powodziowe Zgodnie z ustawą z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2005 r. Nr 239, poz ze zm.) przez powódź rozumie się takie wezbranie wody w ciekach naturalnych 15, kanałach 16 lub na morzu, podczas którego woda po przekroczeniu stanu brzegowego zalewa doliny rzeczne albo tereny depresyjne i powoduje zagrożenia dla ludności lub mienia (art. 9 ustawy prawo wodne). Granice zasięgu wód powodziowych o określonym prawdopodobieństwie występowania, w podziale na: 1) obszary wymagające ochrony przed zalaniem z uwagi na ich zagospodarowanie, wartość gospodarczą lub kulturową; 2) obszary służące przepuszczeniu wód powodziowych, zwane obszarami bezpośredniego zagrożenia powodzią; 3) obszary potencjalnego zagrożenia powodzią oraz kierunki ochrony przed powodzią określa dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej w studium ochrony przeciwpowodziowej. 14 Plan zatwierdzony uchwałą Nr LI/922/05 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 22 czerwca 2005 r. W kwietniu 2008 r. wyrokiem Naczelnego Sądu Administracyjnego uchwala została unieważniona. 15 Są to rzeki, strugi, strumienie i potoki oraz inne wody płynące w sposób ciągły lub okresowy, naturalnymi lub uregulowanymi korytami. 16 Są to sztuczne koryta prowadzące wodę w sposób ciągły lub okresowy, o szerokości dna co najmniej 1,5 m przy ich ujściu lub ujęciu. 46

47 Powyższe obszary uwzględnia się przy sporządzaniu m.in. studium uwarunkowań kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy, miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, decyzjach o lokalizacji inwestycji celu publicznego oraz decyzjach o warunkach zabudowy. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 28 kwietnia 2004 r. w sprawie zakresu projektu studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy (Dz. U. z 2004 r., Nr 118, poz. 1233) określa, iż rysunek studium powinien zawierać granice obszarów narażonych na niebezpieczeństwo powodzi. Wododziałowe położenie Łodzi (wododział pierwszego rzędu Wisła Odra) powoduje, iż kompetencje w zakresie sporządzania studium ochrony przeciwpowodziowej dla obszaru miasta należą do: Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie (dorzecze Wisły) oraz Dyrektora Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Poznaniu (dorzecze Odry). Dotychczas powstało Studium dla obszarów nieobwałowanych narażonych na niebezpieczeństwo powodzi wykonane przez Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie dla rzeki Bzury. W opracowaniu tym naniesiono granicę obszarów bezpośredniego zagrożenia powodzią w rozumieniu przepisów Prawa wodnego. Zasięg wielkiej wody o prawdopodobieństwie 1%, wyznaczony na rysunku nr 5 na podstawie ww. Studium obejmuje przygraniczny fragment doliny rzeki Sokołówki (ok. 300 m długości) oraz dolinę rzeki Bzury na odcinku od ul. Wycieczkowej do północnej granicy miasta. Ze stanowiska obu Zarządów Gospodarki Wodnej (potwierdzonego pismami) wynika, iż nie są one w stanie określić terminu wykonania studiów ochrony przeciwpowodziowej dla pozostałych rzek na terenie Łodzi. Wobec powyższego, oraz przy założeniu iż ustalenia w zakresie gospodarowania przestrzenią powinny opierać się na rzeczywistym rozpoznaniu zasobów wodnych, istnieje konieczność określenia terenów zalewowych dla potrzeb planistycznych. Zgodnie z obowiązującymi przepisami wyznaczone w projekcie studium tereny zalewowe będą podlegały uzgodnieniu z Dyrektorami Regionalnych Zarządów Gospodarki Wodnej. Zgodnie ze stanowiskiem Departamentu Zasobów Wodnych Ministerstwa Środowiska 17 dla potrzeb planistycznych organy administracji rządowej i samorządowej mogą we własnym zakresie określić tereny zalewowe, a wyznaczenie na mapie terenów zalewowych nie wymaga posiadania kwalifikacji hydrologicznych. W zawiązku z powyższym w czerwcu 2007 r. Miejska Pracowania Urbanistyczna zleciła na potrzeby projektu Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta wykonanie opracowania Analiza zasięgu terenów dolin na obszarze miasta Łodzii zasad ich zagospodarowania 18, którego jednym z elementów było wyznaczenie zasięgu terenów zalewowych, w tym zasięgu wód powodziowych o prawopodobienstwie występowania raz na 100 lat. Na podstawie pożyszczego opracowania na rysunku nr 5 pokazano granice zasięgu terenów wód powodziowych o prawdopodobieństwie 1%, obejmują one fragmenty dolin rzecznych: Bzury, Sokołówki, Cieku z Moskulików, Łódki, Jasieńca, Bałutki, Karolewki, Jasienia, Augustówki, Olechówki, Miazgi, Neru i Dobrzynki. Trudność określenia zasięgu wód powodziowych oraz terenów narażonych na podtopienia na terenie Łodzi wynika z braku obserwacji hydrologicznych na ciekach łódzkich (większość cieków zatraciła swój naturalny charakter i ma niskie przepływy). Na rysunku nr 5 naniesiono zasięg lokalizację miejsc zalewanych po ulewach (na podstawie materiałów Miejskiego Ośrodka Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Łodzi). Miejsca zalewane po ulewach koncentrują się głównie w strefie zurbanizowanej miasta, są zjawiskiem 17 Pismo Zwop-KE-05/6/05 z dnia r. 18 Wykonacą opracowania zostało Międzynarodowe Centrum Ekologii Polskiej Akademii Nauk (zwane dalej MCE PAN), zespól autorski: prof. dr hab. M. Zalewski, prof. dr hab. Inż. M. Zawilski, dr i. Wagner, mrg inż. W. Frątczak, mgr M. Grzelak, mgr M. Urbaniak; data wykonania opracowania sierpień 2007 r. 47

48 krótkotrwałym. Zasięg tego typu podtopień jest zmienny, zależny głownie od ilości opadów oraz lokalnych warunków spływu wód, często jest efektem niewystarczającej przepustowości kanalizacji burzowej. Część obserwowanych na terenie miasta podtopień jest związana z płytkim zaleganiem wód gruntowych na rysunku nr 5 oznaczono zasięg terenów o poziomie wód gruntowych do 2 m p.p.t. Są to głównie tereny związazane z obniżeniami dolinnymi. Na obszarach narażonych na niebezpieczeństwo powodzi, nie należy przyjmować rozwiązań przestrzennych, które mogą powodować straty powodziowe m.in. poprzez zalanie lub podtopienie. Zgodnie z obowiązującymi przepisami na obszarach bezpośredniego zagrożenia powodzią obowiązują zakazy uzasadnione względami bezpieczeństwa ludzi i mienia. Nie należy wykonywać robót i czynności, które mogą utrudnić ochronę przed powodzią tj.: 1) wykonywanie urządzeń wodnych oraz wznoszenie innych obiektów budowlanych, 2) sadzenie drzew lub krzewów, z wyjątkiem plantacji wiklinowych na potrzeby regulacji wód oraz roślinności stanowiącej element zabudowy biologicznej dolin rzecznych lub służącej do wzmacniania brzegów, obwałowań lub odsypisk, 3) zmiany ukształtowania terenu, składowanie materiałów oraz wykonywania innych robót, z wyjątkiem robót związanych z regulacją lub utrzymywaniem wód oraz brzegu morskiego, a także utrzymywanie lub odbudowa, rozbudowa lub przebudowa wałów przeciwpowodziowych wraz z ich infrastrukturą, W związku z potrzebą ochrony wód na obszarach bezpośredniego zagrożenia powodzią zabrania się: 1) lokalizowania inwestycji zaliczanych do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, 2) gromadzenia ścieków, odchodów zwierzęcych, środków chemicznych, a także innych materiałów, które mogą zanieczyścić wody, 3) prowadzenia odzysku lub unieszkodliwiania odpadów, w tym w szczególności ich składowania Doliny rzeczne Zagadnienia związane z zagospodarowaniem dolin rzecznych stanowią przedmiot uregulowań zawartych m.in. w przepisach Prawa wodnego. Zapisy prawa wodnego określają zasadę ustalania linii brzegu wód uregulowanych po zewnętrznej krawędzi budowli wodnych (skarpa wykopu) oraz zakaz grodzenia nieruchomości w odległości mniejszej niż 1,5 m od linii brzegu. Ustalona prawem odległość jest jednak na ogół niewystarczająca dla wykonywania prac i czynności z zakresu bieżącego utrzymania cieków. Przepisy Prawa wodnego odnoszą się także do aspektu ochrony dolin z punktu zagrożeń powodziowych. Przyjmuje się, iż obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi powinny podlegać szczególnej ochronie polegającej głównie na zakazach zmiany ukształtowania terenu, wznoszenia obiektów budowlanych, sadzenia drzew oraz wykonywania wszelkich robót i czynności mogących utrudnić ochronę przed powodzią (opisane powyżej w pkt ). Zakazy te dotyczą jedynie terenów wyznaczonych w sposób formalny w studiach ochrony przeciwpodziowej sporządzanych przez Dyrektorów RZGW. Zakazy te mogą być w uzasadnionych przypadkach znoszone decyzją właściwego terytorialnie dyrektora regionalnego zarządu gospodarki wodnej. Na obszarze Łodzi uregulowania te w chwili obecnej dotyczą jedynie fragmentów dolin rzek Bzury i Sokołówki, dla których zostały wyznaczone bezpośredniego zagrożenia powodzią. Pomimo dotychczasowego braku usankcjonowanych prawnie zasięgów wód powodziowych dla pozostałych rzek i cieków na terenie miasta, istnieje potrzeba objęcia 48

49 ochroną wszystkich form dolinnych nie tylko ze względu na ewentualne zagrożenia powodziowe, ale także ze względu na konieczność zachowania walorów przyrodniczych, w tym pełnionych przez nie funkcji korytarzy ekologicznych, miejsc koncentracji spływu powierzchniowego wód, tuneli przepływu mas powietrza, a także prac związanych z regulacjami i renaturyzacji rzek oraz budową zbiorników retencyjnych. Na obszarze miasta zasięgi dolin rzek i większych cieków oraz zasady ich zagospodarowania zostały określone w Projektach Generalnych Rzek opracowywanych na zlecenie Wydziału Gospodarki Komunalnej Miasta Łodzi pod koniec lat 90-tych. Zasięgi dolin określone na mapach w skali 1:5000, zostały wyznaczone z uwzględnieniem potrzeb ochrony dolin przed zainwestowaniem głównie z tytułu stworzenia warunków dla prawidłowego funkcjonowania systemu hydrologicznego miasta, zagrożeń powodziowych ale także z uwzględnieniem konieczności zachowania cennych zespołów roślinnych. Oznaczono je na rysunku nr 5 Wody powierzchniowe stanowiącym załącznik do niniejszego opracowania. Okres jaki upłynął od sporządzenia ww. Projektów Generalnych Rzek pozwala na przyjęcie założenia, iż wyznaczone zasięgi dolin są w większości nadal aktualne, podobnie jak określone dla każdej z rzek i cieków ograniczenia w sposobie użytkowania. Ograniczenia te sformułowane w postaci wytycznych do planów zagospodarowania przestrzennego są zróżnicowane dla poszczególnych cieków, przy czym za najistotniejsze z punktu widzenia podejmowanych decyzji przestrzennych należy uznać następujące wspólne dla większości wyznaczonych terenów dolinnych: 1) przyjęcie dla obszaru dolin wiodącej funkcji terenów zielonych wykorzystywanych dla rekreacji i stanowiących naturalne korytarze przewietrzania miasta; 2) zakaz lokalizacji w obrębie strefy ochrony dolin działalności gospodarczej uciążliwej dla środowiska oraz w znaczący sposób naruszającej walory krajobrazowe doliny; 3) zakaz zabudowy niskiej i wysokiej doliny, poza obiektami już istniejącymi; 4) zakaz grodzenia działek w obrębie doliny, zwłaszcza tych, które mogą być ostoją fauny i flory; 5) zakaz wycinania drzew w strefie nadbrzeżnej z wyjątkiem prac mających na celu poprawę warunków świetlnych w celu zwiększenia samooczyszczania w rzece; 6) zakaz lokalizacji w dolinie podziemnych i naziemnych urządzeń infrastruktury technicznej w szczególności ciepłociągów szpecących krajobraz; 7) zakaz zabudowy w obrębie zlewni obniżeń terenu mogących służyć retencji powierzchniowej i infiltracji spływów deszczowych; 8) zakaz zmiany przeznaczenia gruntów rolnych i leśnych na ogródki działkowe i cmentarze; 9) ograniczać w miarę możliwości negatywny wpływ zabudowy na infiltracje opadu i zasilania wód podziemnych poprzez wprowadzenie obowiązku infiltracyjnego rozprowadzania wód deszczowych w obrębie poszczególnych działek. Nadmiar wód powinien być odprowadzany do kanalizacji deszczowej dopiero po przekroczeniu nasycenia gruntu; 10) zakaz sytuowania wzdłuż dolin rzecznych szlaków komunikacyjnych (dopuszcza się jedynie sytuowanie projektowanych dróg w poprzek doliny przy jednoczesnym zastosowaniu urządzeń oczyszczających wody deszczowe spływające z dróg do rzeki i zapewnieniu migracji zwierząt wzdłuż doliny). W zleconym na potrzeby projektu Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi opracowaniu MCE PAN Analiza zasięgu terenów dolin rzecznych i zasad ich zagospodarowania wyznaczono zasieg dolin rzecznych odnosząc się do ich części zalewowej. Autorzy opracowania wyznaczają dla dolin strefę ścisłej ochrony i regulacji ekohydrologicznej, jej zasięg jest tożsamy z zasięgiem wody 49

50 powodziowej o prawdopodobieństwie 1% (zasięg oznaczony na rysunku nr 5) 19. W opracowaniu określono, iż wskazane w opracowaniu strefy dolin rzecznych wymagają ścisłej ochrony ze względów przyrodniczych oraz kierowania się w ich zagospodarowaniu następującymi zasadami: całkowity zakaz zabudowy (za wyjątkiem hydrotechnicznej), zakaz rozbudowy istniejącej zabudowy, obowiązek pozostawienia wymaganego pasa wolnego od zabudowy (zgodnie z prawem wodnym), stosowanie dobrych praktyk ekologicznych: m.in. zwiększanie przepustowości podłoża poprzez rozszczelnienie zlewni. Wyznaczone w Projektach Generalnych Rzek oraz w opracowaniu MCE PAN zasięgi dolin należy uznać za minimalne wymagane strefy ochronne. Ze względu na istotną funkcję obniżeń dolinnych w strukturze systemu przyrodniczego miasta, należy przyjąć, iż tereny przylegające bezpośrednio do wyznaczonych dolin nie powinny podlegać intensywnym procesom inwestycyjnym (powinny być wykorzystywane głownie jako strefa rozwoju funkcji rekreacyjnych), a w uzasadnionych przypadkach również powinny podlegać całkowitemu wykluczeniu z możliwości zabudowy. Dotyczy to m.in. terenów o walorach przyrodniczych i krajobrazowych predestynujących je do objęcia ochroną prawną, określonych w pkt ekofizjografii oraz na rysunku nr Wody gruntowe i podziemne Główne poziomy wodonośne Na obszarze Łodzi wody podziemne występują w trzech głównych poziomach wodonośnych (jednocześnie piętrach użytkowych): 1) piętro czwartorzędowe: składa się z trzech podpoziomów wodonośnych: a) gruntowy poziom wodonośny - jest to przypowierzchniowy poziom, który występuje w piaskach i żwirach dolin rzecznych, rzadziej w piaszczystych fragmentach glin morenowych. Wymienione osady wodonośne pochodzą ze zlodowacenia wisły i holocenu. Ich miąższość i zasobność jest nieduża, a stan wód ulega wahaniom. Na charakter tego poziomu wpływają: geomorfologia obszaru, hydrografia, a także warunki klimatyczne (Diehl 1997, Bierkowska 2002, Fabianowski 2002), b) międzyglinowy poziom wodonośny - jest rozprzestrzeniony prawie na całej powierzchni miasta (brak m. in. w rejonie Starych Górek i Józefowa), a spośród wszystkich poziomów piętra czwartorzędowego stanowi główną warstwę użytkową. Występuje na wysoczyznach i jest związany z osadami piaszczysto-żwirowymi, które rozdzielają gliny zwałowe zlodowacenia środkowopolskiego i południowopolskiego. Miejscami omawiany poziom nie posiada nadkładu glin zwałowych i tym samym tworzy pierwszą warstwę wodonośną (np. rejon: Arturówka, Stoków, Nowosolnej, Olechowa). Seria piaszczysta w profilu pionowym jest niejednorodna, wśród niej można wyróżnić piaski drobnoziarniste, pylaste, średnioziarniste, a także pospółki żwirowo-piaszczyste. Miąższość utworów wodonośnych jest zróżnicowana, waha się od 5 do 80 m. Największa występuje w Nowosolnej około m, a najmniejsza na Janowie poniżej 10 m. Międzyglinowy poziom wodonośny jest przeważnie nieizolowany, o zwierciadle raczej swobodnym. Zasilany jest przez infiltrację wód opadowych, bądź w wyniku przesączania się wód z gruntowego poziomu wodonośnego. Omawiany poziom naturalnie drenują cieki różnego rzędu. Natomiast przepływ wód odbywa się 19 W opracowaniu oprócz strefy ścisłej ochrony i regulacji ekohydrologicznej (strefa I) wyznaczono także: strefę pasa buforowego/obszarów rekreacyjnych (strefa II) oraz strefę obszarów zabudowy ekstensywnej, niskiej zabudowy (strefa III). 50

51 z miejsc występowania kulminacji: Rogi (225 m n. p. m.), Nowosolna (210 m n. p. m.) ku północy, Aturówek (220 m n. p. m.) na zachód (Diehl 1997; Bierkowska 2002; Fabianowski 2002; Dziedzic 2004; Lasoń, Stanek 2004), c) podglinowy poziom wodonośny - poziom tworzą głębiej występujące piaski różnoziarniste i żwiry głównie wodnolodowcowe. Miąższość osadów waha się od 5 (czasem są całkowicie zredukowane) do 60 m (Diehl 1997, Bierkowska 2002, Fabianowski 2002); 2) piętro trzeciorzędowe - tworzą je piaski mioceńskie. Piętro nie jest użytkowane regionalnie (jedynie ujęcia lokalne), wpływ na to mają niekorzystne warunki hydrogeologiczne: zmienna miąższość i rozprzestrzenienie osadów, a zawartość żelaza i manganu przekracza dopuszczalne normy (Diehl 1997, Bierkowska 2002, Fabianowski 2002); 3) piętra mezozoiczne - wyróżniono tutaj następujące podpiętra wodonośne: a) górnokredowe piętro wodonośne - piętro budują spękane wapienie i margle cenomanu, turonu, koniaku i santonu, a od czwartorzędowej warstwy wodonośnej oddzielone jest trzeciorzędowymi utworami mułowcowi-ilastymi i glinami ze zlodowacenia południowopolskiego. Wody omawianego piętra sięgają 400 m, natomiast ich największa wodonośność występuje do 200 m od stropu utworów górnokredowych w głąb. Wody tego piętra mają charakter naporowy, a drenaż odbywa się przez nadległe piętro czwartorzędowe. Omawiane wody podziemne stanowią główny poziom użytkowy na obszarze objętym opracowaniem. Spływają do centrum leja depresyjnego, zlokalizowanego w północnej i centralnej części miasta. Jego powstanie wiąże się z rabunkowym pozyskiwaniem wód górnokredowych w latach 50-tych. Lustro wody zaczęło się podnosić dopiero po rozpoczęciu poboru z ujęć powierzchniowych zlokalizowanych na Pilicy oraz w wyniku recesji przemysłu włókienniczego (Diehl 1997, Bierkowska 2002, Fabianowski 2002). b) dolnokredowe piętro wodonośne; zbudowane jest głównie z piaskowców albu środkowego i hoterywu przeciętnej miąższości około 100 m. Strop oraz spąg piętra tworzą skały nieprzepuszczalne, dlatego wody występują pod dużym ciśnieniem przekraczającym nawet kpa (wody subartezyjskie) (Diehl 1997, Bierkowska 2002, Fabianowski 2002). Tuż poza wschodnimi granicami miasta użytkuje się także górnojurajski poziom wodonośny, który obejmuje spękane skały węglanowe pochodzące pochodzące z oksfordu. Poziom ten charakteryzuje się dobrymi parametrami hydraulicznymi, ale nie posiada znaczenia nadrzędnego. W okolicach Łodzi wyróżniono także poziom wód dolnoi środkowojurajskich, o znikomym znaczeniu użytkowym (Diehl 1997, Bierkowska 2002). Do lat 30-tych XX w. wody poziomu czwartorzędowego stanowiły jedyne źródło wody dla mieszkańców Łodzi. W okresie powojennym główny użytkowy poziom wodonośny stanowiły wody piętra górnokredowego. W latach 50-tych XX wieku nadmierna eksploatacja wód tego poziomu doprowadziła do powstania leja depresyjnego. Lustro wody zaczęło się podnosić dopiero po rozpoczęciu poboru z ujęć powierzchniowych zlokalizowanych na Pilicy (od r.) oraz w wyniku recesji przemysłu włókienniczego (Diehl 1997, Bierkowska 2002, Fabianowski 2002). Obecnie sieć wodociągowa w Łodzi jest zaopatrywana w wodę z kilku źródeł dzielnice: Bałuty, Śródmieście, Widzew, Dąbrowa, Zarzew i Teofilów ze zbiorników na Stokach, która jest mieszaniną wody ze studni głębinowych oraz ujęć powierzchniowych na Pilicy, a dzielnice: Chojny, Rokicie, Ruda, Retkinia i Zdrowie ze zbiorników na Chojnach zasilanych wodą z ujęć głębinowych znad Zalewu Sulejowskiego. Stan zasobów eksploatacyjnych i dyspozycyjnych wód podziemnych Łodzi określa wydawany od 1935 r. Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce. Najnowszy 51

52 Bilans zawiera opracowane dane z lat dotyczące ustalonych zasobów dyspozycyjnych wód podziemnych w obszarach bilansowych oraz bilans zasobów według stanu na r. Zgodnie z Bilansem na obszarze Łodzi znajduje się jedno udokumentowane złoże wód termalnych, nie udokumentowano występowania wód leczniczych ani mineralnych Regionalizacja wód podziemnych Warunki hydrogeologiczne obszaru Łodzi (i terenów sąsiednich) określa Mapa hydrogeologiczna Polski 1: Arkusze Łódź Zachód (627), Łódź Wschód (628), Głowno (591) i Zgierz (590) wraz z objaśnieniami do mapy, opracowana przez Państwowy Instytut Geologiczny w 2002 r. Wg podziału na jednostki hydrogeologiczne dokonanego w oparciu o zasięg występowania poziomów wodonośnych, ich zasobność, stopień izolacji, udział poziomów wodonośnych w profilu pionowym wód podziemnych oraz przynależność do dużych jednostek geologiczno-strukturalnych (niecka łódzka, antyklinorium kujawskie) Łódź znajduje się w granicach kilkunastu wyznaczonych jednostek. Łącznie na obszarze miasta wyznaczono 14 zasadniczych jednostek. Poszczególne jednostki hydrogeologiczne zostały ponumerowane i scharakteryzowane za pomocą odpowiednich symboli. Poniżej dla przykładu opisano wybraną jednostkę hydrogeologiczną: 10 baqii/cr numer jednostki, Cr 1 - symbol stratygraficzny użytkowego piętra/poziomu wodonośnego (Q czwartorzęd; Cr kreda: Cr 3 kreda górna, Cr 1 kreda dolna; J jura: J 3 jura górna), pogrubiony symbol dotyczy głównego użytkowego piętra wodonośnego, ba - stopień izolacji (a brak izolacji, b izolacja słaba, c izolacja dobra), II - przedział wielkości zasobów dyspozycyjnych jednostkowych w m 3 /24h km 2 (I - < 100, II ). Ze względu na fakt, że obszar Łodzi zawiera się na czterech arkuszach Mapy Hydrogeologicznej Polski, poszczególne jednostki mają na sąsiednich arkuszach inną numerację, a czasami inne właściwości. W związku z istniejącym brakiem spójności między poszczególnymi arkuszami ich granice również wprowadzono na rysunku. Łącznie na obszarze Łodzi wyróżniono 14 zasadniczych jednostek hydrogeologicznych (poniższa numeracja odpowiada oznaczeniom na rys. 6). 1) Jednostka numer 1 składa się z dwóch jednostek hydrogeologicznych wyznaczonych na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 13 Q/cbCr 3 I (ark. Zgierz) Górnokredowy poziom wodonośny jest tutaj głównym poziomem użytkowym, natomiast podrzędnym jest czwartorzędowy. Utwory górnokredowe w głównym poziomie wodonośnym zalegają na głębokości od 100 do 150 m, a ich miąższość wynosi około 100 m. Wartości przewodności kształtują się w przedziale m 2 /24h i wydajności potencjalnej m 3 /h. Natomiast moduły zasobów odnawialnych i dyspozycyjnych wynoszą 80 i 50 m 3 /24h km 2 ; 52

53 b) Jednostka 3 Q/cbCr 3 II (ark. Łódź Zachód) Górnokredowy poziom wodonośny jest tutaj głównym poziomem użytkowym. Zalega na głębokości ponad 50 m, a jego średnia miąższość wynosi 100 m. Przewodność osiąga wartość 400 m 2 /24h, wydajność potencjalna kształtuje się w przedziale od 70 do powyżej 120 m 3 /h, moduł zasobów odnawialnych i dyspozycyjnych wynosi kolejno 159 m 3 /24h km 2 i 104 m 3 /24h km 2. 2) Jednostka numer 2 składa się z jednej jednostki hydrogeologicznej wyznaczonej na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 4 bcq-cr 3 II (ark. Łódź Zachód) Jednostkę charakteryzuje obecność tylko jednego, lecz połączonego poziomu wodonośnego. Czwartorzędowo-górnokredowy użytkowy poziom wodonośny występuje na głębokości ponad 50 m, a jego średnia miąższość wynosi 120 m. Parametry hydrogeologiczne kształtują się następująco: wodoprzewodność osiąga średnią wartość 1440 m 2 /24h, wydajności potencjalne wynoszą od 70 do ponad 120 m 3 /h, a moduł zasobów odnawialnych 168 m 3 /24h km 2, natomiast dyspozycyjnych 112 m 3 /24h km 2. 3) Jednostka numer 3 składa się z trzech jednostek hydrogeologicznych wyznaczonych na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 15 Q/cbCr 3 I/Cr 1 (ark. Zgierz) Głównym użytkowym poziomem wodonośnym jest poziom górnokredowy, natomiast do podrzędnych użytkowych poziomów należą: poziom czwartorzędowy i dolnokredowy. Strop głównego poziomu zalega na głębokości m i ma miąższość ok. 100 m. Dominująca przewodność wynosi od 500 do 1000 m 2 /24h oraz od 200 do 500 m 2 /24h, a wydajność potencjalna mieści się w zakresie od m 3 /h do ponad 120 m 3 /h. Wartości modułów zasobów odnawialnych i dyspozycyjnych wynoszą 80 i 50 m 3 /24h km 2 ; b) Jednostka 5 Q/bcCr 3 II/Cr 1 (ark. Łódź Zachód) Główny użytkowy górnokredowy poziom wodonośny występuje na głębokości ponad 50 m, jego średnia miąższość wynosi 85 m. Średnia wodoprzewodność wynosi 510 m 2 /24h, wydajność potencjalna od 70 do ponad 120 m 2 /h, natomiast moduł zasobów odnawialnych 170 m 3 /24h km 2, a dyspozycyjnych 102 m 3 /24h km 2. Podrzędne użytkowe poziomy wodonośne tworzą utwory czwartorzędowe i kredy dolnej Q/cbCr 3 I/Cr 1 ; c) Jednostka 9 Q/cbCr 3 I/Cr 1 (ark. Łódź Wschód) Jednostka charakteryzuje się obecnością głównego górnokredowego piętra wodonośnego oraz dwóch pięter podrzędnych: czwartorzędowego i dolnokredowego. Strop głównego piętra znajduje się na głębokości od 75 do 150 m. Wydajności potencjalne wynoszą ponad 120 m 3 /h, wodoprzewodność kształtuje się w przedziale od 200 do 300 m 2 /24h, moduł zasobów odnawialnych osiąga wartość 110 m 3 /24h km 2, a dyspozycyjnych 80 m 3 /24h km 2 ; 4) Jednostka numer 4 składa się z trzech jednostek hydrogeologicznych wyznaczonych na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 16 abqii/cr 3 /Cr 3 /Cr 1 (ark. Zgierz) Jednostka ta charakteryzuje się obecnością głównego użytkowego czwartorzędowego poziomu wodonośnego oraz dwóch poziomów podrzędnych: górno- i dolnokredowego. Główny poziom jest najczęściej ujmowany i jest najbardziej zasobny, jego miąższość wynosi średnio 40 m. Omawiany poziom zalega głównie na głębokości poniżej 15 m i posiada korzystne parametry hydrogeologiczne. Przewodność zawiera się w przedziale od 200 do 500 m 2 /24h, natomiast wydajność potencjalna studni dominuje w przedziałach o wartościach wynoszących od 50 do 70 m 3 /h oraz od 70 do 120 m 3 /h. Wartości modułów zasobów odnawialnych wynoszą 250 m 3 /24h km 2,a dyspozycyjnych 160 m 3 /24h km 2 ; b) Jednostka 6 abqii/cr 3 /Cr 1 (ark. Łódź Zachód) 53

54 Jednostka charakteryzuje się obecnością głównego, czwartorzędowego użytkowego piętra wodonośnego, występującego na głębokości od 10 do 30 m, o średniej miąższości wynoszącej 40 m. Przewodność osiąga wartości średnie wynoszące 360 m 2 /24h, wydajność potencjalna kształtuje się w przedziale od 10 do powyżej 70 m 3 /h, moduł zasobów odnawialnych i dyspozycyjnych wynosi kolejno 192 m 3 /24h km 2 i 144m 3 /24h km 2. Podrzędne poziomy tworzą utwory górnej i dolnej kredy; c) Jednostka 1 abqii/cr 3 Cr 1 (ark. Łódź Wschód) Główne czwartorzędowe piętro wodonośne występuje na głębokości m, natomiast jego miąższość osiąga średnią wartość wynoszącą 40 m. Na przeważającej części obszaru objętej jednostką piętro pozbawione jest izolacji, w pozostałych rejonach jest to izolacja częściowa. Poziomami podrzędnymi są: górnokredowy użytkowy poziom wodonośny oraz dolnokredowy. Średnia przewodność wynosi 240 m 2 /24h, a wydajności potencjalne zawierają się w przedziale m 3 /h. Wartości modułów zasobów odnawialnych i dyspozycyjnych wynoszą kolejno 190 m 3 /24h km 2 i 140 m 3 /24h km 2. 5) Jednostka numer 5 składa się z trzech jednostek hydrogeologicznych wyznaczonych na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 10 baqii/cr 1 (ark. Zgierz) Jednostka ta występuje w pasie wychodni utworów dolnej kredy pod kenozoikiem. Głównym poziomem użytkowym jest czwartorzędowy poziom wodonośny zbudowany z piasków, natomiast podrzędny jest poziom dolnokredowy, związany z piaskowcami dolnej kredy. Główny poziom wodonośny posiada najkorzystniejsze parametry hydrogeologiczne. Piaski czwartorzędowe zalegają na głębokości głównie poniżej 15 m. Miąższość tych osadów wynosi od 20 do 40 m. Przewodność i wydajność potencjalna są wysokie, ich wartości mieszczą się kolejno w przedziałach m 2 /24h i m 3 /h, natomiast moduły zasobów odnawialnych i dyspozycyjnych wynoszą 190 i 110 m 3 /24h km 2 ; b) Jednostka 10 abqii/cr 1 (ark. Głowno) Główny użytkowy poziom wodonośny tworzą piaski czwartorzędowe, występujące przeważnie na głębokości m. Parametry hydrogeologiczne kształtują się następująco: wodoprzewodność osiąga wartość m 2 /24h, wydajności potencjalne wynoszą m 3 /h, a moduł zasobów odnawialnych 200 m 3 /24h km 2, natomiast dyspozycyjnych 150 m 3 /24h km 2 abqii/cr 1 ; c) Jednostka 2 abqii/cr 1 (ark. Łódź Wschód) Jednostka charakteryzuje się obecnością głównego czwartorzędowego użytkowego piętra wodonośnego, ze stropem na głębokości od 25 do 60 m i średniej miąższości wynoszącej 50 m. Parametry hydrogeologiczne kształtują się następująco: przewodność średnia wartość 350 m 2 /24h, wydajność potencjalna od poniżej 10 do 50 m 3 /h, moduł zasobów odnawialnych 170 m 3 /24h km 2 i dyspozycyjnych 130 m 3 /24h km 2. Podrzędnym piętrem jest dolnokredowy piętro wodonośne. 6) Jednostka numer 6 składa się z dwóch jednostek hydrogeologicznych wyznaczonych na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 9 abqii/j 3 (ark. Głowno) Główny użytkowy poziom wodonośny związany jest z poziomem czwartorzędowym. Utwory występują na głębokości m. Wodoprzewodność kształtuje się w granicach m 2 /24h, wydajności potencjalne wynoszą m 3 /h, moduł zasobów odnawialnych 180 m 3 /24h km 2, a dyspozycyjnych 120 m 3 /24h km 2. Poziom górnojurajski, mimo korzystnych parametrów hydrogeologicznych, lecz ze względu na dużą głębokość zalegania został uznany za podrzędny; 54

55 b) Jednostka 3 abqii/j 3 (ark. Łódź Wschód) Głównym użytkowym piętrem wodonośnym jest piętro czwartorzędowe znajdujące się na głębokości od 2 do 35 m, średnia miąższość wodonośca wynosi 50 m, a w rejonie Nowosolnej ponad 80 m. Wodonośność kształtuje się średnio na poziomie 750 m 2 /24h, a w rejonie Moskulików nawet powyżej 1000 m 2 /24h, a moduł zasobów odnawialnych 200 m 3 /24h km 2 i dyspozycyjnych 140 m 3 /24h km 2. Podrzędnym poziomem wodonośnym w omawianej jednostce jest poziom górnojurajski. 7) Jednostka numer 7 składa się z jednej jednostki hydrogeologicznej wyznaczonej na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 4 Q/Cr 3 /cbcr 1 I (ark. Łódź Wschód) Główne użytkowe piętro wodonośne związane jest utworami kredy dolnej, a jego miąższość wynosi od 80 do 150 m. Powyżej występują dwa podrzędne piętra wodonośne: górnokredowe i czwartorzędowe. Przewodność głównego piętra wynosi średnio 250 m 2 /24h, wydajności potencjalne ponad 120 m 3 /h i od 30 do 50 m 3 /h, natomiast moduł zasobów odnawialnych jednostki wynosi 140 m 3 /24h km 2, a dyspozycyjnych 60 m 3 /24h km 2. Omawiana jednostka w całości mieści się na obszarze Łodzi. 8) Jednostka numer 8 składa się z jednej jednostki hydrogeologicznej wyznaczonej na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 5 baqi/cr 1 /J 3 (ark. Łódź Wschód) Jednostka w całości leży w obrębie Łodzi. Czwartorzędowy poziom wodonośny jest tutaj głównym poziomem wodonośnym, podrzędne stanowią: piętro dolnokredowe (zachodnia część jednostki) oraz poziom górnojurajski (wschodnia część jednostki). Parametry hydrogeologiczne kształtują się następująco: średnia wodoprzewodność wynosi 380 m 2 /24h, wydajność potencjalna zawiera się w przedziale od poniżej 10 do 70 m 3 /h, moduł zasobów odnawialnych wynosi 160 m 3 /24h km 2, a dyspozycyjnych 70 m 3 /24h km 2. W granicach jednostki istnieje lej depresyjny wywołany odpływem wód czwartorzędowych do wód piętra dolnokredowego. 9) Jednostka numer 9 składa się z jednej jednostki hydrogeologicznej wyznaczonej na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 2bCr 3 II (ark. Łódź Zachód) Jednostkę charakteryzuje obecność tylko jednego głównego użytkowego poziomu wodonośnego, zbudowanego z utworów kredy górnej. Strop poziomu występuje na głębokości powyżej 80 m, miąższość wodonośca to ponad 80 m. Średnia wodoprzewodność wynosi 450 m 2 /24h, wydajność potencjalna od 10 do powyżej 120 m 2 /h, natomiast moduł zasobów odnawialnych 256 m 3 /24h km 2, a dyspozycyjnych 166 m 3 /24h km 2. 10) Jednostka numer 10 składa się z jednej jednostki hydrogeologicznej wyznaczonej na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 7 Q/bCr 3 II (ark. Łódź Wschód) Główny użytkowy górnokredowy poziom wodonośny występuje na głębokości ponad 15 m, jego miąższość wynosi powyżej 80 m. Średnia wodoprzewodność wynosi 620 m 2 /24h, wydajność potencjalna od 70 do ponad 120 m 2 /h, natomiast moduł zasobów odnawialnych 155 m 3 /24h km 2, a dyspozycyjnych 107 m 3 /24h km 2. Podrzędny użytkowy poziom wodonośny tworzą utwory piasków czwartorzędowych. 11) Jednostka numer 11 składa się z jednej jednostki hydrogeologicznej wyznaczonej na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 12 abqii/j 3 (ark. Łódź Wschód) 55

56 Jednostka charakteryzuje się obecnością głównego, czwartorzędowego piętra wodonośnego, które w dolinie rzeki Miazgi występuje na głębokości od 2 do 5 m, w pasie symetrycznym do doliny od 5 do 15 m, a na wysoczyźnie ok m. Średnia miąższość wodonośca wynosi 35 m. Wodoprzewodność średnio osiąga wartość 420 m 2 /24h, wydajności potencjalne kształtują się w przedziale od 30 do 120 m 3 /h, moduł zasobów odnawialnych wynosi 170 m 3 /24h km 2, a dyspozycyjnych 120 m 3 /24h km 2. Podrzędnym poziomem użytkowym jest górnojurajski poziom wodonośny. 12) Jednostka numer 12 składa się z jednej jednostki hydrogeologicznej wyznaczonej na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 6 abqii/q-j 3 (ark. Łódź Wschód) Główne użytkowe piętro wodonośne związane jest z utworami czwartorzędowymi (górny poziom międzyglinowy), występuje na głębokości od 4 do 24 m, a jego miąższość wynosi od 60 do 80 m. Dolny poziom międzyglinowy połączony jest hydraulicznie z poziomem górnojurajskim, tworząc razem jeden podrzędny poziom wodonośny. Przewodność głównego piętra wynosi średnio 700 m 2 /24h, wydajności potencjalne kształtują się w przedziale od 70 do 120 m 3 /h i od 30 do 50 m 3 /h, natomiast moduł zasobów odnawialnych jednostki wynosi 170 m 3 /24h km 2, a dyspozycyjnych 120 m 3 /24h km 2. 13) Jednostka numer 13 składa się z jednej jednostki hydrogeologicznej wyznaczonej na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 11 baqii/cr 3 /Cr 1 (ark. Łódź Wschód) Główne piętro wodonośne związane jest z piętrem czwartorzędowym. Jego strop występuje przeważnie na głębokości od 25 do 40 m, średnia miąższość utworów to 35 m. Parametry hydrogeologiczne kształtują się następująco: wodoprzewodność wynosi od 100 do 200 m 2 /24h, a nawet m 2 /24h, wydajności potencjalne od 10 do 50 m 3 /h, moduł zasobów odnawialnych 160 m 3 /24h km 2, a dyspozycyjnych 110 m 3 /24h km 2. Podrzędnymi piętrami wodonośnymi są: piętro dolno- i górnokredowe. 14) Jednostka numer 14 składa się z jednej jednostki hydrogeologicznej wyznaczonej na mapie hydrogeologicznej: a) Jednostka 10 cqi/cr 2 /Cr 1 (ark. Łódź Wschód) Głównym użytkowym piętrem wodonośnym jest piętro czwartorzędowe. Przewodność kształtuje się w przedziale m 2 /24h, a wydajności potencjalne m 3 /h. Występuje na głębokości m, średnia miąższość wodonośca wynosi 50 m. Podrzędnymi piętrami są: górnokredowe i dolnokredowe piętra wodonośne Główne Zbiorniki Wód Podziemnych (GZWP) Inny niż opisany powyżej podział na jednostki hydrogeologiczno-strukturalne został zaproponowany przez Antoniego S. Kleczkowskiego. Zespół hydrogeologów pod jego kierownictwem na podstawie badań w latach wydzielił na terenie kraju 180 Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP). Obszar Łodzi znajduje się w zasięgu czterech GZWP są to:: GZWP nr 401 Niecka Łódzka, którego fragment obejmuje całą zachodnią i centralną część Łodzi (obszar znajdujący się na zachód od linii biegnącej przez: wschodnie rejony Lasu Łagiewnickiego, Rogi, Stoki, Olechów oraz dalej w stronę południowo wschodnich granic miasta). Zbiornik ten został wydzielony w ośrodku szczelinowo-porowym kredy dolnej. Całkowita powierzchnia zbiornika wynosi 1875 km 2, jego szacunkowe zasoby 90 tys. m 3 /d przy średniej głębokości ujęć około m p. p. t. wody zbiornika należą do bardzo czystych i czystych lub bardzo nieznacznie zanieczyszczonych (klasy: Ia, Ib, Ic); GZWP nr 402 Stryków, jego fragment obejmuje północne rejony miasta, dokładniej obszar Lasu łagiewnickiego. Został on wydzielony w ośrodku szczelinowo krasowym jury 56

57 górnej. Całkowita powierzchnia zbiornika wynosi 260 km 2, jego szacunkowe zasoby 90 tys. m 3 /d przy średniej głębokości ujęć rzędu 200 m p. p. t. Wody zbiornika należą do bardzo czystych i czystych (szczególnie rejony Lasu Łagiewnickiego), które nie wymagają uzdatniania (klasa Ia, Ib), na pozostałym obszarze zbiornik gromadzi wody klasy Ic (bardzo nieznacznie zanieczyszczone, łatwe do uzdatniania); GZWP nr 403 Brzeziny - Lipce Reymontowskie, którego fragment na terenie Łodzi obejmuje wschodnie rejony miasta (m. in. Nowy Imielnik, Stare Moskule, Nowosolną, Wiączyń Górny, Andrzejów. Zbiornik międzymorenowy wydzielono w ośrodku porowym w osadach czwartorzędowych. Jego powierzchnia całkowita wynosi 726 km 2, szacunkowe zasoby dyspozycyjne 220 tys. m 3 /d, przy średniej głębokości ujęć rzędu m p. p. t. Wody tego zbiornika są na ogół bardzo nieznacznie zanieczyszczone klasy Ic odbiegające od normy, łatwe do uzdatniania; GZWP nr 404 Koluszki Tomaszów, jego fragment na terenie Łodzi obejmuje wschodnie krańce, tuż przy granicy miasta (Nowosolna, Wiączyń Górny, Andrzejów). Zbiornik został wydzielony w ośrodku szczelinowo krasowym jury górnej. Jego powierzchnia całkowita wynosi 1109 km 2, szacunkowe zasoby dyspozycyjne 350 tys. m 3 /d, przy średniej głębokości ujęć 200 m p. p. t. Wody tego zbiornika są na ogół bardzo nieznacznie zanieczyszczone klasy Ic odbiegające od normy, łatwe do uzdatniania. Podział na wyżej wymienione zbiorniki miał na celu ścisłą ochronę wód podziemnych. Na podstawie potencjalnego zagrożenia wód wytypowano obszary, które miały za zadanie osłaniać bardzo znaczne zasoby wód podziemnych znajdujące się w GZWP. W tym celu wyodrębnione zostały obszary wymagające najwyższej ochrony ONO (na obszarze Łodzi pas ciągnący się wzdłuż granicy zasięgu GZWP nr 401 Niecka Łódzka, a także wzdłuż wschodnich granic miasta) i wymagające wysokiej ochrony OWO (centralne, zachodnie i południowe rejony miasta, a także pas ciągnący się od osiedla Modrzew przez Moskule, Nowy Imielnik, Stare Moskule, zachodnią część Nowosolnej, Mileszki, aż po Feliksin). Za obszary wymagające najwyższej ochrony (ONO) uznano te, w których czas przenikania potencjalnego zanieczyszczenia z powierzchni jest mniejszy od 25 lat (niekiedy znacznie krótszy), za obszary wysokiej ochrony (OWO) uznano te, w których wynosi on od 25 do 100 lat. Na obszarach zasilania GZWP obowiązywać winny odpowiednie ograniczenia, zakazy i nakazy, mające na celu zapobieżenie podjęcia działań mogących negatywie wpłynąć na stan wód podziemnych w zbiornikach Wody geotermalne Zasoby wód geotermalnych w Polsce koncentrują się głównie na tzw. obszarze niżowym - pas terenu ciągnący się od Szczecina do Łodzi, w rejonie grudziądzkowarszawskim oraz rejonie Przedkarpackim 20. Łódź położona jest na terenach o korzystnych warunkach dla wykorzystania energii geotermalnej, przewidywana temperatura wód geotermalnych pod Łodzią jest na tyle wysoka, że daje możliwość wykorzystania ich w celach ciepłowniczych, a także balneologicznych i rekreacyjnych 21. Zgodnie z Bilansem zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce na obszarze Łodzi znajduje się jedno udokumentowane złoże wód termalnych 22 - złoże Łódź EC-2 otwór nr 3 20 Strategia rozwoju energetyki odnawialnej, Ministerstwo Środowiska, Warszawa, wrzesień 2000 r. 21 J. Sokołowski, K. Kempkiewicz, 2001 Możliwości wykorzystania energii geotermalnej w Łodzi i województwie łódzkim [w:] Technika Poszukiwań Geologicznych. Geosynoptyka i Geotermia nr 4/2001. IGSMiE PAN. Kraków 22 Do wód termalnych zalicza się wody podziemne pochodzące z wszystkich jednostek geologicznych posiadające na wypływie z ujęcia temperaturę co najmniej 20 0 C, z wyjątkiem wód odprowadzanych z odwodnienia czynnych zakładów górniczych i odwodnienia nieczynnych wyrobisk. 57

58 (prowincja B platformy paleozoicznej, region III szczecińsko-miechowski), o zasobach 126 m 3 /h. Na terenie Łodzi (głównie w części zachodniej i centralnej) zlokalizowane są podziemne zbiorniki wód geotermalnych o następującej temperaturze: 1) górna kreda: C; 2) dolna kreda: C; 3) górna jura: C; 4) środkowa jura: C; 5) dolna jura: C; 6) górny trias: C; 7) środkowy trias: C; 8) dolny trias: C. Do najbardziej zasobnych w wody geotermalne należy zaliczyć poziom jurajski, o głębokości stropu około m (górna jura), m (środkowa jura) i m p.p.t. (dolna jura); utwory triasowe występują pod Łodzią najprawdopodobniej na głębokości około m p.p.t. (górny trias) i m p.p.t. (dolny trias). Weryfikacja danych, zwłaszcza w odniesieniu do utworów triasowych, wydaje się celowa tym bardziej, że prognozy formułowane przez różnych autorów są nieco odmienne, szczególnie co do możliwości uzyskania odpowiedniej wydajności ujęć (otworów geotermalnych). Prof. dr. hab. inż. Julian Sokołowski z Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, w opracowaniu wykonanym na zlecenie władz Łodzi, zaproponował wstępną lokalizację otworów geotermalnych na osiedlach: Retkinia, Ustronna i Teofilów oraz przy ul. Traktorowej i Wyścigowej, a także na terenie Politechniki Łódzkiej (tab. Charakterystyka zbiorników geotermalnych i wartości zasobów energii cieplnej możliwych do uzyskania otworem wiertniczym zlokalizowanym w obrębie Politechniki Łódzkiej, wg J. Sokołowskiego, 2000). Zaletą energii geotermalnej jest to, że jest to najczystsza forma energii, nie wprowadzająca zanieczyszczeń do środowiska, i że jest to energia zgromadzona w zbiornikach naturalnych pod miastem, nie wymagająca odległego transportu, dająca poczucie bezpieczeństwa energetycznego. Wyniki opracowań zleconych przez Wydział Komunalny prof. dr. hab. inż. Julianowi Sokołowskiemu z Polskiej Akademii Nauk w Krakowie wskazują, że poprawnie zaprojektowane ciepłownie geotermalne mogą być konkurencyjnymi cenowo źródłami ciepła; ich atrakcyjność wzrasta wraz ze wzrostem cen paliw oraz rosnącymi wymogami w zakresie ochrony środowiska. 29 grudnia 2004 r. Rada Miejska w Łodzi podjęła uchwałę Nr XLII/745/04 w sprawie stanowiska Rady Miejskiej w Łodzi dotyczącego możliwości komercyjnego wykorzystania energii geotermalnej w gminie Łódź. Skutkiem powyższej uchwały było zwołanie 17 marca 2005 r. Konferencji w sprawie wykorzystania energii geotermalnej na terenie miasta Łodzi, w której oprócz członków Komisji RM w Łodzi oraz władz Miasta Łodzi udział wzięli również przedstawiciele Politechniki Łódzkiej, Polskiej Akademia Nauk O/ w Krakowie, Zespołu Elektrociepłowni w Łodzi S.A., Urzędu Regulacji Energetyki oraz Polgeol S.A. Prezentowane na Konferencji referaty i opinie przyczyniły się do podjęcia przez Radę Miejską w Łodzi uchwały Nr XLVI/821/05 z dnia r. w sprawie stanowiska Rady Miejskiej w Łodzi dotyczącego udzielenia poparcia Prezydentowi Miasta Łodzi w zakresie prac związanych z wykorzystaniem energii geotermalnej na terenie Łodzi. Przy współpracy Miasta, Politechniki Łódzkiej i Zespołu Elektrociepłowni w Łodzi S.A. rozpoczęto prace związane z realizacją Programu wykorzystania energetycznego wód geotermalnych w Łodzi. W powyższej sprawie został podpisany list intencyjny dotyczący zawarcia umowy o wspólnym przedsięwzięciu lub spółki prawa handlowego dla realizacji 58

59 zadań związanych z uruchomieniem i eksploatacją pierwszego, badawczego odwiertu geotermalnego na terenie Politechniki Łódzkiej, przy ul. Wólczańskiej 219/223 w Łodzi. Zamierzeniem jest budowa pilotażowo-doświadczalnej stacji geotermalnej przetwarzającej pozyskiwaną energię geotermalną w użytkową energię cieplną i elektryczną. W kwartale ulic: Wólczańska-Wróblewskiego-Al. Politechniki-Park Klepacza przewiduje się kompleksowe prace geologiczne i geotechniczne związane z odwiertami do głębokości 4000 m Gleby Rodzaje gleb Jednym z najważniejszych czynników glebotwórczych jest skała macierzysta. Jej charakter (geneza, skład granulometryczny) wpływa na rodzaj gleby, a dokładniej na właściwości fizyko-chemiczne oraz na wartość użytkowo-rolniczą gleb. Na obszarze Łodzi, do głównych skał macierzystych należą czwartorzędowe utwory polodowcowe (fluwioglacjalne, zwałowe) oraz w mniejszym stopniu: aluwialne, deluwialne, eoliczne i organogeniczne. Wśród nich przeważają utwory piaszczyste (tworzą je części spławialne od 0 do 20% i frakcja piaskowa ponad 50%) oraz w mniejszym stopniu utwory gliniaste. Gleby wytworzone z glin i piasków naglinowych znajdują się w środkowej części miasta, tworząc pas o przebiegu południkowym. W południowej, szerszej części pasa występują gleby powstałe z piasków luźnych, piasków słabo gliniastych i gliniastych. Te wymienione jako ostatnie większymi płatami zalegają także we wschodnich i zachodnich częściach Łodzi, w obrębie których miejscami pojawiają się gleby wytworzone z glin i piasków naglinowych. Ponadto na terenie miasta pojawiają się gleby wytworzone z pyłów głównie wodnego pochodzenia (północno-wschodnie rejony - Stoki, Nowosolna), a także gleby organogeniczne (torfowe, murszowe, część mułowych), które występują głównie w obniżeniach powierzchni terenu w południowych i zachodnich częściach miasta (Diehl 1997; Laskowski, Iwańcz 2002). Oprócz wspomnianej skały macierzystej, na typologię gleb wpływa także: ukształtowanie powierzchni, klimat, stosunki wodne, szata roślinna, świat zwierzęcy, długość okresu tworzenia się gleby i działalność człowieka. Wszystkie te czynniki w różnym stopniu wpływają na skały macierzyste, czego skutkiem jest powstanie różnych typów gleb. Gleby występujące na obszarze Łodzi usystematyzowano poniżej zgodnie z podziałem opracowanym przez Polskie Towarzystwo Gleboznawcze w 1989 r.: Gleby autogeniczne: Rząd gleb brunatnoziemnych: typ gleby brunatne (właściwe i kwaśne); typ gleby płowe; Obydwa wymienione typy występują pod lasami liściastymi i mieszanymi. Pod wpływem zachodzących przemian chemicznych dochodzi do rozpuszczania i wymywania z nich węglanów oraz makroskładników (fosforu, potasu, magnezu). Gleby brunatne dominują w pokrywie glebowej miasta głównie w dzielnicach: Widzew i Bałuty, ale występują także w pozostałych rejonach. Natomiast gleby płowe wraz z opadowoglejowymi mają podobny udział w ogólnej powierzchni użytków rolnych (ok. 20%) jak czarne ziemie. Rząd gleb bielicoziemnych: typ gleby rdzawe razem z brunatnymi dominują w pokrywie glebowej miasta, są to gleby silnie zakwaszone, a powstały na utworach piaszczystych, porośniętych przez roślinność borów; Gleby semihydrogeniczne: Rząd czarne ziemie: 59

60 typ czarne ziemie występują głównie na zachodnich i południowych krańcach miasta, kształtowały się podczas silnego uwilgotnienia, charakteryzuje je wysoka zawartość próchnicy, zasobność w składniki pokarmowe oraz wysoka urodzajność; Rząd gleby zabagnione: typ gleby opadowoglejowe (pseudoglejowe); typ gleby gruntowoglejowe; Gleby opadowoglejowe razem z płowymi zajmują około 20% powierzchni użytków rolnych. Występują głównie w zachodnich i południowo-zachodnich rejonach miasta. Gleby tego rzędu powstały w wyniku dużego uwilgotnienia spowodowanego wysokim poziomem wód gruntowych lub działaniem wód powierzchniowych zalewowych bądź opadowych. Warunki beztlenowe i rozwój oglejenia doprowadziły do powstania miąższego poziomu próchniczno-darniowego. Gleby hydrogeniczne: Rząd gleby bagienne: typ gleby mułowe; typ gleby torfowe; Nieznaczny odsetek powierzchni użytków rolnych w Łodzi stanowią gleby bagienne. Zajmują one obniżenia w powierzchni terenu, głównie w rejonach południowych i zachodnich miasta. W warunkach wodnych środowiska zachodzi czynny proces gromadzenia osadów organicznych o dużej miąższości (ponad 30 cm). Rząd gleby pobagienne: typ gleby murszowe; W ogólnej powierzchni użytków rolnych miasta gleby pobagienne stanowią niewielki odsetek. Występują podobnie jak gleby bagienne. Powstają z gleb zabagnionych i bagiennych po zmeliorowaniu. W wyniku murszenia w glebach zmniejsza się masa organiczna i następują zmiany fizyczne, chemiczne i biologiczne. Gleby napływowe: Rząd gleby aluwialne: typ mady rzeczne; Tak jak w przypadku gleb hydrogenicznych, mady rzeczne stanowią niewielki odsetek powierzchni użytków rolnych. Pokrywają terasy holoceńskie w dolinach rzecznych i są efektem akumulacji wód powodziowych. Gleby antropogeniczne: Rząd gleby kulturoziemne: typ hortisole związany jest z terenami ogrodów działkowych i zakładów ogrodniczych, są bogate w próchnicę, posiadają głęboki poziom akumulacyjny, zostały przekształcone w wyniku przeprowadzonych zabiegów agrotechnicznych i agromelioracyjnych; typ rigosole na obszarze Łodzi w jego skład wchodzi podtyp gleby popielicowe, gleby te są przeobrażone w wyniku regulówki, głębokiej uprawy mechanicznej i wprowadzenia obcego materiału do profilu, wszystkie te czynniki zmieniają cechy morfologiczne, biofizykochemiczne oraz następstwo pierwotnych poziomów glebowych; Rząd gleby industrio- i urbanoziemne: typ gleby antropogeniczne o niewykształconym profilu w ich profilu glebowym trudno wyróżnić poziomy genetyczne, są to gleby silnie przeobrażone wskutek oddziaływania zabudowy przemysłowej i komunalnej, w granicach miasta występują głównie na terenach zrekultywowanych po eksploatacji piasku, żwiru i gliny. 60

61 Bonitacja i kompleksy przydatności rolniczej gleb Produkcyjność gleby (inaczej urodzajność gleby) zależy od wielu czynników, do głównych należą m. in. rzeźba terenu, zabiegi agrotechniczne czy agroklimat. Podczas określania klas bonitacyjnych gleb oprócz wymienionych cech przyjmuje się następujące kryteria: budowę profilu glebowego (typ i podtyp gleby, rodzaj gatunek, miąższość poziomu próchniczego i zawartość próchnicy, odczyn, skład chemiczny, właściwości fizyczne i oglejenie gleby), warunki wilgotnościowe, fizjografię (wysokość bezwzględną) (Szponar 2003). Ukształtowanie powierzchni Łodzi ocenia się jako bardzo korzystne (48% powierzchni użytków rolnych) i korzystne (46% powierzchni użytków rolnych) dla produkcji rolnej. Na obszarze miasta występuje rzeźba płaskorówninna (dzielnice: Górna i Polesie) oraz rzeźba niskofalista (dzielnice: Bałuty, Śródmieście i Widzew). Warunki wilgotnościowe miasta należą do średnio korzystnych, wschodnie rejony charakteryzują się mało korzystnymi warunkami, natomiast zachodnie i południowe obszary uznawane są za korzystne. Należy wspomnieć, że w dzielnicach Bałuty i Widzew miejscami występują gleby okresowo za suche (53 i 73%). Większość gleb użytkowanych rolniczo charakteryzuje się niskim udziałem makroskładników. W przypadku fosforu i potasu dominują gleby o niskiej i średniej zasobności, natomiast w przypadku magnezu gleby miasta należą do bardzo nisko zasobnych (27%), nisko zasobnych (21%) i średnio zasobnych (25%). Wśród użytków rolnych zauważa się znaczny udział gleb bardzo kwaśnych (ph poniżej 4,6) i kwaśnych (ph od 4,6 do 5,5) we wschodnich i północno-wschodnich rejonach miasta. Natomiast w zachodniej i południowozachodniej części Łodzi obok gleb o odczynie kwaśnym i bardzo kwaśnym (1/3 powierzchni gruntów), występują także gleby słabo kwaśne (ph od 5,6 do 6,5), obojętne i zasadowe (ph powyżej 6,5). Uwzględniając wszystkie wymienione wyżej kryteria, grunty orne dzielą się na dziewięć klas bonitacyjnych, ze zmniejszającą się wartością od klasy I do VI. Nadano im następujące symbole i słowne określenia: I grunty orne najlepsze, II grunty orne bardzo dobre, IIIa grunty orne dobre, IIIb grunty orne średnie, IVa grunty orne średniej jakości lepsze, IVb grunty orne średniej jakości gorsze, V grunty orne słabe, VI grunty orne najsłabsze, VIRZ grunty orne pod zalesienie. Na obszarze Łodzi na trwałych użytkach zielonych wydzielono sześć klas bonitacyjnych (faktycznie siedem). Nie występuje tu I klasa bonitacyjna, a procentowy udział klasy II w ogólnej powierzchni gruntów ornych i użytków zielonych wynosi poniżej 1%. W mieście w gruntach ornych dominuje klasa IVb i V (24,8 i 35%), w użytkach zielonych klasa IV (51%), oprócz dzielnicy Bałuty, gdzie przeważa klasa V (56,4%, natomiast średnia dla miasta wynosi 28,3%). Pomimo faktu, że klasy bonitacyjne są źródłem informacji o potencjalnej urodzajności gleb nie określają jednocześnie ich przydatności rolniczej. Przykład mogą stanowić skały charakteryzujące się różnym składem granulometrycznym (piaski i gliny), bądź względnie różnymi warunkami wilgotnościowymi (gleby za suche i gleby za wilgotne), a posiadające taką samą klasę bonitacyjną. Dlatego oprócz bonitacyjnej klasyfikacji gruntów, w Polsce stosuje się także podział rolniczej przestrzeni produkcyjnej na kompleksy przydatności 61

62 rolniczej gleb (kompleksy glebowo-rolnicze). Kompleksy uwzględniają najważniejsze właściwości agroekologiczne środowiska przyrodniczego i wskazują tereny najodpowiedniejsze dla rozwoju i plonowania roślin o podobnych wymaganiach siedliskowych. Nazwy kompleksów pochodzą od roślin zbożowych. W Polsce na gruntach ornych wyróżniono 14 kompleksów glebowo-rolniczych. Pierwszych dziewięć kompleksów odnosi się do terenów nizinnych i wyżynnych, cztery następne do terenów górskich, a ostatni 14 zarówno do jednych jak i drugich. Na terenach równinnych wyróżnia się następujące kompleksy glebowo-rolnicze: 1 pszenny bardzo dobry, 2 pszenny dobry, 3 pszenny wadliwy, 4 żytni bardzo dobry (pszenno-żytni), 5 żytni dobry, 6 żytni słaby, 7 żytni bardzo słaby (żytnio-łubinowy), 8 zbożowo-pastewny mocny, 9 zbożowo-pastewny słaby, 14 gleby orne przeznaczone pod użytki zielone. Oprócz tego wydziela się także 3 kompleksy użytków zielonych do których należą: 1z użytki zielone bardzo dobre i dobre, 2z użytki zielone średnie, 3z użytki zielone słabe i bardzo słabe. Do kompleksu 1z zaliczono użytki zielone I i II klasy bonitacyjnej, do 2z III i IV, a do kompleksu 3z V i VI klasę. Na terenie Łodzi do kompleksu 1 pszennego bardzo dobrego zaliczono jedynie 1ha gruntów ornych znajdujących się w dzielnicy Śródmieście, natomiast do kompleksu 2 pszennego dobrego tylko 440 ha w dzielnicy Górna oraz 118 ha w dzielnicy Polesie. Pośród gruntów ornych miasta, ponad połowę z nich zaliczono do kompleksu 6 żytniego słabego i 7 żytniego bardzo słabego. Ich udział w ogólnej powierzchni gruntów ornych Łodzi kształtuje się następująco: dzielnica Polesie 921 ha, Widzew 2964 ha, Bałuty 1327 ha i Górna 1138 ha. W przypadku gleb najsłabszych, udział kompleksu 8 zbożowo-pastewnego mocnego wynosi 0,9% powierzchni gruntów ornych, a kompleksu 9 zbożowo-pastewnego słabego 4,1%. Biorąc pod uwagę użytki zielone, na obszarze miasta dominuje kompleks 2z użytki zielone średnie, zajmując tym samym 72,6% (923 ha) powierzchni. Kompleks 3z użytki zielone słabe i bardzo słabe dominują w dzielnicy Bałuty 46,7% powierzchni wszystkich użytków zielonych. Natomiast wspomniany wyżej kompleks jest mało powszechny w dzielnicach: Górna i Widzew, a jego udział wynosi mniej niż 15% Warunki klimatyczne Usłonecznienie i zachmurzenie Warunki klimatyczne Łodzi, podobnie jak całej Polski środkowej, kształtowane są przez masy powietrza polarno-morskiego oraz masy powietrza kontynentalnego. Te cechy sprawiają, że klimat cechuje przejściowość, która wyraża się częstą zmianą stanów pogody i występowania sześciu pór roku. Silniejsza konwekcja nad miastem wywołana zwyżką temperatury, zanieczyszczeniem powietrza, a tym samym większą ilością źródeł kondensacji pary wodnej, wpływa na wzrost liczby dni pochmurnych w stosunku do obszarów sąsiednich. Zanieczyszczenie powietrza jest czynnikiem zmniejszającym ilość energii słonecznej docierającej do powierzchni miasta. 62

63 Średnie roczne usłonecznienie dla miasta Łodzi w latach wyniosło 1500,5 godz., co stanowi 33% usłonecznienia astronomicznego. Charakterystyczną cechą przebiegu zachmurzenia jest wyraźny rytm roczny z maksimum w zimie (około 7,6 w skali 10- stopniowej) a minimum w ostatnich miesiącach lata (5,75 w skali 10-stopniowej) (tabela 10). W ciągu analizowanego okresu (lata ) było przeciętnie 32 dni pogodnych (zachmurzenie mniejsze lub równe 2 w 10-stopniowej skali) oraz około 148 dni pochmurnych (zachmurzenie średnie dobowe większe lub równe 8 w 10-stopniowej skali). 63

64 Tabela 10. Przebieg roczny zachmurzenia, usłonecznienia, promieniowania całkowitego oraz salda promieniowania wg danych z okresu (MJ m -2 d -1 ) I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Rok pogo- dnych Liczba dni pochmu- Zachmurzenie 7,5 7,3 6,6 6,4 6,5 6,2 6,3 5,9 5,6 6,2 8,0 8,0 6, Usłonecznienie 1,4 2,0 4,0 5,0 5,9 6,9 6,4 5,9 5,3 3,5 1,3 0,9 4,0 - - Promieniowanie całkowite 2,54 4,46 8,72 12,64 16,57 19,16 17,99 15,80 11,45 6,32 2,94 1,94 10, Saldo promieniowania w pełnym zakresie widma -2,41-1,14 1,92 6,14 8,97 10,93 9,98 7,96 4,18 0,73-1,17-2,19 3, Źródło: opracowanie własne na podstawie Raporut o stanie środowiska województwa łódzkiego w 2003 r. rnych W 2005 roku roczne usłonecznienie wyniosło około 1846 godzin. Największe wartości usłonecznienia przypadają na lipiec, czerwiec i maj (ryc. 8). Ryc. 8 Rozkład usłonecznienia obszaru Łodzi w 2005 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2005 r. We wszystkich miesiącach sumy docierającego do powierzchni czynnej promieniowania słonecznego są mało zróżnicowane. W ciągu roku największe dawki promieniowania słonecznego docierają do powierzchni ziemi w czerwcu (ponad 19 MJ m -2 d - 1 ), a najmniejsze w grudniu (niecałe 2 MJ m -2 d -1 ). Bilans promieniowania w pełnym zakresie widma (uwzględniający zarówno promieniowanie krótkofalowe i długofalowe) jest ujemny przez cztery miesiące (od listopada do lutego). Największe przychody ciepła notowane są w czerwcu i lipcu ok. 10 MJ m -2 d -1. Mimo to obszar Łodzi nie jest chłodniejszy od otaczających ją terenów. Miasto wytwarza bowiem dużą ilość energii cieplnej podwyższającej temperaturę powietrza 64

65 w warstwach przyziemnych. Szacuje się, iż miasto emituje do atmosfery 727,6 Tcal ciepła sztucznego rocznie. W efekcie - w obszarach zabudowanych, głównie zimą, temperatura powietrza jest nieco wyższa niż w terenach wolnych od zabudowy. Podsumowując generalnie cechy klimatu miasta podkreślić należy, iż Łódź, otrzymawszy w spuściźnie przełomu XIX i XX w. zdeformowany układ przestrzenny, charakteryzujący się nie spotykanym gdzie indziej zagęszczeniem zabudowy mieszkalnej, przemieszanej z dużą liczbą w większości uciążliwych zakładów przemysłowych - zgrupowała na swym terenie wszystkie negatywne cechy klimatu miejskiego. Na złagodzenie tego stanu tylko w niewielkim stopniu wpłynęło istotne ograniczenie żywiołowości w rozwoju przestrzennym miasta w okresie lat Podejmowane w tym okresie decyzje gospodarowania przestrzenią nadal w zbyt wąskim stopniu uwzględniały potrzeby poprawy warunków środowiska miasta - w tym warunków klimatycznych i bioklimatycznych Termika Pod względem naturalnych warunków klimatycznych obszar Łodzi wykazuje cechy charakterystyczne dla Niżu Polskiego (obszar oddziaływania wpływów oceanicznych z zachodu oraz kontynentalnych od wschodu). Położenie Łodzi w obrębie i u podnóża Wzniesień Łódzkich wywiera istotny wpływ na poszczególne składniki jej klimatu. Średnia temperatura dla Łodzi dla okresu od 1951 do 2005 roku wyniosła +8,5 O C. Miesiącem najchłodniejszym jest z reguły styczeń (średnia temperatura 1,8 O C), natomiast najcieplejszym - lipiec (średnia temperatura +18,6 O C), ale może być to także sierpień, w którym średnie temperatury osiągają niekiedy wartość powyżej +21 O C (np r. średnia temperatura wyniosła +21,7 O C). Rozkład maksymalnych, minimalnych i średnich temperatur na obszarze Łodzi w 2005 roku przedstawia rysunek 1. w Generalnie największa zmienność średnich miesięcznych temperatur przypada na styczeń, luty i marzec, najmniejsza na późne lato i wczesną jesień. Ryc. 9 Przebieg minimalnych, maksymalnych i średnich temperatur na obszarze Łodzi w 2005r. Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2005r. 65

66 Z temperaturą powietrza wiąże się ściśle istotny dla innych elementów środowiska i gospodarki człowieka okres wegetacji roślin. W klimatologii za wartość progową tego okresu uważa się temperaturę +3 lub +5 0 C (średnia dobowa temperatura powietrza). Brak większego zróżnicowania termicznego obszaru Łodzi powoduje, że okres ten jest tu nieomal jednolity i wynosi 237 dni przy wartości progowej 3 0 C i 215 dni przy 5 0 C. Okres nie sprzyjający wegetacji występuje średnio od do jest więc krótszy niż w innych niżowych regionach kraju o ok. 30 dni. Ogólna monotonia warunków termicznych jest w obszarze miasta zakłócona zanieczyszczeniami wprowadzanymi do atmosfery, sztucznym ciepłem pochodzenia antropogenicznego i inercyjnym oddziaływaniem zabudowy miejskiej na wymianę ciepła. Całość tych czynników powoduje wzrost temperatury powietrza, szczególnie w strefie śródmieścia Łodzi. Zróżnicowanie klimatu lokalnego jest uwarunkowane głównie zwiększonym pochłanianiem promieniowania słonecznego przez powierzchnie sztuczne (dachy, asfalt, beton). Dużą rolę odgrywa zmniejszanie strat ciepła poprzez magazynowanie go przez mury budowli w ciągu dnia i powolne wypromieniowywanie nocą. Istnienie nadwyżki ciepła w mieście jest skutkiem m.in. zużywania energii w różnych postaciach ogrzewanie, transport, elektryczność, procesy technologiczne w przemyśle. Miejska wyspa ciepła występuje średnio w ciągu ok. 75% nocy w roku. Wywołuje to szereg skutków wtórnych, m.in. zmniejszenie wilgotności względnej powietrza, szybciej topniejąca pokrywa śnieżna, możliwość występowania lokalnej cyrkulacji powietrza o charakterze bryzy miejskiej. Ponadto ciepło miejskie jest przyczyną istnienia szczególnych warunków bioklimatycznych (K. Kłysik i in. 2002). 66

67 Tabela 11 Średnie temperatury, amplitudy dla Łodzi Miesiące Lata I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII w stopniach Celsjusza ,5 7,2 12,5 16,5 17,6 17,1 13,1 8,2 3, ,2 2,3 0, ,9 7,8 14,0 15,7 17,7 17,5 11,7 9,0 2, ,1 1,6 1, ,1 8,4 13,0 16,3 19,7 18,7 13,4 7,8 2, ,1 0,6 0, ,0 2,3 8,9 14,1 16,8 17,2 17,8 12,9 8,6 2, ,2 1, ,2 3,7 12,5 15,5 17,1 15,9 17,9 12,0 12,0 6,2 1,5 1, ,8 7,4 14,0 14,5 19,8 19,1 11,7 11,2 2,0 0,8 0,6 4, ,3 4,2 8,4 16,9 17,2 20,3 20,1 12,8 6,7 4,1 1,1 5, ,9 6,9 15,7 18,7 20,0 19,1 13,5 5,2 5,4 0,9 3,1 4, ,1 3,5 9,1 12,0 15,9 18,2 19,3 13,7 10,1 3,8 1,4 4, ,6 0,4 9,1 13,5 16,0 20,2 17,6 15,9 9,6 3,1 2,8 0,4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS Średnia temperatura Amplituda temperatur 7,6 20,8 8,0 19,8 8,4 20,6 8,2 20,0 9,6 19,3 8,0 23,8 9,0 25,8 8,3 23,1 8,5 24,1 9,9 23, Opady atmosferyczne Łódź dzięki swemu położeniu na skłonie powierzchni wyżynnej, eksponowanej na dominujące wiatry sektora zachodniego, otrzymuje największą w Polsce środkowej ilość opadów - rzędu 600 mm i więcej, zwłaszcza w strefie Wzniesień Łódzkich. Sąsiednie tereny wysoczyznowe otrzymują przeciętnie od 525 do 575 mm, zaś północne i zachodnie nizinne części obszaru zaledwie ok. 550 mm rocznie. W latach średnia roczna suma opadów atmosferycznych wyniosła w Łodzi 614,3 mm, przy zmienności w tym okresie: 703 mm (2001 r.) i 500 mm (2003 r.) (tabela 12). 67

68 Tabela 12. Sumy opadów atmosferycznych dla Łodzi Miesiące Śred Lata I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII nia suma rocz na* Suma opadów w mm *średnia wartoś roczna obliczona na podstawie sumy średnich wartości miesięcznych Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS W przebiegu rocznym największe wartości opadów przypadają (tak jak w całej Polsce) na miesiące półrocza ciepłego (maj październik), w których występuje największa liczba dni z opadem większym niż 10 mm. (wyjątek stanowi rok 2005, w którym więcej opadu spadło w półroczu chłodnym tj. listopad kwiecień). Najmniejsze wartości opadów w okresie wieloletnim występują w styczniu (średnio 33,7 mm), natomiast największe w miesiącu lipcu, w którym średnio spada 96 mm opadu. Miesiące zimowe odznaczają się najmniejszą zmiennością opadów z roku na rok, podczas gdy w miesiącach letnich zmienność ta osiąga wartości rzędu %. W przeszłości teren Łodzi mógł otrzymywać więcej opadów niż współcześnie ze względu na swe duże zalesienie. Las stwarza korzystne warunki dla kondensacji pary wodnej, a także wywiera wpływ na wzrost opadów poziomych - sadzi, szronu, mżawki i mgły - co w sumie powiększa ilość opadów i osadów o ok. 6-7% w skali roku. Toteż przy zwartej pokrywie leśnej obszar ten mógł otrzymywać opady o ok mm wyższe niż obecnie. Ubytek ten (wywołany zmniejszeniem się powierzchni leśnej) jest w pewnym stopniu równoważony wzrostem ilości jąder kondensacji pary wodnej wywoływanym zanieczyszczeniem atmosfery. Stąd w Łodzi występuje o ok. 20% więcej dni mglistych niż w okolicy. I odwrotnie - gdy poza miastem występuje mgła, to w mieście występują mżawka lub deszcz. Łącznie zwiększa to sumę opadów o kilka procent. Wzrost opadów nie występuje wprawdzie bezpośrednio nad najbardziej zanieczyszczonym centrum miasta, lecz po jego stronie zawietrznej. Zgodnie z przeważającym kierunkiem przesuwających się mas wilgotnego powietrza z zachodu - rejony podwyższonych opadów obejmują wschodnie i północno-wschodnie rejony miasta. 68

69 Tabela 13. Charakterystyka meteorologiczna Łodzi w 2005r. opady atmosferyczne, pokrywa śnieżna, wilgotność względna. Miesiąc Opady atmosferyczne % normy (wartość odniesiono do norm z okresu ) Liczba dni z opadem Pokrywa śnieżna Liczba dni z pokrywą śnieżną Max grubość pokrywy śnieżnej [cm] średnia [%] Wilgotność względna minimalna [%] styczeń luty marzec kwiecień maj czerwiec 39, lipiec sierpień wrzesień październik listopad grudzień Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2005r. W 2005 roku na obszarze Łodzi pokrywa śnieżna utrzymywała się łącznie przez 82 dni, w tym najdłużej w miesiącu lutym 26 dni (tabela 13). Największa grubość pokrywy śnieżnej wystąpiła w grudniu i wynosiła 32 cm. Mimo wyższej niż w otoczeniu ilości opadów, klimat Łodzi jest bardziej suchy niż w obszarach sąsiednich. Wyższa temperatura, szybsze parowanie z utwardzonych powierzchni, szybki spływ wód do kanalizacji deszczowej, znaczne powierzchnie pozbawione roślinności - wszystko to sprawia, że wilgotność powietrza jest w mieście o ok. 10% niższa niż na obszarach niezabudowanych (tabela 13) Cyrkulacja powietrza Na terenie Łodzi dominują wiatry z sektora zachodniego (szczególnie W i SW) oraz w nieco mniejszym stopniu z sektora wschodniego (głównie E i SE) (rysunek 2). Taki układ wiatrów jest korzystny dla Łodzi zbudowanej generalnie na osi północ-południe, a więc prostopadłej do najczęstszych kierunków przemieszczenia się mas powietrza. 69

70 Pola zaznaczone kolorem żółtym przedstawiają wiatr o prędkości większej niż 5 m/s. Ryc. 10 Częstość występowania wiatrów z poszczególnych kierunków (w %) w stacji meteorologicznej Łódź-Lublinek Źródło: Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2003 r. Na wiatry wiejące z kierunków północnego i północno-wschodniego modyfikujący wpływ ma rzeźba terenu miasta (Wzniesienia Łódzkie osłabiają prędkości wiatrów wiejących z tych kierunków). W cyklu rocznym wiosną zaznacza się wzrost częstości wiatrów z sektora północnego, natomiast jesienią udział wiatrów z tego sektora zaczyna maleć. Obserwowane w ciągu całego roku wiatry wschodnie najczęściej zdarzają się wiosną i jesienią. Wiatry z tego sektora są na ogół słabe, przez co często przyczyniają się przy stabilnej stratyfikacji powietrza do ograniczenia możliwości wymiany powietrza i w konsekwencji tworzenia się zagrożenia występowaniem wysokich stężeń zanieczyszczeń (smog). Maksymalne prędkości wiatru, przypadające na zimową i wiosenną porę roku, są charakterystyczne dla kierunków o największych częstotliwościach tj. W i SW. Znacznymi prędkościami odznaczają się też wiatry północne występujące głównie wiosną i zimą. W strefie zurbanizowanej miasta kierunki oraz prędkość wiatru są modyfikowane istniejącą zabudową oraz układem ulic i placów. Niekorzystnym zjawiskiem jest zabudowywanie dolin rzecznych stanowiących naturalne korytarze wymiany powietrza. Zabudowa, szczególnie wysoka wprowadzana w doliny rzeczne (często o równoleżnikowym przebiegu) znacznie ograniczenia możliwości swobodnego grawitacyjnego spływu powietrza. Liczba dni w roku nie stwarzających warunków do przewietrzania dolnych warstw powietrza sięga aż 90%. 70

71 2.1.7 Środowisko biotyczne Flora Podział geobotaniczny Szafera W. 23 sytuuje Łódź w okręgu Łódzko-Piotrkowskim, w krainie Północnych Wysoczyzn Brzeżnych (pas Wyżyn Środkowych, dział Bałtycki, prowincja Niżowo-Wyżynna, Środkowoeuropejska, obszar Euro-Syberyjski, państwo Holoarktyda). Wg regionalizacji przyrodniczo-leśnej 24 miasto położone jest w mezoregionie Sieradzko-Łódzkim, dzielnicy Łódzko-Opoczyńskiej należącej do krainy Małopolskiej. Współczesna roślinność rzeczywista miasta jest efektem przeobrażeń jakie dokonywały się w świecie roślin od okresu polodowcowego na skutek zmian klimatycznych, a przede wszystkim gospodarczej działalności człowieka. Obszar Łodzi w związku z późnym rozpoczęciem osadnictwa długo zachowywał niezmienioną szatę roślinną. W ostatnim dziesięcioleciu XVIII w. lasy i mokradła stanowiły ponad 76% powierzchni współczesnego obszaru miasta. W latach trzydziestych XIX w. wskaźnik ten zmniejszył się do 30%. Zmiany elementów abiotycznych środowiska przyrodniczego, które rozpoczęły się na szerszą skalę od połowy XIX w. spowodowały bardzo duże przekształcenia szaty roślinnej. Na naturalny układ zmienności przestrzennej ekosystemów nałożyły się zmiany antropogeniczne. P.Witosławski (1993) wyróżnił pięć stref przekształceń antropogenicznych: Strefa I (centralna) gleby antropogeniczne, trwale zmienione pod względem mechanicznym i chemicznym. teren odwodniony, cieki skanalizowane. Dla roślin dostępne mniej niż 10% obszaru. Dominuje roślinność kultywowana, niewielkie obszary zubożałej roślinności naturalnej. Obszar w całości na terenie pustyni porostowej (Kuziel, Halicz 1979). Dominuje mieszkalna zabudowa z XIX w. Strefa II (miejska wewnętrzna) gleby antropogeniczne, trwale zmienione pod względem mechanicznym i chemicznym. Teren odwodniony, cieki skanalizowane. Powierzchnia dostępna dla roślin wynosi od 10 do 49%. Przeważa roślinność kultywowana, mniejsze obszary zajmuje roślinność ruderalna. Obszar w przeważającej części położony na terenie pustyni porostowej (Kuziel, Halicz 1979). Dominuje zabudowa mieszkalna sprzed pierwszej wojny światowej, przemieszana ze starym budownictwem fabrycznym. Strefa III (miejska zewnętrzna) przeważają gleby antropogeniczne. Powierzchnia dostępna dla roślin wynosi od 50 do 90%. Dominują zbiorowiska ruderalne, przy niewielkim udziale zbiorowisk segetalnych i półnaturalnych. Obszar głównych przeobrażeń urbanistycznych miasta po 1945 r. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych powstały tu wielotysięczne osiedla mieszkaniowe o zabudowie wielkopłytowej, osiedla domów jednorodzinnych lub wielkopowierzchniowe tereny przemysłowo-magazynowe. Strefa IV (rolniczo-leśna) część siedlisk w niewielkim stopniu przeobrażona. Ponad 90% obszaru dostępnego dla roślin. Dominują zbiorowiska segetalne, mniejszy jest udział roślinności półnaturalnej i naturalnej, zbiorowiska ruderalne tylko na małych powierzchniach. Zabudowa rozproszona o charakterze wiejskim. Strefa V (leśna) siedliska zbliżone do naturalnych. Bezpośrednia ingerencja człowieka tylko okresowa i znacznie ograniczona. Dominują zbiorowiska zbliżone do naturalnych. Zróżnicowane natężenie i formy presji urbanizacyjnej wpływają na ekologiczne zróżnicowanie flory. Flora naczyniowa Łodzi obejmuje 1130 gatunki roślin, w tym 701 spontaneofitów (w tym 430 antropofitów), 92 archeofity, 83 kenofity i 107 diafitów. W obrębie miasta liczba gatunków występujących na określonym terenie waha się od 95 na 23 Szafer W., 1977 r. 24 Regionalizacja przyrodniczo-leśna Polski na podstawach ekologiczno-fizjograficznych, Trampler i in., Warszawa

72 obszarach zwartej zabudowy w centrum do 325 na terenach kolejowo-magazynowych. Analiza rozmieszczenia gatunków na terenie miasta pozwoliła na wyróżnienie ich 5 typów: skrajne urbanofile gatunki występujące w strefach wewnętrznej miejskiej lub zewnętrznej miejskiej, a nieobecne w strefie rolniczo-leśnej; umiarkowane urbanofile gatunki mogące występować we wszystkich strefach, lecz rozmieszczone głównie w strefach wewnętrznej miejskiej lub zewnętrznej miejskiej; umiarkowane urbanofoby gatunki mogące występować we wszystkich strefach, lecz rozmieszczone głównie w strefie rolniczo-leśnej; skrajne urbanofoby gatunki występujące w strefie rolniczo-leśnej, a nieobecne w strefach miejskiej wewnętrznej i miejskiej zewnętrznej; gatunki urbanineutralne gatunki rozmieszczone mniej więcej równomiernie we wszystkich strefach. Flora mszaków liczy 53 gatunki. Ich główną ostoją są duże parki miejskie i tak np. w siedmiu parkach występują aż 43 gatunki. Florę tą ogranicza niedostatek wilgoci i brak odpowiednich mikrosiedlisk. Natomiast wyjątkowo bogata jest w Łodzi flora grzybów wielkoowocowych, liczy ona 535 gatunków. Około 40% mikoflory miasta stanowią symbionty, czyli tzw. grzyby mikoryzowe. Saprofity, grzyby rozwijające się na martwej materii organicznej stanowią ok. 50% mikoflory miasta. Grzyby pasożytnicze drzew to około 10% wszystkich grzybów w mieście. Powszechnie znana jest rola diagnostyczna porostów jako organizmów reagujących ujemnie na zanieczyszczenie powietrza. Ich brak jest wskaźnikiem skażenia atmosfery. Na terenie miasta stwierdzono występowanie 69 gatunków porostów epifitycznych, z których 37 należy do porostów skorupiejących, 22 to porosty listkowate, zaś 10 gatunków zaliczono do porostów krzakowatych. Rośliny chronione i rzadkie występują na terenie rezerwatów w zbiorowiskach leśnych: Polesie Konstantynowskie i Las Łagiewnicki. Osobliwością pierwszego z nich jest bluszcz pospolity, który tutaj zakwita i owocuje. W runie występuje kopytnik pospolity. Z roślin naczyniowych prawnie chronionych występują w mieście 33 gatunki (w tym 18 objętych ochroną ścisłą). Są to m.in.: kokoryczka okółkowa, kosaciec syberyjski, lilia złotogłów, pięciornik biały, żłobik kolorowy i inne. Głównymi miejscami ich występowania są park im. J. Piłsudskiego i Las Łagiewnicki. Na terenie rezerwatu Las Łagiewnicki w fitocenozie grądu niskiego rosną cztery gatunki podlegające ochronie ścisłej: wawrzynek wilczełyko, pełnik europejski oraz dwa gatunki storczyków listera jajowata i kruszczyk szerokolistny. We wschodniej części rezerwatu w płacie grądu typowego, w runie występują: bluszcz pospolity, bezzieleniowy storczyk - gnieźnik leśny oraz marzanka wonna. Z kolei pagórki w zachodniej części rezerwatu zajmuje dąbrowa świetlista. W runie rosną dwa gatunki chronione: naparstnica zwyczajna i pierwiosnka lekarska. Często spotyka się chronioną częściowo konwalię majową Ekosystemy leśne Lasem w rozumieniu ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (Dz. U. z 2005 r., Nr 45, poz. 435 ze zm.) jest grunt o zwartej powierzchni co najmniej 0,10 ha, pokryty roślinnością leśną (drzewa, krzewy, runo leśne) lub przejściowo jej pozbawiony (zręby, halizny, płazowiny, plantacje choinek i krzewów, poletka łowieckie) oraz związany z gospodarką leśną 25. Gruntami leśnymi w rozumieniu ustawy z dnia 3 lutego 1995 r. o 25 Grunt zajęty pod wykorzystywane dla potrzeb gospodarki leśnej: budynki i budowle, urządzenia melioracji wodnych, linie podziału przestrzennego lasu, drogi leśne, tereny pod liniami energetycznymi, szkółki leśne, miejsca składania drewna, a także grunt wykorzystywane na parkingi leśne i urządzenia turystyczne. 72

73 ochronie gruntów rolnych i leśnych (Dz. U. z 2004 r. Nr 121, poz ze zm.) są grunty określone jako lasy w przepisach o lasach, zrekultywowane dla potrzeb gospodarki leśnej oraz pod drogami dojazdowymi do gruntów leśnych. Podstawowymi dokumentami gospodarki leśnej są plany urządzenia lasów, zawierające opis i ocenę stanu lasu, cele, zadania i sposoby prowadzenia gospodarki leśnej oraz inwentaryzacja stanu lasu, określająca m.in. stan lasu i zadania dla właścicieli lasów. Łódź powstała w otoczeniu rozległych kompleksów leśnych. Rozwój miasta głównie w okresie wielkoprzemysłowym, przyczynił się do drastycznego zmniejszenia powierzchni lasów. Pomimo znacznej degradacji drzewostanów wchodzących w skład dawnej Puszczy Łódzkiej, Łódź na tle pozostałych miast Polski posiada stosunkowo dużą powierzchnię terenów zielonych. Wskaźnik lesistości dla miasta utrzymuje się od kilku lat na stałym poziomie 9,6%. W 2005 r. powierzchnia lasów 26 wynosiła 2820,6 ha, w porównaniu z 2004 r. zmalała o 8,7 ha. Ponad połowę powierzchni zajmują lasy publiczne (60,3%) stanowią własność Skarbu Państwa (247 ha) lub własność gminy (1454,8 ha), pozostałe to lasy prywatne 1118,8 ha 27. Zarządcą większości lasów Skarbu Państwa są Lasy Państwowe (Nadleśnictwo Grotniki i Nadleśnictwo Brzeziny). Nadzór nad gospodarką leśną prowadzoną w lasach niestanowiących własności Skarbu Państwa sprawuje Leśnictwo Miejskie Łódź. Niewielką powierzchnię zajmują grunty związane z gospodarką leśną (leśne, ale nie zalesione) w 2005 r. stanowiły 46,5 ha 28. Wszystkie lasy na terenie Łodzi stanowiące własność gminy oraz lasy Skarbu Państwa (w zarządzie Nadleśnictw: Brzeziny i Grotniki) zostały uznane odpowiednio decyzją Wojewody i Ministra Środowiska 29 za lasy szczególnie chronione zwane lasami ochronnymi. Wnioskowanymi kategoriami ochronności w lasach komunalnych są (w kolejności wg zajmowanej powierzchni): 1) lasy chroniące środowisko przyrodnicze 1294,96 ha; 2) lasy wodochronne 126,01 ha, w tym: a) lasy u źródlisk i potoków 68,52 ha, b) na siedliskach wilgotnych i bagiennych 56,97 ha, c) na terenach zalewowych 0,52 ha; 3) lasy glebochronne, w tym lasy na stromych zboczach jarów, wąwozów i wzgórz 58,43 ha; 4) lasy stanowiące cenne fragmenty rodzimej przyrody 11,00 ha 30. We wszystkich lasach ochronnych obowiązuje podporządkowanie funkcji produkcyjnych funkcjom środowiskowym, ochronnym i socjalnym, preferowane są naturalne kierunki hodowli lasu. Przepisy wykonawcze dotyczące lasów ochronnych zostały zawarte w rozporządzeniu MOŚZNiL z 25 sierpnia 1992 r. w sprawie szczegółowych zasad i trybu uznawania lasów za ochronne oraz szczegółowych zasad prowadzenia w nich gospodarki leśnej (Dz. U. Nr 67, poz. 337). Zgodnie z powyższym dokumentem w lasach ochronnych prowadzi się gospodarkę 26 Rozumiana jako grunty o zwartej powiechni co najmniej 0,1 ha pokryte roślinnością leśną lub przejściowo jej pozbawione. 27 wg danych Leśnictwa Miejskiego Łódź (pismo K-09/75/07 z dn r.) z przeprowadzonej jesienią 2003 r. inwentaryzacji stanu lasów miasta wynika, iż lasy niepaństwowe zajmowały ok ha. 28 Statystyka Łodzi 2006, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź 2006 TABL Dla lasów Nadleśnictwa Brzeziny - Decyzja Ministra Środowiska z dnia 29 maja 2003 r., dla lasów Nadleśnictwa Grotniki - Decyzja Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2004 r. 30 wg załącznika do Uchwały Nr XLVIII/1041/2000 Rady Miejskiej w Łodzi z dnia 25 października 2000 r. 73

74 leśną w sposób zapewniający ciągłe spełnianie przez nie celów, dla których zostały wydzielone, w szczególności poprzez: 1) zachowanie trwałości lasów w drodze: a) dbałości o stan zdrowotny i sanitarny lasów, b) preferowania naturalnego odnowienia lasu, c) ograniczania regulacji stosunków wodnych do prac uzasadnionych potrzebami odnowienia lasu oraz użytkowania sąsiadujących z lasami ochronnymi gruntów nieleśnych, d) ograniczania trwałego odwadniania bagien śródleśnych do przypadków, w których wyniki przeprowadzonych badań i ekspertyz wykluczają niekorzystny wpływ tego zabiegu na stosunki wodne w lasach ochronnych, 2) zagospodarowanie i ochronę lasów w drodze: a) kształtowania struktury gatunkowej i przestrzennej lasu zgodnie z warunkami siedliskowymi, w kierunku powiększania różnorodności biologicznej i zwiększania odporności lasu na czynniki destrukcyjne, b) stosowania indywidualnych sposobów zagospodarowania i ochrony poszczególnych drzewostanów, c) ustalania etatu cięć według potrzeb hodowlanych lasu, d) ograniczania stosowania zrębów zupełnych do najsłabszych siedlisk leśnych oraz prowadzenia ścinki drzew, zrywki i wywozu drewna w sposób zapewniający w maksymalnym stopniu ochronę gleby i roślinności leśnej, e) zakazu pozyskiwania żywicy i karpiny. Konsekwencją uznania lasów za ochronne są ograniczenia inwestycyjne zgodnie z ustawą o ochronie gruntów rolnych i leśnych w lasach ochronnych dopuszcza się lokalizacji żadnych budynków za wyjątkiem służących: gospodarce leśnej, obronności lub bezpieczeństwa państwa, oznakowaniu nawigacyjnemu, geodezyjnemu, ochronie zdrowia lub urządzeń służących turystyce. Od zasady tej można odstąpić za zgodą właściwego organu w przypadku ważnych względów społecznych lub braku innych gruntów. Wszystkie lasy komunalne i państwowe, zgodnie z przepisami ustawy z dnia 28 września 1991 r. o lasach (tekst jedn. Dz. U. z 2005 r. Nr 45, poz. 435 ze zm.) są udostępniane dla ludności. Stałym zakazem wstępu objęte są lasy stanowiące: uprawy leśne do 4 m wysokości, powierzchnie doświadczalne i drzewostany nasienne, ostoje zwierząt, źródliska rzek i potoków oraz obszary zagrożone erozją. Na rysunku nr 10 stanowiącym załącznik do niniejszego opracowania pokazano zasięg lasów w oparciu o mapę lasów miasta opracowaną na potrzeby inwentaryzacji stanu lasów przeprowadzoną w 2003 r. (materiał przekazany przez Leśnictwo Miejskie Łódź w 2006 r.). Granice uroczysk leśnych pokazano w sposób zgeneralizowany, posługując się Mapą gospodarczo-przeglądową walorów przyrodniczych. Leśnictwo Miejskie Łódź w skali 1:10000 (oprac. BUGiL, Oddział w Brzegu). Największą powierzchniowo grupę oraz najistotniejszą rolę w funkcjonowaniu systemu przyrodniczego Łodzi odgrywają lasy komunalne. Podstawowym źródłem informacji na ich temat jest Plan Urządzenia Lasu na okres od r. do r. 31 Poniższe informacje na temat lasów komunalnych pochodzą z ww. źródła. Lasy komunalne skupione 31 Plan Urządzenia Lasu na okres od r. do r., Biuro Urządzenia Lasu i Geodezji Leśnej Oddział w Brzegu, Brzeg 2002 zatwierdzony Decyzją Wojewody Łódzkiego z dnia 11 kwietnia 2003 r. w sprawie zatwierdzenia uproszczonego planu urządzenia lasu dla lasów komunalnych miasta Łodzi. 74

75 w obrębie 13 uroczysk leśnych 32 stanowią łącznie 1523,54 ha, z czego 94,54% to grunty zalesione (dane dla 2002 r.): 1) uroczysko Łagiewniki 1245,13 ha 33 ; 2) uroczysko Lublinek 90,21 ha; 3) uroczysko Ruda Popioły 70,40 ha; 4) uroczysko Harcerski Las 34,71 ha; 5) uroczysko Augustów 19,67 ha; 6) uroczysko Opolska-Beskidzka 17,66 ha; 7) uroczysko Żabieniec 11,69 ha; 8) uroczysko Przy Zakładowej 9,75 ha; 9) uroczysko Feliksin 7,62 ha; 10) uroczysko Zjazdowa 7,08 ha; 11) uroczysko Helenówek 3,97 ha; 12) uroczysko Przy Rudzkiej 2,98 ha; 13) uroczysko Przy Olechówce 2,67 ha. Większość z powyższych uroczysk składa się z kilku kompleksów leśnych, w przypadku Lasu Łagiewnickiego uroczysko składa się z kilkunastu mniejszych posiadających odrębne nazwy. Cechą charakterystyczną lasów miejskich jest ich duże rozdrobnienie 26 kompleksów ma powierzchnię poniżej 1 ha. Większość lasów powstała z nasadzeń drzewostanów, niewielki odsetek stanowią lasy powstałe w wyniku naturalnej sukcesji. Przeciętny wiek drzewostanów wynosi 80 lat (stan na 2002 r.). Uroczyskiem leśnym o nieuregulowanym stanie prawnym, częściowo nadzorowanym przez Leśnictwo Miejskie Łódź jest uroczysko Rokicie o powierzchni 14,68 ha. W lasach komunalnych wyodrębniono 9 typów siedliskowych lasu, dominuje las mieszany świeży (73%), następnie: las świeży (9%) i bór mieszany świeży (8%). Ponad połowę (54%) powierzchni lasów komunalnych zajmują drzewostany o składzie gatunkowym częściowo zgodnym z siedliskiem, skład gatunkowy zgodny z siedliskiem posiada jedynie ok. 9,4% powierzchni drzewostanów. W obrębie lasów komunalnych wyróżniono 14 zbiorowisk leśnych: 1) łęg jesionowo-olszowy, 2) grądy: subkontynentalny, niski, typowy i wysoki, 3) dąbrowy: świetlista, acidofilna, acidofilna sucha, acidofilna typowa i acidofilna wilgotna, 4) ols porzeczkowy, 5) zarośla wierzbowe, 6) bory: kontynentalny mieszany sosnowo-dębowy typowy, mieszany sosnowo-dębowy typowy, mieszany sosnowo-dębowy wilgotny, sosnowy wilgotny i sosnowy świeży. O korzystnej strukturze gatunkowej lasów miejskich świadczy wysoki odsetek w powierzchniach zalesionych drzewostanów cztero- i więcej gatunkowych (prawie 40%), drzewostany jednogatunkowe mają najmniejszy udział (11%). Bogactwo gatunkowe drzewostanów lasów komunalnych jest odzwierciedleniem struktury typów siedliskowych lasu prawie 90% całkowitej powierzchni zajmują siedliska lasowe. Mimo, iż warunki siedliskowe sprzyjają kształtowaniu złożonej struktury drzewostanów (drzewostany dwu-, trzy i wielopiętrowe oraz o strukturze przerębowej), w rzeczywistości w lasach komunalnych występują lasy jednopiętrowe (ok. 89% powierzchni) oraz dwupiętrowe (ok. 11% 32 Uroczyska to obszary lasu bądź całe kompleksy leśne, którym nadano regionalne, zwyczajowe nazwy charakteryzujące najczęściej właściciela lub użytkownika terenu, funkcjonalne przeznaczenie lub wykorzystanie bądź szczególny klimat wnętrza lasu źródło: Lasy Łodzi, folder wydany przez Leśnictwo Miejskie Łódź (w publikacji nie umieszczono roku wydania). 33 Wg innej publikacji Szata roślinna Lasu Łagiewnickiego w Łodzi, red. J.K. Kurowski, UMŁ, UŁ, Łódź 2001 r. Las zajmuje powierzchnię 1205 ha. 75

76 powierzchni). Drzewostany o strukturze złożonej są bardziej odporne na abiotyczne i biotyczne czynniki degradacji. Uroczysko Łagiewniki obejmuje lasy będące pozostałością po pradawnej Puszczy Łódzkiej, przez długi czas były one własnością prywatną. Sukcesywnie wraz z rozwojem miasta następował wyrąb drzewostanu. W 2 połowie XIX w. zachodnia część kompleksu została wyrąbana, następnie użytkowana rolniczo i ponownie zalesiona gatunkami dostosowanymi do siedliska. Od 1896 r. część kompleksu leśnego była własnością Juliusza Heinzela, a później jego syna Ludwika. Rabunkowych zrębów lasu dokonywano w czasie I wojny światowej, wylesione miejsca częściowo zadrzewiano świerkiem, a na nieporośniętych drzewostanem polanach leśnych wypasano bydło, co skutkowało zniszczeniem nalotu sosny, dęba, jodły świerka (po kilku latach znaczne powierzchnie zostały porośnięte głównie brzozą i grabem). Po zakończeniu wojny (lata ) ok. 100 ha lasu podzielono na działki budowlane powstało osiedle Arturówek. Wschodnia część kompleksu leśnego została w 1923 r. odkupiona od prywatnego właściciela Rychtera przez Zarząd Miejski miasta Łodzi, 65 ha otrzymał kupiec Grossman. Tereny wschodniej części Lasu zostały przeznaczone pod budowę osiedla mieszkaniowego, wycięto drzewostan pod drogi i place, parcelacja i sprzedaż działek trwała do 1932 r. Podczas okupacji niemieckiej w trakcie II wojny światowej, dokonano kolejnych wyrębów, tym razem na potrzeby wojska. Wylesione powierzchnie obsadzano świerkiem, podobnie jak wszystkie halizny i powierzchnie pozbawione drzewostanu pod rozpoczęte budowle (cofnięte zostały pozwolenia na budowę w obrębie Arturówka, część budynków rozebrana). W 1957 r. cały kompleks Lasu Łagiewskiego został przekazany Zarządowi Miejskiemu miasta Łodzi. W 1951 r. w wyniku zalesienia słabych gruntów rolnych po południowej stronie ul. Strykowskiej przekazanych miastu przez Państwowe Gospodarstwo Rolne, powstało uroczysko Łodzianka. Największy w okresie powojennym wzrost powierzchni Lasu nastąpił w latach , kiedy to miasto wykupiło 43 ha gruntów leśnych. Na terenie uroczyska w 1996 r. utworzono rezerwat przyrody. Cały obszar Lasu Łagiewnickiego znajduje się w granicach utworzonego w tym samym roku Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich. Prawie połowę powierzchni uroczyska stanowią fitocenozy o charakterze zbliżonym do naturalnego oraz fitocenozy dawniej przekształcone, ale obecnie zdominowane procesami regeneracyjnymi, prowadzącymi do renaturyzacji ekosystemu leśnego, są to najcenniejsze przyrodniczo obszary szaty roślinnej w mieście. Stanowią je mezofilne lasy liściaste z dominacją dębu szypułkowego i bezszypułkowego zajmują siedliska świeże i żyzne, są to: grądy (na terenie całego Lasu Łagiewnickiego), zespoły dąbrowy świetlistej (północna część Lasu Łagiewnickiego) i dąbrowy kwaśnej, oraz higrofilne lasy liściaste z dominacją olchy czarnej zajmują siedliska wilgotne, są to: bagienne lasy olszowe (Arturówek, Smolarnia), przystrumykowy łęg jesionowo-olszowy (dolina Bzury) oraz grąd niski (stanowiska w Lesie Łagiewnickim), lasy te mają wybitne znaczenie wodochronne. Pozostałe tereny leśne (ok. 56% powierzchni leśnych Lasu Łagiewnickiego) stanowią lasy zniekształcone oraz drzewostany pochodzenia sztucznego na zdegradowanych siedliskach - silnie zdegradowane fitocenozy oraz drzewostany o nieokreślonej przynależności fitosocjologicznej: sosnowe (z domieszką modrzewia i świerka), brzozowe, dębowe (rodzime gatunki), topolowe i bukowe) 34. Najstarszy drzewostan dziedzictwo dawnej puszczy łódzkiej stanowią ponad 200 dęby w uroczysku Rogi. Pełna dokumentacja stanu flory Lasu Łagiewnickiego została zwarta w wydanej w 2001 r. publikacji pt. Szata roślinna Lasu Łagiewnickiego w Łodzi Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb Miejscowego plan zagospodarowania przestrzennego dla części miasta Łodzi obejmującej obszar Lasu Łagiewnickiego wraz z otuliną, oprac. WMW-projekt, Łódź, kwiecień 2004 r. 35 Szata roślinna Lasu Łagiewnickiego w Łodzi red. J. Kurowski, UMŁ Wydział Ochrony Środowiska, UŁ Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin, Łódź

77 Drugi co do wielkości kompleks leśny Lublinek, zlokalizowany w sąsiedztwie Portu Lotniczego, był pierwotnie lasem prywatnym przejętym następnie przez miasto i sukcesywnie powiększanym o nieużytki rolne. W obrębie kompleksu występują różnorodne siedliska przyrodnicze leśne i łąkowe, na których rozwinęły się: w części południowo-wschodniej bór sosnowy z udziałem brzozy brodawkowatej, w centralnej kilkuhektarowe zarastające łąki śródleśne na podłożu torfowym. Zachodnią część uroczyska stanowią podmokłe tereny, częściowo zabagnione. Florystycznie uroczysko charakteryzuje się dużą różnorodnością, rosną tu m.in. widłak jałowcowaty, kukułka szerokolistna, żurawina błotna, kocanki piaskowe. Uroczysko stanowi ostoję dla saren, lisów i zajęcy. Jednym z najbardziej dynamicznie przeobrażających się kompleksów leśnych jest trzecie w kolejności pod względem powierzchni uroczysko Ruda Popioły. Do 1914 r. kompleks był własnością prywatną, w okresie I wojny światowej drzewostan uroczyska został praktycznie w całości wytrzebiony na opał. W 1923 r. kompleks rozparcelowano, część działek została zabudowana, pozostałe w czasie II wojny światowej zalesiono. Po 1945 r. uroczysko stanowiło własność Lasów Państwowych, następnie zostało przejęte w użytkowanie przez miasto. W latach 60-tych zalesiono 12 ha gruntów rolnych przylegających bezpośrednio do uroczyska. Obecnie znaczną część uroczyska stanowi własność prywatną, co utrudnia jego ochronę. Skład gatunkowy poszczególnych fragmentów lasu wchodzących w skład uroczyska Ruda Popioły jest zróżnicowany dominuje sosna i brzoza, ponadto rosną tu klony, olsze, modrzewie, jawory i graby. Najcenniejszymi przyrodniczo fragmentami Uroczyska są wykazujące cechy zbiorowisk naturalnych płaty grądu typowego Tilio-Carpinetum typicum i grądu niskiego Tilio-Carpinetum stachyetosum zlokalizowane między ulicami: Letniskową i Popioły (nie są to lasy komunalne, co utrudnia ich ochronę). Rosną w ich obrębie okazałe dęby szypułkowe o obwodach przekraczających 3 m, wielogatunkowe bujne runo leśne oraz prawdopodobnie największe w Łodzi i okolicach okazy kwitnącego bluszczu (kilkudziesięcioletnie). Korzystny wpływ na ekspozycje walorów krajobrazowych Lasu Rudzkiego ma urozmaicona rzeźba terenu. Kulturowymi symbolami Lasu Rudzkiego są budowane na przełomie XIX i XX w. drewniane wille. Na położony przy północnej granicy miasta kompleks leśny Harcerski Las składają się tereny dawnych lasów prywatnych oraz dawnego poligonu wojskowego zalesionego w latach przez harcerzy Chorągwi Łódzkiej w ramach akcji Mikroklimat. Drzewostan uroczyska buduje głównie sosna pospolita, na uwagę zasługują pojedyncze okazy dębów szypułkowych oraz ciekawe okazy flory: korzeniówka zwyczajna, goździk kropkowany, gorysz pagórkowy. Położony w sąsiedztwie ulic: Augustów i Przybyszewskiego niewielki kompleks leśny Augustów pełni funkcję izolacyjną dla osiedla mieszkaniowego Widzew od wpływów Elektrociepłowni EC4. O rolniczym pierwotnie charakterze terenu świadczą sady - pozostałości dawnych gospodarstw rolnych, teren został przejęty na potrzeby miasta w 1974 r. Drzewostan kompleksu budują różne gatunki sosny (zwyczajna, czarna i banksa), akacje (starodrzew), klony, jawory oraz wyróżniające się rozmiarami dęby i buki o obwodach dochodzących do 280 cm. W obrębie uroczyska funkcjonuje rowerowy tor przeszkód. Położone po południowej stronie ul. Opolskiej (między ulicami: Iglastą i Beskidzką) Uroczysko Opolska Beskidzka przejęte formalnie w użytkowanie miasta (podobnie jak większość niewielkich uroczysk) w 1974 r. składa się z czterech stanowiących łącznie ok. 17 ha powierzchni kompleksów leśnych. Są to lasy z dużym udziałem w drzewostanie sosny i brzozy (głównie kompleks przylegający bezpośrednio do ul. Iglastej) oraz dębów i modrzewi. Uroczysko Żabieniec zlokalizowane na północnym stoku doliny Sokołówki powstało w wyniku zalesienia nieużytków rolnych w latach Uroczysko buduje wielogatunkowy drzewostan: olsze czarne (w południowo-wschodniej części), sosny, buki, 77

78 dęby i brzozy, a podszycie rosną: klony, dęby, lipy, czeremcha amerykańska, dziki bez i jarzębina. Na uroczysko Przy Zakładowej (funkcjonujące jako las komunalny od 1974 r.) składają się 3 niewielkie kompleksy leśne położone po dwóch stronach ul. Zakładowej w dzielnicy Olechów. Stanowione części większych lasów stanowiących na ogół własność prywatną, rozproszonych licznie na terenie między torami kolejowymi a al. Hetmańską. Geneza i skład gatunkowy wszystkich lasów w tej części miasta jest podobna, powstały poprzez spontaniczne zarastanie nieużytków rolnych samosiewami brzozy lub sosny. Teren ok. 7,5 ha uroczyska Feliksin - w zasobach miasta od 1974 r. to fragment większego kompleksu leśnego zlokalizowanego między ul. Wieńcową a ul. Dworcową i torami kolejowymi. Drzewostan uroczyska buduje głównie sosny, w południowej części także dęby. Uroczysko Zjazdowa przejęte przez miasto w 1974 r. to 7 ha zespół dwóch kompleksów gruntów leśnych: jeden po południowej stronie ul. Zjazdowej las liściasty (w drzewostanie dominują dęby), drugi po północnej stronie ulicy niezalesiony, stopniowo zarastający w wyniku naturalnej sukcesji brzozą i sosną. Bezpośrednio do uroczyska Harcerski Las od strony wschodniej przylega las miejski Helenówek. Rośnie tu najstarszy w lasach komunalnych ponad 110-letni drzewostan bukowy (występuje na północnej granicy zasięgu naturalnego występowania w Polsce). Na uwagę zasługuje zlokalizowany we wschodniej części uroczyska płat grądu typowego z roślinnością podlegająca ochronie, m.in. konwalia majowa, przylaszczka pospolita oraz kilka okazałych dęby oraz buki o obwodach cm. Pierwotnie cały teren uroczyska Przy Rudzkiej był zabagniony, obecnie w całości jest porośnięty drzewostanem (przeważa brzoza) lub krzewami. Na terenie Uroczyska nie stwierdzono występowania żadnych chronionych lub godnych uwagi gatunków roślin zielnych. Na szczególną uwagę zasługują natomiast 2 okazałe egzemplarze cypryśnika błotnego Taxodium distichum (prawdopodobnie największe w Łodzi) oraz grupa klonów srebrzystych Acer saccharinum 36. Teren uroczyska został formalnie przejęty na potrzeby miasta w 1974 r. Najmniejsze powierzchniowo uroczysko Przy Olechówce, będące lasem komunalnym od 1974 r. stanowi ok. 2,5 ha las z dużym udziałem sosny w drzewostanie. Lasy prywatne, które stanowią prawie 40% powierzchni wszystkich lasów na terenie Łodzi (ok ha), charakteryzują się dużym rozdrobnieniem (w dzielnicy Łódź Widzew zinwentaryzowano 411 kompleksów leśnych o powierzchni od 19,11 ha do 0,01 ha 37, w dzielnicy Łódź Polesie 176 kompleksów o powierzchni od 16,91 ha do 0,01 ha 38 ). W większości są to młode drzewostany będące efektem naturalnej sukcesji na gruntach o zaniechanym użytkowaniu rolniczym lub drzewostany pochodzące ze sztucznych zalesień okresu powojennego. Dominującymi typami siedliskowymi w obrębie lasów prywatnych są: bór mieszany świeży, bór świeży i las mieszany świeży. Drzewostan lasów prywatnych jest mało zróżnicowany dominują dwa gatunki: sosna i brzoza, mniejszy udział mają: akacja, buk, topola, olsza i inne gatunki liściaste. Ze względu na położenie w bezpośrednim 36 Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb Miejscowego plan zagospodarowania przestrzennego dla części obszaru miasta Łodzi położonej w rejonie ulic: Pabianickiej, Ekonomicznej i Granicznej oraz południowej granicy miasta, oprac. WMW-projekt, Łódź, październik 2006 r. 37 Łódź Widzew. Uproszczony plan urządzenia lasu. Inwentaryzacja stanu lasu na okres od do r. zatwierdzony Decyzją Wojewody Łódzkiego Nr SR.V.6111/7/04 z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie zatwierdzenia uproszczonego planu urządzenia lasu. 38 Łódź Polsie. Uproszczony plan urządzenia lasu. Inwentaryzacja stanu lasu na okres od do r. zatwierdzony Decyzją Wojewody Łódzkiego Nr SR.V.6111/7/04 z dnia 26 lipca 2004 r. w sprawie zatwierdzenia uproszczonego planu urządzenia lasu. 78

79 sąsiedztwie zabudowy i funkcję jaką w związku tym pełnią lasy prywatne (ozdobna, osłonowa od wiatru) są one kształtowanie wg upodobań użytkowników poszczególnych działek, często jest to związane z wprowadzaniem gatunków obcych rodzimej florze. Nadzór nad gospodarką leśną prowadzoną we wszystkich lasach nie stanowiących własności Skarbu Państwa na terenie Łodzi sprawuje Leśnictwo Miejskie Łódź. Zgodnie z uproszczonymi planami urządzenia w lasach nie stanowiących własności Skarbu Państwa nie planuje się użytkowania rębnego, a wszystkie czynności gospodarcze mają na celu zachowanie ciągłości i trwałości lasów. W lasach tych dopuszcza się, oprócz wyrębów związanych z zabiegami pielęgnacyjno-hodowlanymi, możliwość prowadzenia zabiegów trzebieży przekształceniowej mającej na celu powolną i sukcesywną wymianę pokoleń drzewostanu. Ze względu na położenie w granicach dużego ośrodka miejskiego tereny leśne ulegają ciągłym przekształceniom na skutek silnej antropopresji, jak wynika z danych Leśnictwa Miejskiego Łódź stan ogólny lasów na terenie miasta określa się jednak jako zadowalający 39. Najsilniejsza presja dotyczy dwóch największych kompleksów lasów: Lasu Łagiewnickiego i Lasu Rudzkiego. Pierwszy z nich ze względu na znaczną powierzchnię ma większą odporność na zagrożenia, drugi jest znacznie osłabiony poprzez silnie rozczłonkowanie terenami zainwestowanymi. W lasach komunalnych żadne istotne zagrożenia biotyczne lub abiotyczne nie zostały stwierdzone. Z form degradacji ekosystemu leśnego w lasach komunalnych borowacenie 40 w zasadzie nie występuje (dotyczy jedynie 22% powierzchni, z tego większość w stopniu słabym), niekorzystnym zjawiskiem jest neofityzacja 41 - do najbardziej inwazyjnych gatunków należą czerecha amerykańska (drzewostany z jej udziałem w podszycie występują na ok. 60% powierzchni lasów komunalnych) oraz dąb czerwony (zinwentaryzowany na 6,21% powierzchni leśnej). Negatywny bezpośredni wpływ człowieka na lasy komunalne Łodzi przejawia się m.in. zaśmiecaniem lasów, nadmierną penetracją w okresie pozyskiwania owoców runa leśnego, nielegalnym wyrębem drzew i krzewów, niszczeniem roślin objętych ochroną prawną. Dzięki odpowiedniej infrastrukturze oraz zabiegom przystosowawczym do pełnienia funkcji turystyczno-rekreacyjnych intensywny ruch turystyczny, dotyczący głównie Lasu Łagiewnickiego nie powoduje utraty charakterystycznych cech lasów komunalnych, choć wiąże się z pewnymi negatywnymi oddziaływaniami tj. wydeptywanie nowych ścieżek, zaśmiecanie, nasilenie zjawiska synantropizacji 42 flory. W przypadku lasów prywatnych ich stan zdrowotny jest zadowalający, występują natomiast zaniedbania pielęgnacyjne, zjawiska wydzielania się posuszu oraz zaśmiecania lasów. Dla lasów komunalnych został sporządzony Program Ochrony Przyrody zawierający wytyczne kierunkowe w zakresie ich ochrony. Na skutek ogólnopolskiej tendencji do zwiększania się powierzchni zalesionych kosztem nieużytkowanych terenów rolniczych, powierzchnia lasów wykazuje tendencję wzrostową. Zjawisko to wiąże się z koniecznością aktualizacji ewidencji gruntów. Najwłaściwszym jest jednak powiększanie zasobów leśnych w sposób planowany. Obszarami predestynowanymi do wprowadzania nowych zalesień są: 1) nieużytki, grunty rolne nieprzydatne do produkcji rolnej, grunty rolne nieużytkowane rolniczo, 39 Pismo LMŁ znak: K-09/149/06 z dn r. 40 Borowacenie (inaczej pinetyzacja) polega na wprowadzaniu do drzewostanu liściastego dzrew iglastych lub wyeliminowaniu drzew liściastych z drzewostanu mieszanego def. wg Planu urządzenia lasu komunalnego, Neofityzacja polega na ułatwieniu wnikania neofitów do składu gatunkowego zespołów lub sztucznym wprowadzeniu gatunków obcych geograficznie def. wg Planu urządzenia lasu komunalnego, Synantropizacja oznacza zjawisko wnikania do zbiorowisk roślin obcych związanych z człowiekiem. 79

80 2) grunty położone przy źródliskach rzek lub potoków, wzdłuż brzegów rzek oraz na obrzeżach jezior i zbiorników wodnych, 3) na wododziałach, 4) lotne piaski i wydmy piaszczyste, 5) strome stoki, zbocza, urwiska i zapadliska, 6) hałdy i tereny po wyeksploatowanym piasku, żwiże, torfie i glinie, 7) obszary cenne przyrodniczo, 8) tereny przylegające bezpośrednio do kompleksów leśnych. Tereny wymienione w pkt. 1-6 zostały wskazane w ustawie o lasach. Z punktu widzenia uwarunkowań przyrodniczych nie istnieją przeciwwskazania dla lokalizacji zalesień na większości terenów strefy otwartej (może to być alternatywny sposób zagospodarowania nieużytkowanych terenów rolnych). Zalesianiu nie powinny jednak podlegać tereny takie jak: siedliska łąkowe, doliny rzeczne stanowią istotne korytarze przepływu mas powietrza w strukturze systemu przewietrzającego miasto oraz tereny o walorach krajobrazowych, które powinny być zachowane. Zespół ds. uporządkowania stanu władania lasami komunalnymi na terenie miasta Łodzi powołany zarządzeniem Prezydenta Miasta Łodzi Nr 3494/IV/05 z dnia 21 grudnia 2005 r. wskazał tereny proponowane do zalesienia dla powiększenia istniejących lasów komunalnych uroczyska: Las Łagiewnicki, Harcerski Las Helenówek, Żabieniec, Opolska Beskidzka, Lublinek i Ruda Popioły. Zgodnie z obowiązującymi przepisami grunty przeznaczone do zalesienia określa miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego lub decyzja o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu Zespoły zieleni miejskiej urządzonej Podstawowymi obiektami wchodzącymi w skład zieleni miejskiej urządzonej są: parki, zieleńce, zieleń osiedlowa i uliczna, a także zieleń w ramach: parków dydaktycznych (ogród botaniczny, ogród zoologiczny), ogrodów działkowych, cmentarzy oraz ośrodków sportu i rekreacji. Dane statystyczne dotyczące miejskich terenów zielonych 43 (tabela 14) wskazują na znaczny udział zieleni osiedlowej (45% w 2005 r.) oraz parków (29,9% w 2005 r.) w ogólnej powierzchni terenów zieleni miejskiej oraz niewielki wzrost ich powierzchni na przestrzeni ostatnich kilku lat. W warunkach miejskich bardzo istotne znaczenie pełni zieleń przyuliczna. Ilość nasadzeń drzew i krzewów niestety systematycznie maleje (tabela 15), co jest zjawiskiem niekorzystnym ze względu na izolacyjną funkcję (ochrona przed rozprzestrzenianiem się pyłów, gazów oraz hałasu) pasów zieleni wzdłuż ulic. Szczególnie drastycznie spadła ilość nasadzeń krzewów z 25,5 tys. sztuk w 2000 r. do 2,5 tys. sztuk w 2005 r. 43 Statystyka Łodzi 2006, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź

81 Tabela 14. Miejskie tereny zielone Łodzi Wyszczególnienie Powierzchnia w ha Parki 600,8 609,8 44 Zieleńce 276,4 276,4 Zieleń osiedlowa 862,8 925,5 Zieleń uliczna 78,0 78,8 Ogród botaniczny 64,1 64,1 Ogród zoologiczny 79,7 79,7 Razem 1961,8 2034,3 Źródło: Statystyka Łodzi 2006, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź 2006 Tabela 15. Zieleń uliczna nasadzenia drzew i krzewów w Łodzi Wyszczególnienie Powierzchnia w ha Drzewa Krzewy Źródło: Statystyka Łodzi 2006, Urząd Statystyczny w Łodzi, Łódź 2006 Terenami zieleni miejskiej o najwyższych walorach przyrodniczych i krajobrazowych są parki miejskie. Kompendium wiedzy na temat historii ich powstania, założeń i funkcjonowania zawiera opracowanie pt. Parki Łodzi z 1962 r. 45 oraz współczesne materiały tj. opracowania dla poszczególnych parków wydawane przez Stowarzyszenie Film-Przyroda- Kultura w Łodzi (do tej pory ukazały się dla parku Źródliska I oraz im. Klepacza) a także prace magisterskie studentów łódzkich uczelni 46. Większość parków łódzkich powstała w XIX wieku i w pierwszym pięćdziesięcioleciu XX wieku. W pierwszej połowie XIX wieku, w początkach rozwoju Łodzi przemysłowej utworzono pierwszy miejski park Źródliska oraz pierwszy park prywatny aktualnie Park im. Wł. Reymonta. Rozwój przemysłu w Łodzi wiązał się z rozpoczęciem okresu kształtowanie zieleni miejskiej przez właścicieli fabryk. Pod koniec XIX w. zaobserwowano znaczny wzrost liczby parków prywatnych, które powstawały w sąsiedztwie rezydencji właścicieli fabryk (m. in. Park Sielanka i Park im. A. Struga). W tym czasie zakładano również parki publiczne (im. H. Sienkiewicza oraz im. Ks. J. Poniatowskiego), jednak pod względem liczby i powierzchni w porównaniu do parków prywatnych stanowiły one mniejszość. Pierwsza Wojna Światowa oraz niemiecka okupacja nie sprzyjały tworzeniu nowych parków, m. in. za sprawą osłabienia kondycji gospodarczej kraju (i Łodzi) oraz finansowej fabrykantów. W latach powstało tylko jedno prywatne założenie 44 Dane Wydziału Ochrony Środowiska i Rolnictwa z czerwca 2007 r. mówią o łącznej powierzchni miejskich parków w Łodzi 531,3 ha (tabela 16). 45 Mowszowicz J., 1962, Łódzkie Towarzystwo Naukowe, Łódź. 46 Parki miejskie jako element zagospodarowaniaprzestrzeni Łodzi, Pabich M., 2004, praca magisterska w archiwum Katedry Zagospodarowania Środowiska i Polityki Przestrzennej Uniwersytetu Łódzkiego. 81

82 parkowe dzisiejszy park im. J. Matejki. Mimo kryzysu tworzono nowe parki miejskie w oparciu o istniejące lasy np. obecnie park im. J. Piłsudskiego i park im. Konstytucji 3-ego Maja. W latach Magistrat wykupił cztery parki prywatne (im. J. Matejki, im. A. Struga, im. J. Słowackiego oraz im. A. Mickiewicza), czyniąc je miejscami publicznie dostępnymi. Po II wojnie światowej następowało przejmowanie na rzecz państwa parków należących do właścicieli fabryk (m. in. park Helenów, Źródliska II, im. Kilińskiego, Sielanka, im. Wł. Reymonta, im. Wł. Klepacza). Ponadto dokonywano powiększenia parków już istniejących (im. A. Mickiewicza) oraz zakładano nowe (park przy ul. Leczniczej). W drugiej połowie XX w. miastu przybyło 9 nowych obiektów parkowych, a w latach 90- tych rozpoczęto modernizację już istniejących. W 2004 r. oddano do użytku nowy park Widzewska Górka, składający się z dwóch części, jednej wypoczynkowej, a drugiej o charakterze rekreacyjno-sportowym, a w latach zakończono pierwszy etap tworzenia Parku Ocalałych 47. Obecnie w Łodzi istnieją 34 parki o łącznej powierzchni wynoszącej 531,3 ha, w tym 12 obiektów to parki zabytkowe o łącznej powierzchni 343 ha (tabela 16). Największym parkiem jest park im. J. Piłsudskiego (187,3 ha), a najmniejszym park wiejski przy ul. Brójeckiej (1,1 ha). Parki zajmują największą powierzchnię w dzielnicy Polesie (232,2 ha), jednak jest ich tu najmniej (3 szt.), a najmniejszą w dzielnicach Górna (52,8 ha) i Śródmieście (13,8 ha). O nierównomiernym rozkładzie parków w przestrzeni miasta zadecydował głównie aspekt historyczny rozwoju przemysłowej Łodzi. Większość parków koncentruje się wewnątrz granicy kolei obwodowej, a niewielka ich ilość w ramach dużych osiedli mieszkaniowych powstałych w latach 70-tych XX w. Tabela 16. Wykaz parków miejskich w Łodzi Nr Nazwa i lokalizacja Powierzchnia ( w ha ) ŁÓDŹ - BAŁUTY 1. Staromiejski (Zachodnia - Ogrodowa - Północna -Franciszkańska) 17,0 2. im. A. Mickiewicza 48 (Zgierska - Biegańskiego - Krzewowa - Al. Róż - Folwarczna - 49,4 Jaworowa) 3. Helenów (Północna - Źródłowa - Smugowa) 17,1 4. im. A Struga (ks. Brzóski - Piekarska - Olsztyńska) 3,4 5. im. Szarych Szeregów (Marysińska - Staszica - Górnicza) 15,0 6. Ocalałych (Wojska Polskiego-Oblęgorska) w budowie 8,5 7. Park Piastowski (Wici Grodów Nadodrzańskich) 4,4 Powierzchnia parków zabytkowych w dzielnicy 66,5 Powierzchnia parków w dzielnicy 114,8 ŁÓDŹ - GÓRNA 8. im. Legionów - dawny Hibnera i dawny ZUS (Pabianicka - Doroty Bednarska - Sanocka) - wpis do rej. zabytków - 9,3 ha 9,3+3,1 9. Sielanka (Pabianicka - Cieszkowskiego - Rondo Lotników Lwowskich) 4,7 10. im. J. Słowackiego (Pabianicka - Cieszyńska - Al. Politechniki) 5,1 11. im. Wł. St. Reymonta (Piotrkowska - Przybyszewskiego - Milionowa) 6,3 12. Skwer im H. Dubaniewicza (Paderewskiego - Strycharska) 5,0 13. im. J. Dąbrowskiego (Rzgowska - Jachowicza -Dąbrowskiego) 7,1 14. Skwer im. Świętego Maksymiliana Marii Kolbego (Rydla - Tatrzańska) 2,1 15. przy ul. Leczniczej (Kasowa - Lecznicza - Podmiejska - Słowackiego) 2,0 16. bez nazwy przy ul. Felsztyńskiego (Rejtana Al. Politechniki Piękna Felsztyńskiego) 7,0 17. bez nazwy przy ul. Brójeckiej park wiejski (Kolumny Grójecka) 1,1 47 Źródło: Wybrane obiekty usługowo-handlowe i tereny zielone jako element zagospodarowania przestrzeni miejskiej Łodzi, Lamprecht M., Marszał T., Milewska K., Nalewajko J., Nowak A., Łódź 2005 (oprac. na zlecenie Urzędu Miasta Łodzi). 48 Pogrubioną czcionką wyróżniono parki zabytkowe. 82

83 18. Pasaż przy ul. Skrzywana (Skrzywana-Wólczańska) 0,9 Powierzchnia parków zabytkowych w dzielnicy 15,6 Powierzchnia parków w dzielnicy 53,7 ŁÓDŹ - POLESIE 19. im. J. Piłsudskiego (Konstantynowska - al. Unii Lubelskiej - Krzemieniecka - Krakowska - 187,3 Srebrzyńska) 20. im. J. Poniatowskiego (Al. Włókniarzy - Parkowa - Żeromskiego - Mickiewicza) 41,6 21. im. ks. Bp. M. Klepacza (Al. Politechniki - Skorupki - Wólczańska) 3,3 Powierzchnia parków zabytkowych w dzielnicy 232,2 Powierzchnia parków w dzielnicy 232,2 ŁÓDŹ - ŚRÓDMIEŚCIE 22. im. J. Matejki (Narutowicza - Matejki) 2,5 23. im. St. Staszica (Uniwersytecka - Narutowicza - Wierzbowa - Jaracza) 3,9 24. im. St. Moniuszki (Kilińskiego - Składowa - POW - Narutowicza) 2,3 25. im. H. Sienkiewicza (Sienkiewicza - Kilińskiego) 5,1 Powierzchnia parków zabytkowych w dzielnicy 11,5 Powierzchnia parków w dzielnicy 13,8 ŁÓDŹ - WIDZEW 26. im. J. Kilińskiego (Kilińskiego - Tymienieckiego) 2, Maja (Małachowskiego - Śmigłego-Rydza - Konstytucyjna - tory PKP) 23,5 28. im. Gen. M. Zaruskiego (Szczytowa - Giewont) 9,0 29. Widzewski (Niciarniana - Sobolowa - Piłsudskiego) 7,8 30. Źródliska I (Fabryczna - Przędzalnina- Piłsudskiego) 10,6 31. Źródliska II (Pl. Zwycięstwa - Targowa - Fabryczna) 6,6 32. im. Baden Powella (d. Rozrywkowy) (Konstytucyjna - Niciarniana - Małachowskiego - tory 19,7 PKP) 33. Nad Jasieniem (Śmigłego Rydza - Tymienieckiego - Zbiorcza) 13,0 34. Podolski (Śmigłego Rydza - Tatrzańska - Zbaraska) 14,8 35. Widzewska Górka I i II (Czernika - Al. Przyjaźni - Bartoka) 9,8 Powierzchnia parków zabytkowych w dzielnicy 17,2 Powierzchnia parków w dzielnicy 117,7 Powierzchnia parków zabytkowych w Łodzi 343 POWIERZCHNIA PARKÓW MIEJSKICH W ŁODZI 532,2 Źródło: dane WOŚiR UMŁ, czerwiec Fauna Do początku XIX wieku zwarta pokrywa leśna występująca na terenie Łodzi wpływała na bogactwo faunistyczne miasta. W wyniku postępującej antropopresji zasoby fauny uległy znacznemu zubożeniu, a dzisiejszą faunę Łodzi tworzy zespół czynników, do których należą: swoisty klimat i warunki hydrologiczne niezależne od warunków zewnętrznych, sprzyjające zasiedlaniu przez gatunki kserofilne żyjące w środowisku suchym i termofilne czyli ciepłolubne, charakterystyczne dla innych stref geograficznych np. mrówki faraona; czynniki techniczne (np. infrastruktura podziemna, szlaki drogowe i kolejowe, zabudowa), które przerywają zasięg gatunków, izolują kontakt z naturalnymi biotopami oraz przyczyniają się do wymierania gatunków, z drugiej strony ułatwiają zasiedlanie domostw (mysz domowa, szczur wędrowny, karaluch); dostępność produktów spożywczych, która uniezależnia niektóre gatunki zwierząt (np. gołąb miejski, krukowate) od naturalnych źródeł pokarmu; zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego zmniejszające ilość gatunków zwierząt związanych z glebą i wodą. 83

84 Oddziaływanie wyżej wymienionych czynników, charakteryzujących się dużą zmiennością w warunkach miejskich, prowadzi do radykalnych zmian w środowisku. Tym negatywnym wpływom podlega również fauna miejska odznaczająca się następującymi cechami: zubożeniem gatunków w stosunku do środowisk naturalnych i trwaniem tylko nielicznych gatunków osiągających dominację nad innymi, znacznym udziałem gatunków ciepłolubnych i sucholubnych, powstawaniem populacji zwierzęcych o specyficznych i indywidualnych cechach w porównaniu z populacjami środowisk naturalnych (Diehl 1997). Na terenie Łodzi wykazano 2609 gatunków bezkręgowców, w tym: 2244 gatunków owadów (do najlepiej poznanych należą: psotniki 40 gatunków, motyle 658; muchówki do których należą bzygowate 186 gatunków; chrząszcze w tym ryjkowce i biedronki - 38; błonkówki w tym grzebaczowate 125 gatunków. Ponadto do dobrze poznanej fauny bezkręgowców zaliczono: ślimaki 51 gatunków i wioślarki 38 (Markowski i in. 1998). Bezkręgowce charakteryzują się łatwością migracji, dlatego często w importowanych produktach spożywczych i włókienniczych były przenoszone różnorodne szkodniki. Należą do nich: prusak, karaczan wschodni, mrówka faraona, mól odzieżowy i futrzany, kapturnik zbożowy, czarnuch ryżowiec, czy strąkowiec fasolowy. Na obszarze Łodzi trzon fauny bezkręgowców tworzą gatunki rozprzestrzenione na Niżu Środkowoeuropejskim. W wyniku krzyżowania się na terenie miasta zasiągów sąsiednich prowincji zoogeograficznych, stwierdza się również gatunki należące do elementu: atlantyckiego (np. ośliczka murowa, pszczolinka), tajgowego (trzmiel wschodni, bzyg), borealnego (bzyg, chruścik), borealno-górskiego (np. trzmiel tajgowy, ryjkowiec), górskiego (krocionóg, biegacz Linneusza), submedyterrańskiego i subpontyjskiego (np. molowiec, mrówka gmachówka, nadrzewnica, zbornica). Warto dodać, że na terenie miasta największym zróżnicowaniem gatunkowym charakteryzują się formy peryferyjne bezkręgowców, a w miarę zbliżania się do centrum maleje liczba gatunków. Ponadto w centrum miasta zauważalna jest zwiększona liczba gatunków wielożernych. Bogata i zróżnicowana fauna bezkręgowców występuje w lasach i dużych parkach. Największa liczba gatunków około 1000 została stwierdzona w Lesie Łagiewnickim, który stanowi rozległy naturalny kompleks leśny. Prowadzone tu intensywne badania wykazały obecność gatunków rzadkich (muchówki saproksylofagiczne i żądłówki gnieżdżące się na spróchniałym drewnie) oraz chronionych jak biegacz Linneusza. Ponadto występuje tu ponad 400 gatunków motyli w tym powszechnie znany paź królowej, 131 drapieżnych żądłowek, 158 bzygów, 19 łowików, 76 ryjkowców, 17 biedronek, 15 psotników. Najbardziej znanymi bezkręgowcami zamieszkującymi parki, ogrody, pola uprawne, inne tereny zielone, a także tereny otwarte (tereny kolejowe i nieużytki) są: osy, trzmiele, błonkówki, biedronki i złotooki. Nieliczną faunę wodną reprezentują wioślarki i pluskwiaki. W stawach przy ul. Rogowskiej sporadycznie spotyka się raka szlachetnego. Pośród bezkręgowców znajdujących się na terenie Łodzi 32 gatunki są prawnie chronione. Wyróżniono wśród nich m. in.: trzmiele (tajgowy, ciemnopasy, ozdobny) i biegacze (np. biegacz Linneusza). Należy dodać, że pachnica (żuk) oraz trzmiel tajgowy umieszczone są w czerwonej księdze zwierząt Polski. Jedenaście gatunków jest na krajowej czerwonej liście: zgłębiec, gmachówka, promakatka oraz trzmiele. Gatunki rzadkie i zagrożone (np. paź królowej, kraśnik sześcioplamek, mierzwica, niżbik, promakatka, gmochówka) najliczniej występują w Lesie Łagiewnickim w parkach na Zdrowiu, a także na terenach zielonych na osiedlach: Sikawa, Stoki, Henryków i Janów (Diehl 1997, Projekt planu ochrony Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich 2001, Atlas Miasta Łodzi 2002). 84

85 Na obszarze Łodzi występuje 179 gatunków kręgowców lądowych w tym: 11 gatunków płazów, 4 gatunki gadów, 125 gatunki ptaków lęgowych i 39 gatunków ssaków. Wiele z nich, bo aż 139 gatunków objętych jest prawną ochroną. Do Polskiej czerwonej księgi zwierząt wpisane są trzy gatunki będące silnie zagrożone: traszka grzebieniasta, mroczek posrebrzany, borowiaczek. W latach sześćdziesiątych na terenie miasta stwierdzono w wodach Bzury, Neru i w niektórych stawach 14 pospolitych gatunków ryb. Niestety w wyniku niskich przepływów i zanieczyszczenia wód zaobserwowano zmniejszenie liczebności gatunków i spadek ich biomasy. W związku z tym w rzece Ner wykazano tylko 4 gatunki ryb, a w rzece Olchówce jeden ciernik. Najpospolitszymi łódzkimi płazami są: żaba trawna i ropucha szara. Gatunki te spotykane są w zbiornikach leśnych położonych na obrzeżach miasta. Ponadto na obszarach zalesionych, ale mniej licznie występują: ropucha zielona, żaba jeziorkowa, grzebiuszka ziemna, żaba moczarowa, żaba wodna (forma hybrydowa żaby śmieszki i żaby jeziorkowej). Godny uwagi jest fakt obecności kumaka nizinnego w Parku im. 3 Maja. Najbliżej centrum miasta zaobserwowano traszkę zwyczajną i ropuchę zieloną. Do najrzadziej występujących płazów zaliczono: traszkę grzebieniastą (Las Łagiewnicki, Smulsko okolice rz. Łódki), rzekotkę drzewną (Las Łagiewnicki, Nowosolna, Mileszki), kumaka nizinnego (Las Łagiewnicki, Wiskitno rejon stawu na południe od ul. Jędrzejowskiej, okolice rz. Ner, Las Lublinek), natomiast z obszarów miasta wycofały się następujące gatunki: żaba śmieszka i ropucha paskówka (Diehl 1997, Atlas Miasta Łodzi 2002).. Z gadów na terenie miasta występują: jaszczurka zwinka, jaszczurka żyworodna, na terenie Lasu Łagiewnickiego padalec zwyczajny i zaskroniec, które są narażone na wyginięcie. Do połowy XX w. zaniknęły następujące gatunki: żółw błotny (wcześniej obserwowany w rejonie Chocianowic) oraz żmija zygzakowata (występowała w Lesie Łagiewnickim). Ptaki są najlepiej rozpoznaną grupą zwierząt w Łodzi. Gniazduje tu 119 gatunków, najwięcej jest ich na obrzeżach miasta ze względu na różnorodność siedlisk. Najliczniejsza awifauna występuje w Lesie Łagiewnickim (stwierdzono gniazdowanie 82 gatunków ptaków) oraz na zachodzie Łodzi gdzie panują najbardziej wilgotne warunki (od 35 do ponad 40 gatunków na km 2 - rejony rz. Sokołówki, Zimnej Wody, Jasieńca, dolina rz. Ner, parki na Zdrowiu, osiedla: Brus, Smulsko, Nowy Józefów, Chocianowice oraz Ruda Pabianicka). Wschodnie rejony miasta są mniej bogate w awifaunę, jednak największa liczba gatunków lęgowych (od 35 do 39, a nawet miejscami powyżej 40 gatunków na km 2 ) występuje w okolicach osiedli: Nowosolna, Wiączyń Górny, Mileszki, Nery, Młynek, Wiskitno, Feliksin oraz południowe rejony osiedli Olechów i Andrzejów (Diehl 1997, Atlas Miasta Łodzi 2002). Na obszarach zalesionych zachowało się dosyć dużo gatunków charakterystycznych dla pozamiejskich terenów leśnych. Należą do nich m. in.: myszołów, jastrząb, krogulec, uszatka, puszczyk, dzięcioł zielony, dzięcioł czarny, kruk, bogatka, kos, zięba, grubodziób, oraz rzadsze gatunki takie jak: dzięcioł średni, muchołówka mała. Do zanikających gatunków zaliczono świergotka polnego, który związany jest z suchymi i piaszczystymi obszarami otwartymi. W miejscach występowania podmokłych łąk gniazdują: przepiórka, derkacz, czajka, świergotek łąkowy i świerszczak, natomiast nad wodą - remiz. Jednym z najbardziej zagrożonych procesami urbanizacyjnymi ptaków jest bocian biały, który związany jest z podmokłymi łąkami (kompleks leśny w okolicach rz. Ner Laskowice, Nowosolna obszary przy wschodniej granicy miasta). W latach osiemdziesiątych na obszarze Lasu Łagiewnickiego istniały 3 gniazda bociana. Zanikającymi gatunkami, gniazdującymi w mieście są także: jarzębatka, bączek (powiązany z roślinnością szuwarową zbiorników wodnych okolice rz. Łódki w rejonie Smulska) (Diehl 1997, Atlas Miasta Łodzi 2002). 85

86 W Łodzi zadomowiły się także gatunki charakterystyczne dla odległych obszarów geograficznych. Ptakiem pochodzącym z terenów półpustynnych jest dzierlatka, do gatunków lasostepowych należą: sroka, gawron, szpak, pustułka, sierpówka. Gatunkami górskimi wykorzystującymi zamiast naturalnych bloków skalnych budynki są: dymówka, oknówka, białorzytka i kopciuszek, natomiast gatunek ptaka pochodzącego z lasotundry reprezentuje kwiczoł. Pojawienie się niektórych gatunków takich jak muchołówka białoszyja, kląskawka, łabędź niemy oraz wzrost liczebności słowika szarego jest wynikiem rozszerzenia się ich zasięgów. Gatunkami introdukowanymi, czyli sztucznie wprowadzonymi przez człowieka są gołąb miejski i bażant. Gołębie zostały sprowadzone w latach pięćdziesiątych na teren Zakładu Przemysłu Bawełnianego przy ul. Ogrodowej, skąd rozprzestrzeniły się na całą Łódź. Największa ich liczebność charakterystyczna jest dla terenów wysokiej i zwartej zabudowy, gdzie występuje ponad 400 par na km 2. Ptakami przebywającymi w mieście przez cały rok są: wróble domowe, mazurki, dzwońce, kosy i sroki. W okresie polęgowym latem i jesienią występują szpaki, kawki i gawrony, które w niektórych parkach tworzą masowe noclegownie. Warto dodać, że w okresie zimowym w mieście stwierdza się większą koncentrację ptaków niż na terenach poza nim, przyciąga to niektóre drapieżniki takie jak: krogulec (Las Łagiewnicki, zbiorowiska leśne nieopodal ul. Nery, ul. Olechowskiej przy rz. Olchówce), drzemlik, a nawet sokół wędrowny (Diehl 1997, Atlas Miasta Łodzi 2002). Występowanie większości gatunków ssaków w mieście związane jest z lasami, parkami i zadrzewieniami śródpolnymi, głównie obszarów peryferyjnych. Niektóre gatunki jak jeż wschodni, wiewiórka, czy mysz polna spotykane są w śródmiejskich parkach, na cmentarzach oraz ogródkach działkowych. Centralne obszary miasta zasiedlają m. in.: szczur wędrowny, mysz domowa, kret, nornica, nietoperze: mroczek późny, gacek szary, gacek brunatny, karlik malutki, nocek duży, mroczek posrebrzany. W Lesie Łagiewnickim stwierdzono 5 gatunków nietoperzy w tym: borowca wielkiego i borowiaczka rzadkiego w skali kraju. Na pograniczu zwartej i luźnej zabudowy występują ssaki drapieżne: kuna domowa (Nowosolna, rejony Cmentarza Doły i ul. Telefonicznej, parki na Zdrowiu, Ruda Pabianicka, Las Lublinem), tchórz (Las Łagiewnicki, Bronisin), łasica, lis (kilkakrotnie na Zarzewie, rejon ulic Lodowej, Przybyszewskiego, Papierniczej, Jędrzejowskiej). Na terenach zalesionych i polach obserwowane są niewielkie stada saren. Najczęściej występują w Lesie Łagiewnickim, ponadto spotykane są na Janowie, Widzewie Wschodzie, Olechowie, Feliksinie. W ostatnich latach na terenie Lasu Łagiewnickiego zdecydowanie wzrosła populacja dzika (ponad 30 osobników), obserwowany jest także borsuk, a w latach 90 ubiegłego wieku sporadycznie pojawiał się łoś. Ponadto w Lesie Łagiewnickim i na innych peryferyjnych obszarach miasta występują: królik, zając, kuna leśna (Diehl 1997, Projekt planu ochrony Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich 2001, Atlas Miasta Łodzi 2002) Odnawialne źródła energii Obecnie na terenie miasta energia ze źródeł alternatywnych jest pozyskiwana z biogazu na terenie Grupowej Oczyszczalni Ścieków. Duży potencjał w zakresie nowych źródeł energii tkwi w zasobach wód geotermalnych problematyka opisana w pkt Pozostałe coraz popularniejsze w kraju metody pozyskiwania energii poprzez przetwarzanie siły wiatru lub pobieranie energii słonecznej również mogą być alternatywą dla konwencjalnych źródeł pozyskiwania energii dla potrzeb miasta. Na terenie Łodzi średnio w ciągu roku prędkość wiatru przekracza 7m/s, produkcja energii przy wykorzystaniu turbin 86

87 wiatrowych jest więc opłacalna 49. Należy jednak pamiętać, iż w obrebie terenów zabudowanych prędkości wiatru elegają zredukowaniu, lokalizacja turbin wiatrowych wymaga ponadto odpowiedniej powierzchni terenu otwartego (najlepiej płaskiego) i zachowania odpowiedniej odległości od siedzib ludzkich. Możliwości lokalizacji turbin wiatrowych na terenie Łodzi ograniczają się więc praktycznie tylko do części peryferyjnych miasta. Naturalne warunki sprzyjają także pozyskiwaniu energii poprzez panele słoneczne. Ich mała popularność na tereniemiasta jaki całej Polski wynika z wysokich kosztów wytworzenia energii elektrycznej w panelach solarnych w porównaniu z kosztami pozyskania energii z konwencjonalnych źródeł. Zbudowanie tego rodzaju przydomowej elektrowni może być jednak korzystne w przypadku zabudowy znacznie oddalonej od linii energetycznych. Instalacja kolektorów słonecznych jest również opłacalna w budynkach o dużym zużyciu wody, np. w basenach, pensjonatach, hotelach. Łódź położona jest w strefie kraju o korzystnych uwarunkowaniach dla pozyskiwania energii słonecznej roczne wielkości napromieniowania wynoszą kwh/m² na rok (na terenie Polski w zależności od położenia od kwh/m² na rok), a nasłonecznienie ok godzin rocznie (w Polsce w przedziale od 1390 do 1900 godzin). 2.2 Ochrona prawna zasobów przyrodniczych Na obszarze miasta ustanowione są następujące prawne formy ochrony przyrody określone w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 954 z późn. zm.): - rezerwaty przyrody: Polesie Konstantynowskie, Las Łagiewnicki, - park krajobrazowy: Park Krajobrazowy Wzniesień Łódzkich wraz z otuliną, - pomniki przyrody: 272 obiekty. Ponadto wytypowano tereny o wysokich walorach przyrodniczych i krajobrazowych predestynowane do objęcia ochroną jako: - obszar chronionego krajobrazu: Sokolniczo-Piątkowski, - pomniki przyrody na terenie Lasu Łagiewnickiego i jego otuliny, - użytki ekologiczne: Łąka Opadówka, Dolina Łagiewniczanki i Bzury, Łęgi nad Bzurą, Łąki pod Moskulami, Łąka w Modrzewiu, torfowisko w dolnie rzeki Gadki, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: Doliny Bzury i Sokołówki, Nad Łagiewniczanką, Źródliska Bzury, Doliny Miazgi, Doliny Olechówki, Doliny Neru i Dobrzynki, Wylot parowu Kalonka Rezerwaty Przyrody W granicach obszaru miasta ustanowione są 2 rezerwaty przyrody: Polesie Konstantynowskie i Las Łagiewnicki Rezerwat Polesie Konstantynowskie - dane podstawowe: 1) powierzchnia: 9,80 ha, 2) typ rezerwatu: leśny, 3) główny przedmiot ochrony: las naturalny z jodłą na granicy zasięgu, 4) akt prawny: uchwała Magistratu Miasta Łodzi z dnia 23 maja 1930 r. (ponownie został uznany jako obiekt chroniony w 1954 r.), 5) plan ochrony: brak, 6) nadzór nad funkcjonowaniem sprawuje Wojewoda Łódzki (Wojewódzki Konserwator Przyrody). 49 Przy prędkości 4m/s uzyskuje się bardzo małe moce, a co za tym idzie niską efektywność ekonomiczną. 87

88 Powstał z inicjatywy Edwarda Mieczysława Potęgi ( ) zasłużonego łódzkiego działacza i obrońcy przyrody, prezesa Towarzystwo Przyrodniczego im. Stanisława Staszica, które w 1929 r. wystąpiło do ówczesnego Wydziału Plantacji Miejskich z wnioskiem o utworzenie rezerwatu w lesie rosnącym przy szosie z Łodzi do Konstantynowa. Celem utworzenia rezerwatu było ocalenie resztek naturalnego lasu będącego pozostałością ponad 100-letniej Puszczy Łódzkiej i kniei z początku XX w. (Kurowski, 1996) oraz pozostawienie go dla celów naukowych, dydaktycznych i estetycznych. Polesie Konstantynowskie jest najstarszym w Polsce i jednym z najstarszych w Europie rezerwatów leśnych znajdujących się w obrębie miast. Powstał na terenie leśnym, na którym według Kazimierza Łapczyńskiego w 1892 r. rosła jodła przy jodle, stanowiąca główny przedmiot ochrony w rezerwacie (jodła występuje tu na północnej granicy geograficznego zasięgu). Utworzono go w tym czasie, kiedy miejski las przekształcono w park o charakterze wypoczynkowo-rozrywkowym. Celem utworzenia rezerwatu było ocalenie resztek naturalnego lasu będącego pozostałością ponad 100-letniej Puszczy Łódzkiej i kniei z początku XX w. (Kurowski, 1996) oraz pozostawienie go dla celów naukowych, dydaktycznych i estetycznych. W 1932 r. na obszarze rezerwatu rosło 781 świerków i 229 jodeł, obecnie oba te gatunki należą do wymierających na terenie rezerwatu. Głównymi czynnikami prowadzącymi do degradacji zasobów rezerwatu jest obniżenie poziomu wód gruntowych i zanieczyszczenie powietrza (Kurowski, 1996). Na przestrzeni las zmieniło się położenie rezerwatu w strukturze przestrzennej miasta ówczesna strefa peryferyjna miasta przekształciła się strefę silnie zurbanizowaną. Fitocenozy w obrębie rezerwatu są mało odporne na wydeptywanie, z tego względu teren jest ogrodzony. Ze względu jednak na zniszczenie ogrodzenia i utworzenia dzikich wejść, teren nie jest dostatecznie zabezpieczony przed niekontrolowaną penetracją. Obecnie południowe sąsiedztwo rezerwatu stanowi ul. Krzemieniecka o dużym natężeniu ruchu. Rezerwat nie jest przestrzenią publicznie dostępną, jego zwiedzanie jest dopuszczalne wyłącznie pod kierunkiem przewodnika, nauczyciela, instruktora Straży Ochrony Przyrody lub Ligi Ochrony Przyrody. Rezerwat Las Łagiewnicki - dane podstawowe: 1) powierzchnia: 69,85 ha, 2) typ rezerwatu: leśny, 3) główny przedmiot ochrony: fragment lasu z dobrze zachowanymi fitocenozami grądu i dąbrowy świetlistej, w tym z udziałem jodły na północnej granicy zasięgu, dąbrowy świetlistej i innych zespołów oraz stanowiska roślin chronionych i rzadkich w regionie, 4) akt prawny: Rozporządzenie Ministra Ochrony Środowiska Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 12 listopada 1996 r. (Monitor Polski nr 75, poz. 683) akt nieobowiązujący, uchylony r. na podstawie ustawy z dnia 7 grudnia 2000 r. o zmianie ustawy o ochronie przyrody (Dz. U nr 3 poz. 21), która została uchylona r. 5) plan ochrony: brak, 6) nadzór nad rezerwatem sprawuje Wojewoda Łódzki (Wojewódzki Konserwator Przyrody). Na terenie rezerwatu wyróżniono pięć zbiorowisk leśnych: grąd niski, zajmujący największą powierzchnię przede wszystkim w środkowej i północnej części, grąd typowy spotykamy głównie we wschodniej części, grąd wysoki w kilku płatach głównie w środkowozachodniej części; zbiorowiska przypominające strukturą i składem florystycznym subatlantycką dąbrowę acidofilną oraz dąbrowa świetlista - na pagórkach w zachodniej części 88

89 rezerwatu. Rezerwat stanowi również cenną ostoję faunistyczną. Szczególnie bogata jest fauna owadów i ptaków PKWŁ Północno-wschodnia część miasta obejmująca obszar Lasu Łagiewnickiego i jego otuliny stanowi zachodni fragment Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich (zwanego dalej Parskiem lub PKWŁ). Dla ochrony przed niekorzystnymi wpływami otoczenia wyznaczono otulinę Parku, która pełni m.in. funkcję zaplecza turystycznego Parku. Dane podstawowe: 1) powierzchnia Parku: 1676 ha (w granicach miasta), co stanowi 15,6% całkowitej powierzchni Parku, 2) powierzchnia otuliny: 1056 ha (w granicach miasta), co stanowi 35% całkowitej powierzchni otuliny, 3) akt prawny: Rozporządzenie z dnia 31 grudnia 1996 r. Wojewody Łódzkiego (Dz. Urz. Woj. Łódzkiego z 1996 r. Nr 27 poz. 163) i Wojewody Skierniewickiego (Dz. Urz. Woj. Skierniewickiego z 1996 r. Nr 33 poz. 238) w sprawie utworzenia Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich, 4) plan ochrony: zatwierdzony Rozporządzeniem nr 5/2003 Wojewody Łódzkiego z dnia 31 lipca 2003 r. w sprawie ustanowienia planu ochrony Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich (Dz. Urz. Woj. Łódzkiego z 2003 r. Nr 231, poz. 2162), ze zmianami wprowadzonymi Obwieszczeniem Wojewody Łódzkiego z dn r. o sprostowaniu błędów w planie ochrony PKWŁ (Dz. Urz. Woj. Łódzkiego z 2003 r. Nr 271, poz. 2369), 5) nadzór nad funkcjonowaniem Parku sprawuje: Wojewoda Łódzki (Wojewódzki Konserwator Przyrody oraz Dyrektor Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich). Park powstał dla ochrony naturalnej struktury fizjograficznej krawędzi Wzniesień Łódzkich (różnorodne formy dolinne i stokowe, zjawiska i formy erozyjne) oraz naturalnych fragmentów szaty roślinnej, ostoi faunistycznych oraz obiektów krajobrazu kulturowego tj. parki podworskie i przypałacowe. Celami generalnymi ochrony Parku są m.in. zachowanie wysokiej jakości środowiska przyrodniczego, pełni różnorodności biologicznej oraz trwałości i równowagi procesów przyrodniczych, a także harmonizowanie z uwarunkowaniami przyrodniczymi dotychczasowych form użytkowania terenu i działalności społecznogospodarczej. Na terenie Parku i otuliny występują następujące główne typy ekosystemów (wartości procentowe odnoszą się do całej powierzchni PKWŁ): 1) leśne, obejmujące różne typy lasów, od półnaturalnych do silnie przekształconych o uproszczonej strukturze, zajmujące łącznie około 28% powierzchni; 2) wodne związane z niewielkimi ciekami i zbiornikami wodnymi, zajmujące 0,5% powierzchni; 3) łąkowe i torfowiskowe, obejmujące niewielkie powierzchniowo płaty łąk i ziołorośli, głównie w dolinach cieków oraz wyjątkowe na tym obszarze torfowiska, zajmujące ok. 1,5% powierzchni; 4) półnaturalne ekosystemy terenów rolnych, o uproszczonej strukturze, podlegające silnemu oddziaływaniu antropogenicznemu, zajmujące około 60% powierzchni; 5) antropogeniczne, często skrajnie uproszczone ekosystemów na terenach zabudowanych i przekształconych, zajmujące około 10% powierzchni (wg Planu ochrony PKWŁ). Na terenie Parku stwierdzono występowanie kilkunastu gatunków chronionych (m.in. bluszcz, lilia złotogłów, naparstnica zwyczajna, rosiczka okrągłolistna, wawrzynek wilczełyko, widłaki i inne) i kilku gatunków częściowo chronionych. 89

90 W rozporządzeniu o ustanowieniu Parku przyjęto ( 4 ust. 1) następujące zasady jego zagospodarowania (wraz z otuliną): 1) preferowanie funkcji społecznych, kulturowych, krajobrazowych, dydaktycznych i naukowych, 2) ochronę czystości wód rzek, strumieni i źródlisk, 3) zachowanie naturalnych fragmentów szaty roślinnej, przede wszystkim leśnej i mokradłowej wraz z istniejącymi i projektowanymi formami ochrony przyrody, zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi i stanowiskami rzadkich oraz chronionych gatunków roślin i zwierząt, 4) ochrona krajobrazu, różnorodnych form geomorfologicznych, a zwłaszcza ich wartości estetycznych i walorów krajobrazowych, 5) podnoszenie walorów krajobrazu metodami przyrodniczymi poprzez dolesienia, retencję wód i inne, 6) ochrona terenu Parku przed nadmiernym zurbanizowaniem, 7) otoczenie opieką zabytków kultury materialnej, parków podworskich, pomników przyrody i innych. Szczegółowe zasady gospodarowania w Parku i jego otulinie zostały określone w planie ochrony Parku, zgodnie z którym tereny położone w granicach administracyjnych Łodzi znajdują się w następujących jednostkach planistycznych oznaczonych symbolami literowo-cyfrowymi: od Ł.1.1 do Ł.1.14 oraz od Ł.2.1 do Ł Niezależnie od podziału na ww. jednostki planistyczne, w planie ochrony wyznaczono następujące strefy funkcjonalno-przestrzenne: 1) O obszary prawnej ochrony istniejące i postulowane do ochrony, 2) L strefa obejmująca obszary o dominującej funkcji leśnej, 3) N strefa obejmująca obszary o dominującej funkcji rolnej, w przewadze niezabudowane lub z rozproszoną zabudową, 4) R strefa obejmująca obszary rozproszonego osadnictwa, 5) U strefa obejmująca obszary istniejącego osadnictwa wiejskiego i obszary podlegające przekształceniom urbanizacyjnym, 6) Strefa S obejmująca obszary specjalnych indywidualnych działań ochronnych i programowych. Plan ochrony Parku zawiera ustalenia do miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego w podziale na poszczególne strefy. Plan ochrony wskazuje główne zagrożenia dla walorów krajobrazowych, przyrodniczych i kulturowych parku ( 34 planu ochrony): 1) inwestycje budowlane powodujące przekształcenia naturalnej rzeźby terenu, defragmentację krajobrazu, zaburzenia w funkcjonowaniu ekosystemów oraz pogarszanie stanu środowiska; 2) nadmierna penetracja szczególnie cennych fragmentów naturalnej przyrody (zwłaszcza lasów wodo- i glebochronnych i obszarów źródliskowych); 3) lokalizacja urządzeń technicznych dysharmonizujących z naturalnym krajobrazem; 4) nieuporządkowana gospodarka odpadami prowadząca do degradacji walorów krajobrazowych i przyrodniczych, w szczególności wód i lasów; 5) osuszanie wilgotnych siedlisk, ingerencja w naturalne procesy hydrologiczne w dolinach rzek i strumieni oraz towarzyszących im mokradeł a także zanieczyszczenia wód; 6) ekspansja gatunków obcego pochodzenia w skutek neofityzacji zanikają najbardziej wartościowe elementy rodzime, na miejsce których wkraczają wszędobylskie rośliny obcego pochodzenia np. ekspansywne gatunki amerykańskich nawłoci na murawach i suchych łąkach; 90

91 7) naturalne procesy sukcesyjne na siedliskach łąk (szczególnie na glebach wilgotnych), szuwarów i muraw prowadzące w krótkim czasie do rozwoju roślinności zaroślowej lub leśnej. Zgodnie z zapisami ustawy o ochronie przyrody (art. 16 ust. 7) projekt studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta (oraz miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego) w części dotyczącej parku krajobrazowego i jego otuliny wymagają uzgodnienia z właściwym miejscowo wojewodą Pomniki przyrody Pomnikami przyrody są (art. 40 ustawy o ochronie przyrody) pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupiska o szczególnej wartości przyrodniczej, naukowej, kulturowej, historycznej lub krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, okazałych rozmiarów drzewa, krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe oraz jaskinie. Na terenie Łodzi za pomniki przyrody uznano, wg danych Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody, 272 obiekty w tym: 1) 263 pojedyncze drzewa największe ich nagromadzenie obejmuje tereny strefy śródmiejskiej, są to głównie dęby szypułkowe, lipy drobnolistne, klony i buki; 2) 2 stanowiska bluszczu kwitnącego jeden okaz przy ul. Kilińskiego 101, stanowisko w parku pomiędzy Al. Politechnki a ulicami: Piękną, Rejtana i Felsztyńskiego, gdzie na drzewach rośnie 25 okazów bluszczu; 3) 2 aleje drzew aleja 37 klonów srebrzystych w Parku im. Piłsudskiego, aleja 116 lip w Ogrodzie Botanicznym; 4) 1 grupa drzew 14 klonów srebrzystych w Parku im. Piłsudskiego; 5) 3 głazy narzutowe 1 granit w Parku im. Sienkiewicza, 2 granity w Parku im. Staszica; 6) park Źródliska I i Źródliska II zbiorowy pomnik przyrody, najstarszy zabytkowy park łódzki, założony w 1840 r. Drzewa, uznane za pomniki przyrody wyróżniają się w swym taksonomicznym typie sędziwym wiekiem, znacznym rozmiarem lub niezwykłym wzrostem i pokrojem. Najsilniej reprezentowana jest grupa gatunków rodzimych okazów. Wśród nich największy udział mają: dąb szypułkowy, lipa drobnolistna i buk zwyczajny. Największe rozmiary wśród łódzkich drzew pomnikowych osiągnęły: topola kanadyjska w parku im. A. Mickiewicza na Julianowie obwód jej pnia wynosi 710 cm oraz dąb szypułkowy o rosnący przy ul. Ksawerowskiej 42 o obwodzie pnia 650 cm. Najstarszym drzewem w Łodzi jest dąb szypułkowy w parku Źródliska II jego wiek w 1996 r. oceniony został na 324 lata (Diehl 1997). Największa koncentracja obiektów pomnikowych występuje na terenie parków: im. Bp Klepacza (24 obiektów), im. St. Poniatowskiego (20), im. H. Sienkiewicza (20), im. A. Mickiewicza (19), im. J. Piłsudskiego (15), im. J. Kilińskiego (15). Pozostałe rozproszone są na terenie całego miasta, przy czym obszar ich koncentracji przypada na strefę zurbanizowaną miasta. 91

92 2.2.4 Tereny proponowane do objęcia ochroną prawną (rys. 12a i 12b) Wg planu zagospodarowania przestrzennego województwa (rys. 12a) Obszary wskazane do objęcia ochrona prawną wyznaczone w Planie Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego obrazuje rysunek nr 12a Tereny i obiekty proponowane do o bjęcia ochrona prawną wg obowiązujących dokumentów planistycznych w skali 1:25 000, stanowiący załącznik do niniejszego opracowania. W Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Łódzkiego, zatwierdzonym uchwałą Nr XLV/524/2002 r. Sejmiku Województwa Łódzkiego z dnia 9 lipca 2002 r. (Dz. Urz. Woj. Łódzkiego 249 z dnia r. poz. 3166) wyznaczono tereny do objęcia prawną ochroną jako: 1) obszar chronionego krajobrazu 1 teren; 2) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe 7 terenów; 3) użytki ekologiczne 6 terenów. Zachodnia część otuliny Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich (rejon ulic: Łagiewnickiej, Przepiórczej) jest proponowana do włączenia w granice Sokolnicko- Piątkowskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Zgodnie z ustawą z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz. U. Nr 92, poz. 880 z późn. zm.) obszar chronionego krajobrazu obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokaja potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych. Mimo, iż utworzenie ww. obszaru chronionego krajobrazu nie jest faktem dokonanym, a jedynie zamierzeniem na etapie sporządzania planu województwa (nie znalazło to potwierdzenia w planie ochrony PKWŁ), należy uwzględnić przy przeznaczaniu terenów na określone funkcje ograniczenia jakie mogą wynikać z ustanowienia tej formy ochrony. Wyznaczenie obszaru chronionego krajobrazu następuje w drodze rozporządzenia wojewody lub uchwały Rady Gminy. Na obszarze chronionego krajobrazu mogą by wprowadzone następujące zakazy (art. 24 ust. 1): 1) zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia ich nor, legowisk, innych schronień i miejsc rozrodu oraz tarlisk, złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką, leśną, rybacką i łowiecką; 2) realizacji przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływa na środowisko w rozumieniu art. 51 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska; 3) likwidowania i niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, jeżeli nie wynikają one z potrzeby ochrony przeciwpowodziowej i zapewnienia bezpieczeństwa ruchu drogowego lub wodnego lub budowy, odbudowy, utrzymania, remontów lub naprawy urządzeń wodnych; 4) wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu; 5) wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu, z wyjątkiem prac związanych z zabezpieczeniem przeciwsztormowym, przeciwpowodziowym lub przeciwosuwiskowym lub utrzymaniem, budową, odbudową, naprawą lub remontem urządzeń wodnych; 6) dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli służą innym celom niż ochrona przyrody lub zrównoważone wykorzystanie użytków rolnych i leśnych oraz racjonalna gospodarka wodna lub rybacka; 92

93 7) likwidowania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy i obszarów wodnobłotnych; 8) lokalizowania obiektów budowlanych w pasie szerokości 100 m od linii brzegów rzek, jezior i innych zbiorników wodnych, z wyjątkiem urządzeń wodnych oraz obiektów służących prowadzeniu racjonalnej gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej. Powyższe zakazy nie dotyczą: 1) wykonywania zadań na rzecz obronności kraju i bezpieczeństwa państwa; 2) prowadzenia akcji ratowniczej oraz działań związanych z bezpieczeństwem powszechnym; 3) realizacji inwestycji celu publicznego. Zespołami przyrodniczo-krajobrazowymi (zwane dalej ZP-K) są fragmenty krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujące na ochronę ze względu na ich walory widokowe lub estetyczne (art. 43 ustawy o ochronie przyrody). W Planie Województwa wytypowano następujące tereny wskazane do objęcia ochroną jako zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: 1) ZP-K Doliny Bzury i Sokołówki obejmuje tereny zachodniej części doliny Bzury od skrzyżowania ulic: Łabędziej i Przepiórczej do północnej granicy miasta (dalej obejmuje tereny doliny rzeki aż do centrum Zgierza), całą dolinę Sokołówki od ul. Deczyńskiego do północno-zachodniej granicy miasta (dalej obejmuje dolinę Bzury poniżej Zgierza) oraz Harcerski Las (wraz z Lasem Okręglik i Lasem Chełmy na terenie Zgierza); 2) ZP-K Nad Łagiewniczanką w całości obejmuje tereny położone obecnie w granicach PKWŁ; jest to położny na terenie Lasu Łagiewnickiego fragment doliny Łagiewniczanki w jej górnym odcinku (do ul. Wycieczkowej) oraz fragment najstarszego i wielogatunkowego drzewostanu uroczysk: Wanny i Smolarnia; 3) ZP-K Źródliska Bzury obejmuje źródła i górny odcinek Bzury na odcinku od południowej granicy Lasu Łagiewnickiego (Uroczysko Bzura) do ul. Wycieczkowej; 4) ZP-K Doliny Miazgi obejmuje tereny otuliny PKWŁ po wschodniej stronie Lasu Łagiewnickiego, fragment pradoliny rzeki Łódki między ul. Opolską a ul. Beskidzką (aż do skrzyżowania ul. Strykowskiej z ul. Wojska Polskiego), teren doliny cieku z Sikawy dopływu rzeki Miazgi oraz tereny położone wzdłuż północnej granicy miasta (Nowosolna); poza granicami miasta teren ten ma kontynuację w postaci obszaru chronionego krajobrazu Dolina Miazgi pod Andrespolem wyznaczonego Uchwałą Rady Gminy Andrespol w czerwcu 2006 r.; 5) ZP-K Wylot parowu Kalonka obejmuje dolny ujściowy odcinek Parowu Kalonka w północno-wschodniej przygranicznej części miasta; parów ten mający kontynuację po wschodniej stronie miasta na terenie gminy Nowosolna stanowi górny odcinek doliny rzeki Młynówki zwanej Struga Dobieszkowską (dopływ Moszczenicy); jest to jedna z ciekawszych form geomorfologicznych w regionie; 6) ZP-K Doliny Olechówki obejmuje w całości doliny: Olechówki i jej dopływu Augustówki od odcinka źródłowego do ujścia do Jasienia; ze względu na obecne zainwestowanie terenów przez które przepływa rzeka, do objęcia ochroną zaproponowano koryto rzeki wraz z wąskimi pasmami terenów po obu jego stronach; 7) ZP-K Doliny Neru i Dobrzynki obejmuje znajdujące się granicach miasta fragmenty doliny Neru, w tym uznawany za obszar źródliskowy teren intensywnie zalesiony między ul. Gminną a ul. Gościniec oraz fragment doliny rzeki od ul. Zastawnej do Oczyszczalni Ścieków wraz z terenami przyległymi tj. Las Rudzki oraz dolina Dobrzynki; poza granicami miasta projektowany ZP-K ma kontynuację na terenach sąsiadujących od południa i zachodu gmin. 93

94 Podobnie jak w przypadku opisanych wcześniej obszarów chronionego krajobrazu, mimo iż ZP-K nie zostały dotychczas ustanowione, przy przeznaczaniu terenów na określone funkcje należy rozważyć ograniczenia jakie mogą wynikać z ustanowienia tej formy ochrony określone w ustawie o ochronie przyrody. Istnymi ograniczeniami jakie mogą być wprowadzane na terenie ZP-K są: zakaz zmiany sposobu użytkowania ziemi, zakaz umieszczania tablic reklamowych oraz dokładnie nie sprecyzowany zakaz przekształcania obiektu lub obszaru. Użytkami ekologicznymi są zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej m.in. naturalne zbiorniki wodne, oczka wodne, kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, płaty nieużytkowanej roślinności, siedliska przyrodnicze. Następujące tereny wskazano w Planie Województwa do objęcia ochroną jako użytki ekologiczne: 1) Dolina Łagiewniczanki i Bzury obejmuje tereny mokradeł z cenną florą łąkową i szuwarową oraz ostojami faunistycznymi w dolinach Łagiewniczanki i Bzury na odcinku od ulic: Łagiewnickiej i Jaskółczej do granicy miasta; 2) Łęgi nad Bzurą obejmuje fragment doliny Bzury z naturalnymi fitocenozami łęgowymi na odcinku między ulicami: Łagiewnicką i Mrówczą; 3) Łąka Opadówka obejmuje śródleśną wilgotną łąkę z cenną flora i fauną w dolinie cieku Leśniczanka (lub Leśna) stanowiącego dopływ Łagiewniczanki; 4) Łąka w Modrzewiu obejmuje teren wilgotnej łąki we wschodniej części Lasu Łagiewnickiego stanowiącej źródliskowy obszar Łagiewniczanki; 5) Łąki pod Moskulami obejmuje tereny wilgotnych łąk wzdłuż epizodycznego cieku z Imielnika stanowiącego dopływ Młynówki; 6) Dolina Górnego Neru obejmuje fragment doliny rzeki Gadki (dopływ Neru) na odcinku od południowej granicy miasta do ul. Patriotycznej; są to tereny częściowo wyeksploatowanych torfowisk, pozostałością dawnej eksploatacji są oczka wodne. Zakazy jakie mogą być wprowadzone dla tych terenów w związku z ustanowieniem ich ochrony prawnej jako użytków ekologicznych, zgodnie z ustawą o ochronie przyrody są takie same jak dla zespołów przyrodniczo-krajobrazowych. Niezależnie czy opisane wyżej tereny będą objęte prawną ochroną czy nie, ze względu na ich unikalne wartości przyrodnicze i krajobrazowe należy chronić je przed zmianą użytkowania Wg planu ochrony Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich (rys. 12 a) Obszary i obiekty wskazane do objęcia ochroną prawną wyznaczone w planie ochrony Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich obrazuje rysunek nr 12a Tereny i obiekty proponowane do o bjęcia ochrona prawną wg obowiązujących dokumentów planistycznych w skali 1:25 000, stanowiący załącznik do niniejszego opracowania. W planie ochrony Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich wskazano miejsca do objęcia ochroną prawną jako: 1) zespoły przyrodniczo-krajobrazowe: Nad Łagiewniczanką, Źródliska Bzury, Łęgi nad Bzurą 50 i Wylot Parowu Kalonka ; 2) użytki ekologiczne: Łąka Opadówka, Łąka w Modrzewiu, Łąki pod Moskulami oraz Dolina Łagiewniczanki i Bzury. 50 W Planie Województwa wskazany do objęcia ochroną jako użytek ekologiczny. 94

95 Wszystkie ww. tereny zostały wskazane do objęcia ochroną w Planie Województwa, w związku z tym lokalizacja powyższych terenów oraz ich walory zostały opisane w pkt W planie ochrony PKWŁ postuluje się również objęcie ochroną w formie pomników przyrody drzew spełniających kryteria uznania za pomnik przyrody łącznie 22 drzewa rosnące m.in. na terenie parków przyszpitalnych przy ul. Wycieczkowej i ul. Okólnej, w rejonie ul. Żółwiowej w dawnej wsi Modrzew. Najokazalsze rozmiary spośród wyróżnionych drzew ma lipa drobnolistna na terenie klasztoru w Łagiewnikach (obwód 400 cm). Drzewa te należy zabezpieczyć przed wycięciem lub uszkodzeniem oraz nie wprowadzać istotnych zmian w ich otoczeniu. Tabela 17. Drzewa wskazane do objęcia ochroną jako pomniki przyrody Lp. Gatunek Obwód Lokalizacja 1 Acer saccharinum Klon srebrzysty 393 Łagiewniki, ul. Okólna, park 2 Acer saccharinum Klon srebrzysty 354 Łagiewniki, ul. Okólna, park 3 Acer saccharinum Klon srebrzysty 341 Łagiewniki, ul. Okólna, park 4 Fraxinus excelsior Jesion wyniosły 265 na terenie klasztoru w Łagiewnikach 5 Ouercus robur Dąb szypułkowy 332 Łagiewniki, na E od Leśnictwa Miejskiego, przy stawie 6 Tilia cordata Lipa drobnolistna 400 na terenie klasztoru w Łagiewnickiego 7 Acer pseudoplatanus Klon jawor 242 Las Łagiewnicki, ul. Wycieczkowa, park 8 Fagus sylvalica Buk zwyczajny 275 Las Łagiewnicki, ul. Wycieczkowa, park 9 Fagus sylvalica Buk zwyczajny 263 Las Łagiewnicki, ul. Wycieczkowa, park 10 Pseudotsuga taxifolia Jedlica zielona (Daglezja) 164 Las Łagiewnicki, ul. Wycieczkowa, park 11 Ouercus robur Dąb szypułkowy 300 Las Łagiewnicki, ul. Wycieczkowa, park 12 Picea excelsa Świerk pospolity 211 Rogi, w gospodarstwie na E od ul. Boruty 13 Populus nigra Topola czarna 320 Modrzew 14 Ouercus robur Dąb szypułkowy 316 Modrzew, ul. Okólna 81a 15 Ouercus robur Dąb szypułkowy 270 Modrzew 16 Tilia cordata Lipa drobnolistna 393 Modrzew 17 Ouercus robur Dąb szypułkowy 421 na granicy lasu, po W stronie ul. Serwituty 18 Tilia cordata Lipa drobnolistna - 4 szt Łagiewniki, przy skrzyżowaniu ul. Łagiewnickiej z ul. Okólną, przy krzyżu 19 Pyrus communis Grusza pospolita 280 Łagiewniki (Marianka) ul. Czapli Ouercus robur Dąb szypułkowy 300 Łagiewniki (Marianka) ul. Czapli Ulmus laevis Wiąz szypułkowy 300 Łagiewniki (Marianka) ul. Czapli 6 22 Acer pseudoplatanus Klon jawor 230 ul. Rogowska 32 Źródło: Plan ochrony Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich PZMiO Teren Sp. Z o.o., projekt, Łódź maj 2001 r. oraz informacje Dyrekcji PKWŁ Ustanowienie pomnika przyrody następuje w drodze rozporządzenia wojewody albo uchwały rady gminy. W stosunku do pomnika przyrody mogą by wprowadzone następujące zakazy: 1) niszczenia, uszkadzania lub przekształcenia obiektu lub obszaru; 2) wykonywania prac ziemnych trwale zniekształcających rzeźbę terenu; 3) uszkadzania i zanieczyszczania gleby; 4) dokonywania zmian stosunków wodnych, jeżeli zmiany te nie służą ochronie przyrody albo racjonalnej gospodarce rolnej, leśnej, wodnej lub rybackiej; 5) likwidowania, zasypywania i przekształcania naturalnych zbiorników wodnych, starorzeczy oraz obszarów wodno-błotnych; 6) wylewania gnojowicy, z wyjątkiem nawożenia użytkowanych gruntów rolnych; 7) zmiany sposobu użytkowania ziemi; 8) wydobywania do celów gospodarczych skał, w tym torfu, oraz skamieniałości, w tym kopalnych szczątków roślin i zwierząt, a także minerałów i bursztynu; 95

96 9) umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, niszczenia nor, legowisk zwierzęcych oraz tarlisk i złożonej ikry, z wyjątkiem amatorskiego połowu ryb oraz wykonywania czynności związanych z racjonalną gospodarką rolną, leśną, rybacką i łowiecką; 10) zbioru, niszczenia, uszkadzania roślin i grzybów na obszarach użytków ekologicznych, utworzonych w celu ochrony stanowisk, siedlisk lub ostoi roślin i grzybów chronionych; 11) umieszczania tablic reklamowych. Zakazy powyższe nie dotyczą: 1) prac wykonywanych na potrzeby ochrony przyrody po uzgodnieniu z organem ustanawiającym użytek ekologiczny; 2) realizacji inwestycji celu publicznego po uzgodnieniu z organem ustanawiającym użytek ekologiczny; 3) zadań z zakresu obronności kraju w przypadku zagrożenia bezpieczeństwa państwa; 4) likwidowania nagłych zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego i prowadzenia akcji ratowniczych Wg obowiązującego studium uwarunkowań (rys. 12 a) Obszary i obiekty wskazane do objęcia ochroną prawną wyznaczone w obowiązującym obecnie Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi obrazuje rysunek nr 12a Tereny i obiekty proponowane do objęcia ochrona prawną wg obowiązujących dokumentów planistycznych w skali 1:25 000, stanowiący załącznik do niniejszego opracowania. W obowiązującym obecnie Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Łodzi zatwierdzonym uchwałą Rady Miejskiej w Łodzi z 2002 r. wskazano tereny predestynowane do ochrony indywidualnej w postaci: 1) zespołów przyrodniczo-krajobrazowych - tereny wyodrębnionych jednostek przestrzennych: 4 - Dolina Łódki, 7 - Nowosolna, 8 - Mileszki - Janów, 11 - Dolina Olechówki, 16 - Ruda Południe - Starowa Góra, 17 - Lublinek, 19 - Stare Złotno - Brus - Zdrowie, 24 - Marianów Pabianka; 2) obszaru chronionego krajobrazu (powiększającego otulinę Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich) - teren jednostki 3 Łagiewniki; 3) użytków ekologicznych - stawy w Nowosolnej, staw na Henrykowie przy ul. Pomorskiej, staw w Wiskitnie A oraz mokradła w Wiskitnie Wg opracowań naukowych i innych specjalistycznych (rys. 12 b) Obszary i obiekty wskazane do objęcia ochroną prawną wyznaczone w ramach prac Zespołu ds. waloryzacji przyrodniczo-ekologicznej miasta Łodzi obrazuje rysunek nr 12b Tereny i obiekty proponowane do objęcia ochroną prawną wg opracowań naukowych i innych specjalistycznych w skali 1:25 000, stanowiący załącznik do niniejszego opracowania. W ramach prac zespołu ds. waloryzacji przyrodniczo-leśnej powołanego na potrzeby Studium zostały wskazane tereny o cechach i walorach kwalifikujących je do objęcia ochrona prawną. Po dokładnym zinwentaryzowaniu poszczególnych obszarów opracowano Karty obiektów proponowanych do objęcia ochroną prawną (27 obiektów) 51 (tabele nr 18-21) składające się z: 1) części tekstowej opisującej: 51 Materiał przekazany przez Leśnictwo Miejskie Łódź w okresie czerwiec - wrzesień 2007 r. 96

97 a) dla każdej ze stref wyróżnionych w ramach danego terenu: opis stanu zagospodarowania i użytkowania, charakterystykę przyrodniczą, zagrożenia, cele ochrony, dopuszczalne kierunki zmiany w użytkowaniu i zagospodarowaniu, możliwość wykorzystania do rekreacji i wypoczynku oraz zakres działań ochronnych, b) dla całego terenu: cele ochrony, zakres działań ochronnych, bilans powierzchni oraz propozycję dotycząca wprowadzenia zakazów na podstawie art. 24 ust. 1 ustawy o chronie przyrody; 2) części graficznej fragment ortofotomapy z oznaczeniem granic całego terenu i wyróżnionych w jego obrębie stref, przebiegu korytarzy ekologicznych oraz miejsc wykonania fotografii; 3) fotografii. Łącznie wyróżniono 27 terenów wskazanych do objęcia ochroną prawną. 97

98 Tabela 18. Obszary proponowane do objęcia ochroną jako rezerwaty przyrody Lp. Nazwa obszaru (nr wg planszy) 1. Widły Bzury i Łagiewniczanki nr 1 Rejon teren między zabudowaniami po południowej stronie ul. Okólnej, ul. Łagiewnicką, terenem ośrodka jeździeckiego, ul. Szczygła, zachodnią granicą Łodzi Powierzchnia w Cele ochrony ha 29,60 Zachowanie naturalnych i półnaturalnych ekosystemów; fragmentów torfowisk z towarzyszącą im roślinnością zastępczą oraz nieużytków, lasów, zadrzewień śródpolnych i nadwodnych będących siedliskami roślin i zwierząt, wyróżniających się szczególnymi wartościami naukowymi i przyrodniczymi oraz walorami krajobrazowymi. Zachowanie korytarzy ekologicznych w ich naturalnym przebiegu obejmującym doliny rzeczne Zakres działań ochronnych Zachowanie i ochrona pozostałości torfowisk niskich oraz z towarzyszącą im roślinnością zastępczą głównie poprzez zaprzestanie dalszej eksploatacji torfu oraz utrzymanie właściwych stosunków wodnych - nie dokonywanie zmian mogących doprowadzić do obniżenia poziomu wód. Zachowanie walorów krajobrazowych, ochrona siedlisk przyrodniczych, ochrona dolin rzecznych oraz zachowanie korytarzy ekologicznych głównie poprzez wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji wszelkiej zabudowy. Renaturyzacja koryt rzek poprzez przywrócenie naturalnego - meandrującego przebiegu. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym obszarów otwartych, zadrzewień śródpolnych i nadwodnych oraz lasów. Bezwzględne objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. 2. Jeziorko Wiskitno nr 14 teren między ul. Zagrodową, ul. Jędrzejowską, wschodnią granicą działki 24/5, południową granicą działki nr ew. 50 i ul. Mahoniową 19,18 Zachowanie i ochrona unikatowej formy geomorfolgicznej - fragmentu obniżenia wytopiskowego z jeziorkiem (powstałe ok tys. l. temu), pow. 0,66 ha oraz siedliskami przyrodniczymi wyróżniających się szczególnymi wartościami naukowymi i przyrodniczymi oraz walorami krajobrazowymi. Zachowanie naturalnych i półnaturalnych ekosystemów; zbiorników wodnych wraz z towarzyszącą im roślinnością/ łąk wilgotnych i podmokłych, zadrzewień śródpolnych i nadwodnych Szczegółowo rozpoznanie przyrodnicze oraz geomorfologiczne obszaru wytopiska w ramach kompleksowych badań, głównie fitosocjologicznych i paleośrodowiskowych. Zachowanie i ochrona obniżenia wytopiskowego z jeziorkiem i siedliskami łąkowymi w dolinie rzecznej, w szczególności poprzez: niedopuszczenie do zabudowy, zachowanie naturalnej rzeźby terenu, ochrona siedlisk łąkowych w ramach ekstensywnych upraw rolnych (okresowe wykaszanie lub wypas, wprowadzenie ograniczeń dotyczących nawożenia mineralnego). Bezwzględne objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. 98

99 będących siedliskami roślin i zwierząt, wyróżniających się szczególnymi wartościami przyrodniczymi i walorami krajobrazowymi - otwartego terenu o wiejskim charakterze. Źródło: Materiał przekazany przez Leśnictwo Miejskie Łódź, wrzesień 2007 r. Tabela 19. Obszary proponowane do objęcia ochroną jako obszary chronionego krajobrazu Lp. Nazwa obszaru (nr wg planszy) 1. Korytarz Wrzącej (Chełmy-Bzura) nr 2 Rejon teren między północną granicą miasta, ul. Łagiewnicką, ul. Przepiórczą Powierzchnia w Cele ochrony ha 182,03 Zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych - otwartego charakteru terenu z elementami siedlisk naturalnych i półnaturalnych, lasami oraz zadrzewieniami śródpolnymi, przydrożnymi i nadwodnymi. Zachowanie funkcji korytarza ekologicznego w pasie obejmującym północną część obiektu oraz wzdłuż doliny rzeki Bzury. Zakres działań ochronnych Przywrócenie i zachowanie funkcji korytarza ekologicznego między Lasem Łagiewnickim i Lasem Chełmy oraz w dolinie rzeki Bzury poprzez: likwidację istniejących ogrodzeń (docelowo również likwidację istniejącej zabudowy), ustanowienie zakazu budowy ogrodzeń i lokalizacji nowej zabudowy w wyznaczonych korytarzach ekologicznych, wykup i utrzymanie terenów publicznie dostępnych. Dopuszczalne formy ogrodzeń oraz ich odległość od koryta rzeki należy ustalić w drodze indywidualnych analiz planistycznych. Zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych głównie poprzez wprowadzenie zakazów i ograniczeń dotyczących utrwalania i rozwoju zabudowy, rewitalizację terenu ogrodów działkowych, zabudowy i jej otoczenia, zachowanie fragmentów zieleni, zadrzewień, sadów i lasów, ochronę dolin rzecznych i naturalnej rzeźby terenu. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym istniejących lasów powstałych w wyniku naturalnych odnowień rodzimych gatunków drzew leśnych. Przeciwdziałanie sukcesji powodującej zarastanie terenów otwartych, głównie łąk i pastwisk, poprzez wypas, koszenie lub mechaniczne usuwanie samosiewów drzew i krzewów. Zachowanie interesujących okazów drzew - szczególnie drzew starszych o wyróżniających rozmiarach oraz 99

100 2. Sucha dolina w Moskulach nr 4 teren między ul. Moskule, granicą miasta, terenami zabudowy wzdłuż ul. Strykowskiej a ul. Okólną 3. Pradolina Łódki nr 5 teren między ul. Okólną, ul Moskaliki, ogrodami działkowymi przy ul. Zjadowej, zabudową wzdłuż ul. Beskidzkiej, ul. 219,03 Zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych - naturalnych dolin rzecznych oraz otwartego, wiejskiego charakteru terenu o zróżnicowanych ekosystemach z elementami siedlisk półnaturalnych: łąkami, lasami, zadrzewieniami śródpolnymi, przydrożnymi i nadwodnymi. Utrzymanie korytarza ekologicznego łączącego Las Łagiewnicki z położonymi na wschód terenami, aż do granic miasta wraz z tworzącym go systemem powiązanych funkcjonalne, wyznaczonych przejść ekologicznych 126,79 Przywrócenie i zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych - naturalnych dolin rzecznych oraz otwartego charakteru terenu o zróżnicowanych ekosystemach z elementami siedlisk półnaturalnych, w szczególności: łąkami, lasami, reprezentujących oryginalne formy ekologiczne. Zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych głównie poprzez: wprowadzenie zakazów i ograniczeń dotyczących utrwalania i rozwoju zabudowy, rewitalizację istniejącej zabudowy i jej otoczenia, zachowanie fragmentów zieleni, zadrzewień, sadów i lasów, utrzymanie terenów otwartych, ochronę naturalnej rzeźby terenu, ochronę dolin rzecznych, zachowanie mozaikowatych, ekstensywnych upraw rolnych. Ochrona dolin rzecznych oraz przywrócenie i zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych z uwzględnieniem przejść ekologicznych, w szczególności poprzez likwidację istniejących ogrodzeń, a docelowo również likwidację istniejącej zabudowy oraz ustanowienie zakazu budowy ogrodzeń i lokalizacji nowej zabudowy w wyznaczonych korytarzach ekologicznych, wykup i utrzymanie terenów publicznie dostępnych. Dopuszczalne formy ogrodzeń oraz ich odległość od koryta rzek i cieków należy ustalić w drodze indywidualnych analiz planistycznych. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych oraz lasów, w tym powstałych w wyniku naturalnych odnowień rodzimych gatunków drzew leśnych. Przeciwdziałanie sukcesji powodującej zarastanie terenów otwartych, głównie łąk i pastwisk, poprzezwypas, koszenie lub mechaniczne usuwanie samosiewów drzew i krzewów. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych, głównie poprzez: wprowadzenie zakazów i ograniczeń dotyczących utrwalania i rozwoju zabudowy, rewitalizację istniejącej zabudowy i jej otoczenia, ochronę doliny rzecznej i naturalnej rzeźby terenu, zachowanie zieleni, zadrzewień, sadów i lasów, utrzymanie fragmentów terenów otwartych. 100

101 Jarową, a ul. Koniakowską zadrzewieniami śródpolnymi, przydrożnymi i nadwodnymi. Zachowanie funkcji korytarza ekologicznego w dolinach rzecznych. Przeciwdziałanie dewastacji i ochrona dolin rzecznych oraz przywrócenie i zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych, w szczególności poprzez: rekultywację terenów zdegradowanych, usunięcie nawiezionej ziemi, gruzu i innych odpadów, przywrócenie naturalnej rzeźby terenu, likwidację istniejących ogrodzeń oraz ustanowienie zakazu budowy ogrodzeń i lokalizacji wszelkiej zabudowy. Dopuszczalne formy ogrodzeń oraz ich odległość od koryta rzek i cieków należy ustalić w drodze indywidualnych analiz planistycznych. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych oraz lasów, w tym powstałych w wyniku odnowień naturalnych rodzimych gatunków drzew leśnych. 4. Pradolina Miazgi B nr 7B teren wzdłuż doliny cieku okresowego z Sikawy dopływu rz. Miazgi na odcinku od ogrodów działkowych przy ul. Iglastej do wschodniej granicy miasta 261,53 Zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych - naturalnych dolin rzecznych oraz otwartego, wiejskiego charakteru terenu o zróżnicowanych ekosystemach z elementami siedlisk półnaturalnych: pastwiskami, lasami, zadrzewieniami śródpolnymi i przydrożnymi. Zachowanie funkcji korytarza ekologicznego w dolinie rzecznej Zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych, głównie poprzez: wprowadzenie zakazów i ograniczeń dotyczących utrwalania i rozwoju zabudowy, rewitalizację istniejącej zabudowy i jej otoczenia, ochronę doliny rzecznej i naturalnej rzeźby terenu, zachowanie zieleni, zadrzewień i lasów, utrzymanie terenów otwartych, w tym siedlisk łąkowych i pastwisk w ramach ekstensywnych upraw rolnych. Przeciwdziałanie dewastacji doliny rzecznej, w tym sztucznego formowania skarp i zawężania światła koryta rzeki poprzez: rekultywację terenów zdegradowanych, usunięcie nawiezionej ziemi, gruzu i innych odpadów, przywrócenie naturalnej rzeźby terenu. Ochrona doliny rzecznej i zachowanie funkcji korytarza ekologicznego ze szczególnym uwzględnieniem przejść przez ulice publiczne, głównie poprzez: likwidację istniejących ogrodzeń (docelowo również likwidację istniejącej zabudowy), wprowadzenie zakazu dotyczącego lokalizacji ogrodzeń i nowej zabudowy, wykup i utrzymanie terenów publicznie dostępnych, zachowanie lasów i zadrzewień, urządzenie przejść 101

102 5. Dolina Miazgi nr 11 teren między N granica miasta, częścią ul. Gajcego, drogą w kierunku wsi Sąsieczno, S granicą miasta, częścią ul. Gajcego, krawędzią doliny rzeki Miazgi 6. Dolina górnej Olechówki i Augustówki nr 13 teren doliny rz. Augustówki od ul. Zakładowej do ujścia do rz. Olechówki oraz teren doliny rz. Olechówki od ul. Olechowskiej do ul. Poselskiej 23,62 Zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych - naturalnych dolin rzecznych oraz otwartego charakteru terenu o zróżnicowanych ekosystemach z elementami siedlisk półnaturalnych, w szczególności: łąkami, zadrzewieniami śródpolnymi, przydrożnymi i nadwodnymi. Przywrócenie i zachowanie funkcji korytarza ekologicznego w dolinach rzecznych 138,25 Zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych - naturalnych dolin rzecznych oraz otwartego charakteru terenu o zróżnicowanych ekosystemach z elementami siedlisk półnaturalnych, w szczególności: łąkami, lasami, zadrzewieniami śródpolnymi, przydrożnymi i dla zwierząt. Dopuszczalne formy ogrodzeń oraz ich odległość od koryta rzek i cieków należy ustalić w drodze indywidulanych analiz planistycznych. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym zadrzewień śródpolnych i przydrożnych oraz lasów, także powstałych w wyniku odnowień naturalnych rodzimych gatunków drzew leśnych. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych głównie poprzez: niedopuszczanie do utrwalania i rozwoju zabudowy, rewitalizację istniejącej zabudowy i jej otoczenia, ochronę dolin rzecznych i naturalnej rzeźby terenu, utrzymanie terenów otwartych, zachowanie fragmentów zieleni, zadrzewień i lasów. Przeciwdziałanie dewastacji i ochrona dolin rzecznych oraz przywrócenie i zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych, w szczególności poprzez: rekultywację terenów zdegradowanych i przywrócenie terenu do poprzedniego stanu, likwidację istniejących ogrodzeń oraz ustanowienie zakazu budowy ogrodzeń i lokalizacji nowej zabudowy w dolinach rzecznych. Dopuszczalne formy ogrodzeń oraz ich odległość od koryta rzek i cieków należy ustalić w drodze indywidualnych analiz planistycznych. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym stawów, łąk, zadrzewień śródpolnych i nadwodnych oraz lasów. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych, głównie poprzez: niedopuszczanie do rozwoju zabudowy, ochronę dolin rzecznych i naturalnej rzeźby terenu, utrzymanie terenów otwartych, zachowanie fragmentów zieleni, zadrzewień i lasów oraz naturalnych zbiorników wodnych. Renaturyzacja koryta rzeki, w szczególności poprzez demontaż betonowych elementów umocnień dna i skarp oraz 102

103 7. Źródła Neru nr 16 teren między ul. Gminną, ul. Kresowych Stanic, ul. Gościnną i ul. Wiktorii Wiedeńskiej nadwodnymi. Renaturyzacja koryt rzek. Przywrócenie i zachowanie funkcji korytarza ekologicznego w dolinach rzecznych. 191,47 Zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych - otwartego, w przewadze wiejskiego charakteru terenu z elementami siedlisk naturalnych i półnaturalnych, lasami oraz zadrzewieniami śródpolnymi, przydrożnymi i nadwodnymi. Utrzymanie korytarza ekologicznego wraz z tworzącym go systemem powiązanych funkcjonalne wyznaczonych przejść ekologicznych. przywrócenie naturalnego - meandrującego przebiegu. Ochrona dolin rzecznych oraz zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych z uwzględnieniem przejść ekologicznych, w szczególności poprzez: ustanowienie zakazu budowy ogrodzeń i lokalizacji nowej zabudowy w dolinach rzecznych. Dopuszczalne formy ogrodzeń oraz ich odległość od koryta rzek i cieków należy ustalić w drodze indywidualnych analiz planistycznych. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym zadrzewień śródpolnych i przydrożnych oraz lasów, także powstałych w wyniku odnowień naturalnych rodzimych gatunków drzew leśnych. Zachowanie interesujących okazów drzew - szczególnie drzew starszych o wyróżniających rozmiarach oraz reprezentujących oryginalne formy ekologiczne. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych, głównie poprzez: wprowadzenie zakazów i ograniczeń dotyczących utrwalania i rozwoju zabudowy, rewitalizację istniejącej zabudowy i jej otoczenia, zachowanie lasów oraz fragmentów zieleni i zadrzewień, utrzymanie terenów otwartych, ochronę naturalnej rzeźby terenu, ochronę doliny rzecznej, zachowanie mozaikowatych, ekstensywnych upraw rolnych. Ochrona dolin rzecznych oraz przywrócenie i zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych z uwzględnieniem przejść ekologicznych, w szczególności poprzez: likwidację istniejących ogrodzeń oraz ustanowienie zakazu budowy ogrodzeń i lokalizacji nowej zabudowy w wyznaczonych korytarzach ekologicznych, wykup i utrzymanie terenów publicznie dostępnych,. Dopuszczalne formy ogrodzeń oraz ich odległość od koryta rzek i cieków należy ustalić w drodze indywidualnych analiz planistycznych. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych oraz 103

104 8. Dolina Dolnej Gadki i Neru nr 17 teren m. ul. Pabianicką, zabudową wzdłuż ul. Rudzkiej, ul. Plażową, ul. Rudzką, frag. ul. Zastawnej, zabudową w rejonie ul. Zastawnej, południową granicą miasta, zabudową wzdłuż ul. Rafowej, ul. Patriotyczną, cmentarzem katolickim, zabudową w rejonie ulic: Tczewskiej i Wędkarskiej 95,00 Zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych - naturalnych dolin rzecznych oraz otwartego charakteru terenu o zróżnicowanych ekosystemach z elementami siedlisk półnaturalnych, w szczególności: łąkami, lasami, zadrzewieniami śródpolnymi, przydrożnymi i nadwodnymi. Przywrócenie i zachowanie funkcji korytarza ekologicznego w dolinach rzecznych. lasów, w tym powstałych w wyniku odnowień naturalnych rodzimych gatunków drzew leśnych. Przeciwdziałanie sukcesji powodującej zarastanie terenów otwartych, głównie łąk i pastwisk, poprzez wypas, koszenie lub mechaniczne usuwanie samosiewów drzew i krzewów. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych głównie poprzez: wprowadzenie zakazów i ograniczeń dotyczących utrwalania i rozwoju zabudowy, rewitalizację istniejącej zabudowy i jej otoczenia, ochronę dolin rzecznych i naturalnej rzeźby terenu, utrzymanie terenów otwartych, zachowanie fragmentów zieleni, zadrzewień i lasów oraz naturalnych zbiorników wodnych. Przeciwdziałanie dewastacji i ochrona dolin rzecznych oraz przywrócenie i zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych z uwzględnieniem przejść ekologicznych, w szczególności poprzez: rekultywację terenów zdegradowanych, likwidację istniejących ogrodzeń oraz ustanowienie zakazu budowy ogrodzeń i lokalizacji nowej zabudowy w dolinach rzecznych, wykup i utrzymanie terenów publicznie dostępnych w korytarzach ekologicznych, wprowadzenie obowiązków i ograniczeń umożliwiających migrację dużych ssaków. Dopuszczalne formy ogrodzeń oraz ich odległość od koryta rzek i cieków należy ustalić w drodze indywidualnych analiz planistycznych. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym zadrzewień śródpolnych i przydrożnych oraz lasów, także powstałych w wyniku odnowień naturalnych rodzimych gatunków drzew leśnych. Zachowanie interesujących okazów drzew - szczególnie drzew starszych o wyróżniających rozmiarach oraz reprezentujących oryginalne formy ekologiczne. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. 104

105 9. Doliny Neru i Dobrzynki nr Dolina Jasieńca nr 20 teren doliny rz. Ner między ul. Pabianicką, zabudową wzdłuż ul. Chocianowickiej, terenem lotniska a zachodnią granicą miasta oraz dolina rz. Dobrzynki i jej dopływu - cieku z Rypułtowic teren doliny rz. Jasieniec wraz z dopływami, granice obszaru wyznaczają: na północy ul. Upomnikowa, od wschodu ul. Stare Złotno, od południa 521,09 Zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych - naturalnych dolin rzecznych z fragmentami strorzyczy oraz otwartego charakteru terenu o zróżnicowanych ekosystemach z elementami siedlisk półnaturalnych, w szczególności: łąkami, lasami, zadrzewieniami śródpolnymi, przydrożnymi i nadwodnymi. Zachowanie funkcji korytarza ekologicznego w dolinach rzecznych. 373,18 Zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych - naturalnych dolin rzecznych oraz otwartego charakteru terenu o zróżnicowanych ekosystemach z elementami siedlisk półnaturalnych, w szczególności: Zachowanie walorów przyrodniczo-krajobrazowych, głównie poprzez: wprowadzenie ograniczeń i zakazów dotyczących zabudowy, odstąpienie od dalszej regulacji oraz renaturyzację uregulowanych fragmentów koryt rzek, ochronę dolin rzecznych i naturalnej rzeźby terenu, utrzymanie terenów otwartych, zachowanie fragmentów zieleni, zadrzewień i lasów, utrzymanie dotychczasowego sposobu użytkowania, w tym utrzymanie ekstensywnych, mozaikowatych upraw rolnych. Ochronę siedlisk przyrodniczych, w szczególności poprzez: utrzymanie właściwych stosunków wodnych m.in. zaniechanie wszelkich działań mogących powodować zmianę poziomu wód gruntowych, wprowadzenie ograniczeń dotyczących nawożenia mineralnego i organicznego, zachowanie siedlisk łąkowych i pastwisk, eliminację odnowień gatunków nierodzimych i ekspansywnych. Ochrona dolin rzecznych oraz zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych z uwzględnieniem przejść ekologicznych, w szczególności poprzez: ustanowienie zakazu budowy ogrodzeń i lokalizacji wszelkiej zabudowy, wykup i utrzymanie terenów publicznie dostępnych w korytarzach ekologicznych, wprowadzenie obowiązków i ograniczeń umożliwiających migrację dużych ssaków. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym zadrzewień śródpolnych i przydrożnych oraz lasów, także powstałych w wyniku odnowień naturalnych rodzimych gatunków drzew leśnych. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Przywrócenie i zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych, głównie poprzez: wprowadzenie zakazów i ograniczeń dotyczących utrwalania i rozwoju zabudowy, rewitalizację terenu ogrodów działkowych oraz istniejącej zabudowy i jej otoczenia, ochronę dolin rzecznych i naturalnej rzeźby terenu, utrzymanie terenów otwartych, 105

106 11. Doliny Aniołówki i Sokołówki nr 26 granica miasta i od zachodu ul. Dzieci Łodzi oraz granica miasta teren między zachodnią a północną granicą miasta, torami kolejowymi, ogrodami działkowymi i kompleksem cmentarzy przy ul. Szczecińskiej, ul. Konopną, ul. łąkami, lasami, zadrzewieniami śródpolnymi, przydrożnymi i nadwodnymi. Zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych ze szczególnym uwzględnieniem przejść, w tym w ich zasięgu przechodzącym poza granice obszaru chronionego, w naturalnym przebiegu obejmującym doliny rzeczne oraz łączące tereny na zachodnich granicach miasta i poza nim z kompleksem leśnym byłego poligonu na Brusie. 820,60 Zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych - naturalnych dolin rzecznych oraz otwartego charakteru terenu o zróżnicowanych ekosystemach z elementami siedlisk półnaturalnych, w szczególności: łąkami, lasami, zadrzewieniami śródpolnymi, przydrożnymi i nadwodnymi. Zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych w naturalnym zachowanie fragmentów zieleni, zadrzewień, sadów i lasów, zachowanie ekstensywnych, mozaikowatych upraw rolnych. Renaturyzacja koryt rzek, w szczególności poprzez: demontaż elementów umocnień, przywrócenie naturalnego - meandrującego przebiegu. Ochrona dolin rzecznych oraz przywrócenie i zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych w ich naturalnym przebiegu wzdłuż dolin rzecznych oraz w pasie łączącym kompleks leśny byłego poligonu na Brusie z terenami położonymi w zachodnim fragmencie miasta i poza nim, w szczególności poprzez: likwidację istniejących ogrodzeń oraz ustanowienie zakazu budowy ogrodzeń i lokalizacji nowej zabudowy w wyznaczonych korytarzach ekologicznych. Dopuszczalne formy ogrodzeń oraz ich odległość od koryta rzek i cieków należy ustalić w drodze indywidualnych analiz planistycznych. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym zadrzewień śródpolnych i nadwodnych oraz lasów, w tym powstałych w wyniku odnowień naturalnych rodzimych gatunków drzew leśnych. Przeciwdziałanie sukcesji powodującej zarastanie terenów otwartych, głównie łąk i pastwisk, poprzez wypas, koszenie lub mechaniczne usuwanie samosiewów drzew i krzewów. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Przywrócenie i zachowanie walorów przyrodniczokrajobrazowych, głównie poprzez: wprowadzenie zakazów i ograniczeń dotyczących utrwalania i rozwoju zabudowy, rewitalizację ogrodów działkowych oraz istniejącej zabudowy i jej otoczenia, ochronę dolin rzecznych i naturalnej rzeźby terenu, utrzymanie terenów otwartych, zachowanie fragmentów zieleni, zadrzewień, sadów i lasów, zachowanie ekstensywnych, mozaikowatych 106

107 Kujawską, ul. Bruzdową, ul. Spadkową, ul. Zimna Woda i ul. Kąkolową Źródło: Materiał przekazany przez Leśnictwo Miejskie Łódź, wrzesień 2007 r. przebiegu obejmującym doliny rzeczne oraz w pasie łączącym dolinę Sokołówki z kompleksem leśnym Harcerski Las. upraw rolnych. Renaturyzacja koryt rzek, w szczególności poprzez: demontaż elementów umocnień, przywrócenie naturalnego - meandrującego przebiegu. Ochrona dolin rzecznych oraz przywrócenie i zachowanie funkcji korytarzy ekologicznych w ich naturalnym przebiegu wzdłuż dolin rzecznych oraz w pasie łączącym dolinę Sokołówki z kompleksem leśnym Harcerski Las, w szczególności poprzez: likwidację istniejących ogrodzeń oraz ustanowienie zakazu budowy ogrodzeń i lokalizacji nowej zabudowy w wyznaczonych korytarzach ekologicznych. Dopuszczalne formy ogrodzeń oraz ich odległość od koryta rzek i cieków należy ustalić w drodze indywidualnych analiz planistycznych. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym zadrzewień śródpolnych i nadwodnych oraz lasów, w tym powstałych w wyniku odnowień naturalnych rodzimych gatunków drzew leśnych. Przeciwdziałanie sukcesji powodującej zarastanie terenów otwartych, głównie łąk i pastwisk, poprzez wypas, koszenie lub mechaniczne usuwanie samosiewów drzew i krzewów. Zachowanie interesujących okazów drzew - szczególnie drzew starszych o wyróżniających rozmiarach oraz reprezentujących oryginalne formy ekologiczne. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Tabela 20. Obszary proponowane do objęcia ochroną jako zespoły przyrodniczo-krajobrazowe Lp. Nazwa obszaru (nr wg planszy) 1. Pradolina Miazgi A nr 7A Rejon teren między północną granicą miasta, ul. Grabińską, ogrodami Powierzchnia w Cele ochrony ha 362,89 Zachowanie i ochrona walorów przyrodniczo-krajobrazowych o dużych walorach widokowych i estetycznych - naturalnej rzeźby Zakres działań ochronnych Zachowanie i ochrona walorów przyrodniczokrajobrazowych, głównie poprzez: wprowadzenie zakazów i ograniczeń dotyczących utrwalania i rozwoju zabudowy, rewitalizację istniejącej zabudowy 107

108 działkowymi przy ul. Kasprowicza, ul Iglastą, zabudową wzdłuż ul. Beskidzkiej, ul. Marmurową, ul. Opolską, ul. Zjazdową i ul. Łukaszewską terenu, lasów i zadrzewień, terenów otwartych, w tym mozaikowatych, ekstensywnych upraw rolnych. i jej otoczenia, ochronę naturalnej rzeźby terenu, zachowanie lasów i zadrzewień, utrzymanie terenów otwartych, w tym mozaikowatych, ekstensywnych upraw rolnych. Zachowanie pełni różnorodności ekosystemów, w tym zadrzewień śródpolnych i przydrożnych oraz lasów, w tym powstałych w wyniku odnowień naturalnych rodzimych gatunków drzew leśnych. Przeciwdziałanie sukcesji powodującej zarastanie terenów otwartych, głównie łąk i pastwisk, poprzez wypas, koszenie lub mechaniczne usuwanie samosiewów drzew i krzewów gatunków nierodzimych i ekspansywnych. Zachowanie interesujących okazów drzew - szczególnie drzew starszych o wyróżniających rozmiarach oraz reprezentujących oryginalne formy ekologiczne. Źródło: Materiał przekazany przez Leśnictwo Miejskie Łódź, wrzesień 2007 r. Tabela 21. Obszary proponowane do objęcia ochroną jako użytki ekologiczne Lp. Nazwa obszaru (nr wg planszy) 1. Łąki na Modrzewiu nr 3 2. Stawy w Nowosolnej nr 6 Rejon teren na granicy z kompleksem leśnym Las Łagiewnicki, po południowej stronie ul. Okólnej teren stawów po obydwu stronach ul. Grabińskiej Powierzchnia w Cele ochrony ha 2,93 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych wilgotnych i podmokłych siedlisk przyrodniczych: wilgotnych i podmokłych łąk wraz z obszarem źródliskowym i otaczającym drzewostanem 19,11 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych siedlisk przyrodniczych: zbiorników wodnych oraz mokradeł z towarzyszącą im Zakres działań ochronnych Zachowanie i ochrona wilgotnych i podmokłych łąk z obszarem źródliskowym i otaczającym drzewostanem, głównie poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji zabudowy oraz wszelkich innych zmian mogących prowadzić do zmiany poziomu wód gruntowych, utrzymanie terenów otwartych - łąk i pastwisk w ramach ekstensywnego użytkowania, zachowanie fragmentów lasów i zadrzewień. Zachowanie i ochrona stawów oraz zarastających mokradeł wraz z otaczającym je terenem i porastającą go roślinnością głównie poprzez wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji nowej zabudowy oraz wszelkich innych 108

109 3. Łąka w Wiączyniu nr 8 4. Bagno Popielarnia nr 9 5. Stawy w Mileszkach nr Mokradła przy Pomorskiej (2 obiekty) nr 12 teren po zachodniej stronie ul. Wiączyńskiej, w rejonie ul. Malowniczej teren po zachodniej stronie ul. Taborowej, w rejonie ul. Gerberowej teren na przedłużeniu ul. Bratkowej, pomiędzy ul. Goryczkową a ul. Solecka tereny po obydwu stronach ul. Pomorskiej, między ul. Giewont a ul. Dębowskiego roślinnością. 1,40 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych siedlisk przyrodniczych: łąk ze śródpolnym stawem oraz towarzyszącą im roślinnością. 0,48 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych siedlisk przyrodniczych: zarastającego oczka wodnego z przyległym terenem oraz towarzyszącą im roślinnością. 6,77 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych siedlisk przyrodniczych: glinianek z przyległym terenem, torfowisk ze zbiornikami wodnymi oraz podmokłymi łąkami wraz z towarzyszącą im roślinnością. 1,45 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych siedlisk przyrodniczych: mokradeł i wilgotnych łąk z towarzyszącą im roślinnością występującą w formie bardzo zmian mogących prowadzić do zmiany poziomu wód gruntowych, zachowanie lasów i zadrzewień oraz fragmentów terenów otwartych Zachowanie i ochrona wilgotnych łąk wraz ze śródpolnym stawem, w szczególności poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji zabudowy oraz wszelkich innych zmian mogących prowadzić do zmiany poziomu wód gruntowych, ekstensywną gospodarkę rolną, w tym okresowe wykaszanie lub wypas, wprowadzenie ograniczeń dotyczących nawożenia mineralnego i organicznego Zachowanie i ochrona zarastającego oczka wodnego z przyległym terenem, w szczególności poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji zabudowy oraz wszelkich innych zmian mogących prowadzić do zmiany poziomu wód gruntowych, ochronę roślinności w tym zakrzewień i zadrzewień. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska Zachowanie i ochrona torfowisk z systemem stawów oraz porastającą je roślinnością głównie poprzez wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji nowej zabudowy oraz wszelkich innych zmian mogących prowadzić do zmiany poziomu wód gruntowych, utrzymanie terenów otwartych - łąk w ramach ekstensywnego użytkowania, zachowanie fragmentów zadrzewień. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska Zachowanie i ochrona wilgotnych łąk oraz zarastających mokradeł wraz z otaczającym je terenem i porastającą go roślinnością, głównie poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji nowej zabudowy oraz wszelkich innych zmian mogących prowadzić do zmiany poziomu wód 109

110 7. Feliksiński Ols nr 15 teren po północnej stronie ul. Feliksińskiej, na styku kompleksu leśnego z korytem rz. Ner zróżnicowanych florystycznie płatów roślinności wodno-błotnej. 0,42 Zachowanie półnaturalnego siedliska przyrodniczego - śródpolnego stawu wraz z otaczającą go roślinnością gruntowych, utrzymanie terenów otwartych - łąk w ramach ekstensywnego użytkowania, zachowanie fragmentów zadrzewień. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Zachowanie siedliska przyrodniczego - śródpolnego stawu wraz z otaczającą go roślinnością poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji nowej zabudowy oraz wszelkich innych zmian mogących prowadzić do zmiany poziomu wód gruntowych, likwidację pozostałości ogrodzenia z drutu kolczastego, ochronę drzewostanu (wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych, ochronę zachowawczą starych drzew). Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. 8. Chocianowickie Mokradła nr 18 teren po południowej stronie ul. Chocianowickiej 3,58 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej obejmujących stanowiska chronionych gatunków oraz zespół półnaturalnych siedlisk przyrodniczych: łąk, zadrzewień, lasów z oczkami wodnymi i towarzyszącą im roślinnością. Zachowanie i ochrona stanowisk chronionych gatunków, drzewostanu olchowego z systemem oczek wodnych i stawów oraz łąk, głównie poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji zabudowy oraz wszelkich innych zmian mogących prowadzić do zmiany poziomu wód gruntowych, utrzymanie terenów otwartych - łąk w ramach ekstensywnego użytkowania, zachowanie lasów i zadrzewień. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. 9. Poligon nr 21 Teren na północ od ogrodów działowych Brus, po zachodniej stronie ul. Krańcowej 14,15 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych silnie zróżnicowanych siedlisk przyrodniczych: wilgotnej łąki śródleśnej, suchych siedlisk napiaskowych i wrzosowiska z towarzyszącą im roślinnością, w tym fragmentami lasów i zadrzewień. Zachowanie silnie zróżnicowanych siedlisk przyrodniczych, głównie poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji wszelkiej zabudowy, ochronę lasów, zadrzewień oraz przeciwdziałanie sukcesji powodującej zarastanie terenów otwartych. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. 110

111 10. Las Leonów nr 22 teren po zachodniej stronie ul. Stare Złotno obejmujący początkowy fragment cieku dopływu rz. Jasieniec 11. Dolina Zimnej Wody nr Mokradła Brzozy nr 24 Fragment doliny rz. Zimna Woda na odcinku od lasów przy ul. Romanowskiej do ul. Szczecińskiej teren w rejonie ul. Szczęśliwej, między ul. Zgierską a Al. Gen. Sikorskiego 4,25 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych wilgotnych i podmokłych siedlisk przyrodniczych: łąk, pastwisk oraz lasu z obszarem źródliskowym. 14,18 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych siedlisk przyrodniczych: cieku wodnego wraz z towarzyszącą mu roślinnością oraz lasów, zadrzewień i użytków rolnych. 2,51 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych siedlisk przyrodniczych: cieku wodnego ze stawem oraz przyległym terenem i towarzyszącą mu roślinnością- lasami i zadrzewieniami. Zachowanie i ochrona lasu z obszarem źródliskowym oraz wilgotnych i podmokłych łąk, głównie poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji zabudowy oraz wszelkich innych zmian mogących prowadzić do zmiany poziomu wód gruntowych, utrzymanie terenów otwartych - łąk i pastwisk w ramach ekstensywnych upraw rolnych, zachowanie lasów i zadrzewień. Zachowanie i ochrona doliny rzecznej, przyległego terenu oraz towarzyszącej im roślinności głównie poprzez: likwidację istniejących ogrodzeń oraz wprowadzenie zakazu dotyczącego lokalizacji ogrodzeń i nowej zabudowy, wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym wszelkich innych zmian kolidujących z celem ochrony, zachowanie lasów i zadrzewień, utrzymanie terenów otwartych - głównie łąk i pastwisk w ramach ekstensywnych upraw rolnych. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Zachowanie i ochrona obszaru, głównie poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania, w tym lokalizacji zabudowy oraz wszelkich innych zmian kolidujących z celem ochrony, utrzymanie właściwych stosunków wodnych m.in. zaniechanie wszelkich działań mogących powodować zmianę poziomu wód gruntowych, zachowanie lasów i zadrzewień oraz fragmentów terenów otwartych. Renaturyzacja koryta rzeki, w szczególności poprzez: demontaż betonowych elementów umocnień, przywrócenie naturalnego - meandrującego przebiegu. Ochrona zadrzewień i lasów w szczególności poprzez wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych, ochronę starodrzewi m.in. kształtowanie przerębowej struktury lasów (prowadzącej do uzyskania siedlisk i drzewostanów o cechach naturalnych), ochronę zachowawczą starych drzew. Zachowanie fragmentów 111

112 13. Olsy na Żabieńcu nr 25 teren po wschodniej stronie torów kolejowych, między ul. Liściastą a ul. Brukową 3,43 Przeciwdziałanie dewastacji i ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych cennych siedlisk przyrodniczych: doliny rzecznej z lasami, fragmentami zadrzewień oraz łąk. terenów otwartych - łąk poprzez mechaniczne usuwanie samosiewów zwłaszcza nierodzimych i ekspansywnych gatunków drzew i krzewów oraz okresowe wykaszanie. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. Przeciwdziałanie dewastacji doliny rzecznej i niszczenia chronionych siedlisk przyrodniczych, w szczególności poprzez: rekultywację terenów zdegradowanych, usunięcie nawiezionej ziemi, gruzu i innych odpadów, przywrócenie naturalnej rzeźby terenu. Usunięcie zagrożenia skażenia rzeki i zniszczenia siedlisk przyrodniczych poprzez likwidację istniejącego magazynu i rozlewni produktów ropopochodnych oraz zabezpieczenie terenu i objęcie stałym monitoringiem. Zachowanie i ochrona doliny rzecznej oraz towarzyszącej im roślinności, głównie poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru oraz jego najbliższego otoczenia, w tym wprowadzenie zakazu lokalizacji ogrodzeń i zabudowy oraz wszelkich innych zmian kolidujących z celem ochrony np. mogących doprowadzić do zmiany stosunków wodnych. Renaturyzacja koryta rzeki Cokołówki, w szczególności poprzez: demontaż betonowych elementów umocnień, przywrócenie naturalnego - meandrującego przebiegu. Utrzymanie ekstensywnych upraw łąkowych, głównie poprzez: okresowe wykaszanie lub wypas, mechaniczne usuwanie samosiewów zwłaszcza nierodzimych, ekspansywnych gatunków drzew i krzewów, wprowadzenie ograniczeń dotyczących nawożenia mineralnego i organicznego. Ochrona zadrzewień i lasów w szczególności poprzez wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych, ochronę starodrzewi m.in. kształtowanie przerębowej struktury lasów (prowadzącej do uzyskania siedlisk i drzewostanów o cechach naturalnych), ochronę zachowawczą starych drzew. Objęcie stałym nadzorem administracyjnym w zakresie dotyczącym ochrony środowiska i prawa 112

113 14. Mokradła Zimnej Wody nr 27 Fragment doliny rz. Zimna Woda na odcinku między ul. Kąkolową a granicą miasta 6,32 Ochrona kompleksu ekosystemów mających znaczenie dla zachowania różnorodności biologicznej tworzących zespół półnaturalnych siedlisk przyrodniczych: cieków wodnych z przyległym terenem i towarzyszącą mu roślinnością-łąkami i pastwiskami oraz lasami, zadrzewieniami. Źródło: Opracowanie własne na podstawie materiałów przekazanych przez Leśnictwo Miejskie Łódź, wrzesień 2007 r. budowlanego. Zachowanie i ochrona fragmentu doliny rzecznej, w szczególności poprzez: likwidację istniejących ogrodzeń oraz wprowadzenie zakazu dotyczącego lokalizacji ogrodzeń i nowej zabudowy, wprowadzenie ograniczeń dotyczących zmiany sposobu użytkowania i zagospodarowania obszaru, w tym lokalizacji nowej zabudowy oraz wszelkich innych zmian kolidujących z celem ochrony. Renaturyzacja koryta rzeki Zimna Woda, głównie poprzez przywrócenie naturalnego meandrującego przebiegu. Utrzymanie ekstensywnych upraw łąkowych, w szczególności poprzez: wprowadzenie ograniczeń dotyczących nawożenia mineralnego i organicznego, okresowe wykaszanie lub wypas, eliminacja odnowień gatunków nierodzimych i ekspansywnych (głównie czeremchy amerykańskiej). Ochrona zadrzewień i lasów, w szczególności poprzez: wykonywanie zabiegów pielęgnacyjnych, ochronę starodrzewi m.in. kształtowanie przerębowej struktury lasów (prowadzącej do uzyskania siedlisk i drzewostanów o cechach naturalnych), ochronę odnowień naturalnych rodzimych gatunków drzew i krzewów, ochronę zachowawczą starych drzew. Objęcie stałym nadzorem przez służby ochrony środowiska. 113

114 W 2001 r. powstało robocze opracowanie studialne pod nazwą Aneks do Planu Ochrony Parku Krajobrazowego Wzniesień Łódzkich w zakresie korekty granic. Tereny objęte opracowaniem, wskazane do włączenia w granice Parku, to sąsiadująca z nim od strony zachodniej część doliny Bzury ( Łęgi nad Bzurą ) oraz tereny północnej części Nowosolnej, w obrębie których, jako jeden z najcenniejszych obiektów, wskazuje się stawy przy ul. Grabińskiej (zasięg tych terenów wyznaczono na rysunku nr 12 b). W czasopiśmie Przyroda Polski Środkowej. Magazyn fizjograficzno-sozologiczny Nr 5/2003 (2002/1-2) poświęconym reliktom przyrody naturalnej okolic Łodzi w granicach Łodzi zostały wskazane trzy tereny obejmujące fragmenty przyrody o charakterze zbliżonym do naturalnego (oznaczone na rysunku nr 12b): 1) Stawy w Nowosolnej obszar postulowany do objęcia ochroną jako użytek ekologiczny, położony ok. 2 km na północ od centrum Nowosolnej. Zespół 5 stawów i bagien w niecce stanowiącej pierwotnie źródliskowy obszar rzeki Miazgi, posiadający duże znaczenie biocenotyczne, dydaktyczne i krajoznawcze. Teren postulowany do objęcia ochroną także w obowiązującym Studium uwarunkowań oraz w prach Zespołu ds. waloryzacji przyrodniczo-ekologicznej miasta Łodzi; 2) Dolina Dobrzynki pod Łaskowicami obszar postulowany do objęcia ochroną jako użytek ekologiczny. Obejmuje fragment doliny rzeki Dobrzynki w jej dolnym biegu wraz z bezimiennym dopływem, obie doliny zachowały cechy naturalne. Obszar o dużym znaczeniu krajobrazowym; 3) Źródła i dolina górnego Neru 2 obszary postulowane do objęcia ochroną jako użytki ekologiczne lub zespoły przyrodniczo-krajobrazowe. W granicach Łodzi znajduje się jeden z obszarów źródłowy odcinek Neru w rejonie Feliksina o powierzchni ok. 1 ha. Obejmuje źródla oraz rozlewiska źródłowe Neru. 2.3 Jakość środowiska i jego zagrożenia, wraz z identyfikacją źródeł zagrożenia Podstawowym źródłem informacji na temat stanu środowiska Łodzi są wydawane co roku Raporty o stanie środowiska w województwie łódzkim. Publikacje te zawierają dane na temat monitoringu środowiska prowadzonego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Łodzi, Wojewódzki Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Łodzi oraz Wydział Środowiska i Rolnictwa Łódzkiego Urzędu Wojewódzkiego Jakość wód powierzchniowych Emisja zanieczyszczeń do wód Siecią kanalizacyjną w 2006 r. odprowadzono wspólnym wylotem z terenu Łodzi, Pabianic, Konstantynowa Łódzkiego i Ksawerowa około 186 tys. m 3 ścieków na dobę. W porównaniu do lat ubiegłych ilość odprowadzonych ścieków zmalała (tabela 22), pomimo przyłączenia w 2003 r. do Grupowej Oczyszczalni Ścieków miasta Pabianice, a w następnych latach kolejnych miast (tj. Konstantynów Łódzki, Ksawerów). 114

115 Tabela 22. Zestawienie ilości ścieków i ładunków zanieczyszczeń w Łodzi w latach Lata Q Wskaźniki zanieczyszczenia Mg/dobę m 3 /dobę BZT 5 ChZT Zawiesina Pog. Nog ,2 12,1 7,0 0,26 4,5 2003* ,0 10,9 5,2 0,22 4,8 2004* ,8 11,1 3,5 0,21 4,6 2005* ,8 10,4 3,4 0,18 4,2 2006** ,5 11,7 4,6 bd bd * łącznie ze ściekami z Pabianic i Ksawerowa ** łącznie ze ściekami z Pabianic, Konstantynowa Łódzkiego i Ksawerowa Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie łódzkim w roku. Wraz ze spadkiem ilości odprowadzanych ścieków zmniejszeniu uległy również wartości dotyczące poszczególnych ładunków zanieczyszczeń (tabela 22). Z ogólnej ilości ścieków odprowadzonych do wód powierzchniowych w 2006 r. 6,5% (tj m 3 /dobę) oczyszczono mechanicznie, natomiast 93,2% (tj m 3 /dobę) oczyszczono biologicznie. Poważny problem stanowią tzw. przelewy burzowe. Są to urządzenia odprowadzające w czasie deszczy nawalnych nadmiar mieszaniny ścieków deszczowych i sanitarnych bezpośrednio do odbiornika rzeki systemem kanałów burzowych. W Łodzi znajduje się łącznie 21 przelewów burzowych, z czego 11 na rzece Łódce, 7 na Jasieniu, 2 na Karolewce i 1 na Bałutce. Ryc. 11 Lokalizacja przelewów burzowych na terenie Łodzi Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji UMŁ 115

116 Klasyfikacja jakości wód w rzekach i zbiornikach Dziś na terenie Łodzi istnieje 18 rzek, których łączna długość wynosi około 110 km, ich jakość w ostatnich latach była oceniana w następujących profilach pomiarowo-kontrolnych: 1. Krzywie - Bzura, 2. ul. Zastawna Ner, 3. Łaskowice Ner, 4. Smulsko Ner, 5. Józefów Ner, 6. ul. Odrzańska Jasień, 7. Łaskowice Dobrzynka 8. Bedoń Miazga 9. Kol. Brużyca Sokołówka (rysunek 2). Ryc. 12 Lokalizacja profili pomiarowo-kontrolnych wód w rzekach w Łodzi Źródło: opracowanie własne Do 2004 roku w systemie oceny jakości wód powierzchniowych obowiązywała tzw. stara klasyfikacja, określona rozporządzeniem Ministra Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa z dnia 5 listopada 1991 r. Miała ona trzystopniową klasyfikacje czystości śródlądowych wód powierzchniowych, gdzie: 1) klasa pierwsza wody nadające się do: a) zaopatrzenia ludności w wodę do picia, b) zaopatrzenia zakładów wymagających wody o jakości wody do picia, c) bytowania w warunkach naturalnych ryb łososiowatych; 116

117 2) klasa druga wody nadające się do: a) bytowania w warunkach naturalnych ryb innych niż łososiowate b) chowu i hodowli zwierząt gospodarskich c) celów rekreacyjnych, uprawiania sportów wodnych oraz do urządzania zorganizowanych kąpielisk 3) klasa trzecia wody nadające się do: a) zaopatrzenie zakładów innych niż zakłady wymagające wody o jakości wody do picia b) nawadniania terenów rolniczych, wykorzystywanych do upraw ogrodniczych oraz upraw pod szkłem i pod osłonami z innych materiałów. O przynależności do określonej klasy czystości decydował najniekorzystniejszy wskaźnik, którego wartość została określona w załączniku nr 1 do ww. rozporządzenia (Dz.U.Nr 116, poz.503). Wody, których parametry przekraczały wielkości dopuszczalne w najgorszej III klasie czystości, określano jako pozaklasowe, nie odpowiadające normom (non). Poniżej została przedstawiona klasyfikacja czystości łódzkich rzek wg tzw. starej klasyfikacji. Tabela 23. Ocena składu jakościowego rzek łódzkich (wg tzw. starej klasyfikacji)* Profil pomiarowokontrolny Substancje organiczne Substancje mineralne Klasa czystości wg grup zanieczyszczeń Substancje biogenne Substancje specyficzne zawiesiny Miano Coli Wskaźnik hydrobiologiczny Klasyfikacja ogólna Ner ul. Zastawna II I non II non II non non Ner Łaskowice non II non non non - - non Gadka ul. Patriotyczna non III non III III III III non Olechówka ul.tomaszowska III I non II III III non non Olechówka ul. Rzgowska II I non II II non non non Jasień ul. Rydza-Śmigłego III I non II I III non non Jasień ul. Odrzańska non II non non non non - non Łódka ul. Krańcowa non II non non non non - non Bałutka ul. Michałowicza non II non non non non - non Jasieniec ul. Rąbieńska non II non non non non III non Bzura ul. Wycieczkowa non I non II non non non non Bzura Krzywie non I non II non non III non Sokołówka ul. Folwarczna non II non non non non - non Sokołówka ul.traktorowa II II non II non non non non Brzoza ul. Liściasta non II non non non non III non *badania przeprowadzone w 1995r. Źródło: Agenda 21. Polityka ekologiczna Łodzi-maj 1997r. 117

118 Prowadzone wg starej klasyfikacji badania rzek Łodzi w latach 90-tych XX wieku kwalifikowały wody większości cieków jako poza klasowe, nieodpowiadające normom (non). Od 2004 roku obowiązuje pięć klas jakości wód powierzchniowych, przy czym głównym kryterium kwalifikującym jest spełnianie wymagań ustalonych dla wód powierzchniowych wykorzystywanych do zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia. Nowe klasy jakości wód zdefiniowano następująco: klasa I - wody bardzo dobrej jakości, spełniające wymagania określone dla wód powierzchniowych kategorii A1, w których wartości biologicznych wskaźników jakości wody nie wskazują na żadne oddziaływania antropogeniczne; klasa II - wody dobrej jakości, spełniające w odniesieniu do większości wskaźników wymagania określone dla wód powierzchniowych kategorii A2, w których wartości biologicznych wskaźników jakości wody wykazują niewielki wpływ oddziaływań antropogenicznych; klasa III - wody zadowalającej jakości, spełniające wymagania określone dla wód powierzchniowych kategorii A2, w których wartości biologicznych wskaźników jakości wody wykazują umiarkowany wpływ oddziaływań antropogenicznych; klasa IV - wody niezadowalającej jakości, spełniające wymagania określone dla wód powierzchniowych kategorii A3, w których wartości biologicznych wskaźników jakości wody wykazują, na skutek oddziaływań antropogenicznych, zmiany jakościowe i ilościowe w populacjach biologicznych; klasa V - wody złej jakości, niespełniające wymagań jakościowych dla wód wykorzystywanych do zaopatrzenia w wodę przeznaczoną do spożycia; wartości biologicznych wskaźników jakości wody wykazują, na skutek oddziaływań antropogenicznych, zmiany polegające na zaniku występowania znacznej części populacji biologicznych. Stan jakości wód dwóch głównych rzek Łodzi Neru i Bzury, na którą składa się jakość wód ich miejskich dopływów, w 2006 r. przedstawiał się następująco: - Bzura w pierwszym profilu kontrolnym w Krzywiu (poza granicami miasta), charakteryzującym górny odcinek rzeki, spełniała wymogi większości kontrolowanych parametrów I i II klasy czystości. Według ogólnej klasyfikacji rzekę zaliczono do IV klasy czystości (tabela 23), o czym zdecydowały podwyższone stężenia barwy, azotu Kjeldahala, wskaźników biologicznych (fitoplankton, peryfiton, makrobezkręgowce bentosowe) oraz sanitarnych (bakterie coli), - Ner wraz dopływami przepływa przez tereny zabudowy mieszkaniowej i przemysłowej miasta Łodzi. Głównym źródłem zanieczyszczenia jego wód są ścieki komunalne i przemysłowe odprowadzane przez grupową Oczyszczalnię Ścieków w Łodzi. We wszystkich profilach kontrolnych skład jakościowy wody spełniał normy V klasy czystości. O wynikowej klasyfikacji rzek decydowały głównie wskaźniki tlenowe, biogenne i mikrobiologiczne. W roku 2005 zaobserwowano poprawę składu jakościowego rzeki Ner w jej górnym biegu (profil przy ul. Zastawnej oraz w Smulsku). Skład jakościowy wody poprawił się o jedna klasę czystości, z klasy V na IV (w odniesieniu do roku 2004). W pozostałych profilach jakość wody utrzymywała się na poziomie V klasy, jednak wskaźniki decydujące o ostatecznej klasyfikacji przyjęły korzystniejsze wartości, - Jasień w badanym okresie (lata ) prowadził wody V klasy czystości. Ma to związek z faktem, że jest to typowy ciek miejski (przepływa głównie przez zurbanizowaną część miasta) co ułatwia przedostawanie się do jego wód zanieczyszczeń, - Wody Dobrzynki w 2004 r. charakteryzowały się V klasą czystości, natomiast już w 2005 r. nastąpiła poprawa jakości ich wód z klasy V na IV, w 2006 roku została utrzymana IV klasa czystości, 118

119 - Sokołówka w badanym okresie tj. lata w swym górnym biegu niosła wody IV klasy czystości, - Wody Miazgi w analizowanym okresie (lata ) uległy największej poprawie. Stan jakości wód poprawił się z klasy V na III. Tabela 24. Klasyfikacja jakości wód rzek znajdujących się na obszarze Łodzi w latach Klasyfikacja ogólna Profil pomiarowokontrolny Rzeka Bzura Krzywie III IV IV Ner ul. Zastawna V IV V Łaskowice V V V Smulsko V IV V Józefów V V V Jasień ul. Odrzańska V V V Dobrzynka Łaskowice V IV IV Sokołówka kol. Brużyca IV IV IV Miazga Bedoń V IV III Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie środowiska województwa łódzkiego w 2004, 2005, 2006 r. Reasumując należy stwierdzić, że jakość wód łódzkich rzek uległa w 2005 roku chwilowej poprawie, by w 2006 roku w większości profili pomiarowo-kontrolnych powrócić do stanu z roku Zbiorniki wodne znajdujące się na terenie Łodzi nie są objęte monitoringiem jakości wód prowadzonym przez WIOŚ Jakość wód podziemnych Wody podziemne ze względu na wysoką jakość, jak i potencjalne zasoby stanowią ważne źródło zaopatrzenia w wodę. Ich duża wartość dla człowieka powoduje, że są poddawane ciągłemu monitoringowi. System monitoringu wód podziemnych ma na celu obserwację zmian chemizmu, sygnalizowanie zagrożeń oraz wspomaganie działań zmierzających do ograniczenia wpływu czynników antropogenicznych. W tym celu stworzono pięcioklasową skalę ocen jakości wód podziemnych, z uwzględnieniem przepisów w sprawie wymagań dotyczących jakości wód przeznaczonych do spożycia przez ludzi, która obowiązuje od 2004 roku: Klasa I wody o bardzo dobrej jakości; wartości wskaźników jakości wody są kształtowane jedynie w efekcie naturalnych procesów zachodzących w warstwie wodonośnej; żaden ze wskaźników jakości wody nie przekracza wartości dopuszczalnych jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi; Klasa II wody dobrej jakości; wartości wskaźników jakości wody nie wskazują na oddziaływania antropogeniczne; wskaźniki jakości wody, z wyjątkiem żelaza i manganu, nie przekraczają wartości dopuszczalnych jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi; Klasa III wody zadowalającej jakości; wartości wskaźników jakości wody są podwyższone w wyniku naturalnych procesów lub słabego oddziaływania antropogenicznego; mniejsza 119

120 część wskaźników jakości wody przekracza wartości dopuszczalne jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi; Klasa IV wody niezadowalającej jakości; wartości wskaźników jakości wody są podwyższone w wyniku naturalnych procesów oraz słabego oddziaływania antropogenicznego; większość wskaźników jakości wody przekracza wartości dopuszczalne jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi; Klasa V wody złej jakości; wartości wskaźników jakości wody potwierdzają oddziaływania antropogeniczne; wody nie spełniają wymagań określonych dla wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. Do roku 2004 obowiązywała czterostopniowa klasyfikacja wód podziemnych, która została utworzona przez Państwowy Inspektorat Ochrony Środowiska w 1995 r. Obejmowała ona następujące klasy: - klasa Ia wody o najwyższej jakości bez przekroczeń dopuszczalnych wskaźników zanieczyszczeń, nadające się do celów pitnych bez uzdatniania, - klasa Ib wody wysokiej jakości, nieznacznie zanieczyszczone o naturalnym chemizmie odpowiadające wodom do celów pitnych i gospodarczych wymagających prostego uzdatniania, - klasa II wody średniej jakości o naturalnym chemizmie, jak i zmienionym antropogenicznie, wymagające złożonego uzdatniania - klasa III wody niskiej jakości, w których cechy fizyczne i zawartość głównych wskaźników zanieczyszczeń znacznie przekraczają normy obowiązujące dla wód pitnych. Na terenie miasta badania jakości wód podziemnych były dotychczas prowadzone w systemie monitoringu krajowego oraz wojewódzkiego. W ramach krajowej sieci monitoringu, na terenie miasta przeprowadzano badania wody w 1 ujęciu (otwór numer 1124, typ warstwy wodonośnej wody wgłębne). Jakość wody podziemnej w tym ujęciu kształtowała się następująco: w 2002 r. III klasa, w 2003 r. klasa Ib, w 2004 i 2006 r. klasa II. W ramach monitoringu regionalnego w latach badaniami objęto łącznie 39 studni na terenie Łodzi, w tym w 2006 r. na terenie miasta wykonano badania wód z 15 studni (tabela 23), a procentowy udział studni obserwacyjno-pomiarowych w poszczególnych piętrach wodonośnych wynosił: - czwartorzęd (Q) 34% - trzeciorzęd (Trz) 6% - kreda (K) 60% W 2006 r. z ogółu badanych ujęć 33% posiadało wody dobrej jakości (klasa II), w 67% badanych studni wody odpowiadały III klasie czystości. Wody niezadowalającej jakości (klasa IV) i złej jakości (V klasa) nie wystąpiły w żadnym monitorowanym ujęciu. 120

121 Tabela 25. Klasyfikacja jakości zwykłych wód podziemnych w punktach badawczych sieci regionalnej w latach Nr studni Położenie nr wg użytkownika Stratygrafia nr zbiornika GZWP klasa czystości Borowa 1 1 K II II III III III 2 Kolumny 3 K 1 Ib Ib Konspiracji 4A K Ib Ib III V III 4 Konspiracji 4Z K2 401 Ib Ib III III III 5 Telefoniczna 72 4Z K1 Ib Ib II Zbocze 1 3 Q Ib Ib Gotycka 13 1 Q 401 Ib Ib III III III 8 Strykowska 193/197 2 uj. Q Imielnik Ib II Pomorska 246 5Z K1 Ib Ib Pomorska Q Ib Brukowa A3 Q Ib II IV Brukowa A2 Trz II II III III III 13 Pojezierska A6 K1 401 Ib - III III III 14 Górki Stare 2 K1 Ib Ib Górki Stare 2A K2 Ib Kolumny 3A K2 Ib - III Bławatna 19/21 1 K Ib III III II 18 Traktorowa B7 K Ia III III - 19 Traktorowa B4 K Ib II III III 20 Zygmunta 2 K Ib Zygmunta 2AZ K Ib III III III 22 Henrykowska 34 Q - Ib III Pomorska Q Ib Okulska 7 Q - II II Żółwiowa 12 1 Q 401,403 - II II II II 26 Okólna/Łukaszewska 1 Q 401,403 - II III III III 27 Pomorska uj. Q Mileszki - III - - II 28 Solec 2 K2 - Ib IV Wyżynna Q - III Traktorowa B10 Q - II Pomorska Q - Ib Kasprowicza 2 Q II - III II 33 Pomorska Q V IV - 34 Zbocze 1 2 Q - - II Pomorska 246a 2 K2 - - II Pomorska Q - - II Strykowska 193/197 1 Q - - II Czechosłowacka 1 K II II 39 Piłsudskiego 27 K III III Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu ostanie środowiska województwa łódzkiego w r. Odporność poziomu wodonośnego jest uzależniona od wielu czynników: ośrodka (porowy, szczelinowy), rodzaju izolacji poziomu wodonośnego, jej ciągłość, głębokości do lustra wody, obecności i rodzaju ognisk zanieczyszczeń, a także dostępności terenu (obszary leśne i prawnie chronione). Na terenie Łodzi występuje pięć stopni zagrożenia wód podziemnych, które zostały przedstawione na rys. 6 w sposób ujednolicony, należą do nich: stopień bardzo wysoki i wysoki, średni, niski i bardzo niski. 121

122 Obszary, na których główne użytkowe piętro wodonośne związane jest z utworami czwartorzędu charakteryzują się przeważnie wysokim i bardzo wysokim stopniem zagrożenia wód podziemnych. Jest to spowodowane brakiem izolacji, a także płytkim występowaniem wodonośca. Są to tereny zlokalizowane głównie w północno-wschodniej i we wschodniej części miasta. Zagrożenie to wzrasta do bardzo wysokiego w rejonie gdzie istnieją obiekty uciążliwe, do których należą: składowiska odpadów nieczynne bądź zrekultywowane (wysypiska: Marmurowa, Kasprowicza, Brzezińska ), oczyszczalnie ścieków (zlokalizowane na osiedlu Olechów), zakłady przemysłowe (osiedle Olechów, Widzew Elektrociepłownia EC-IV, Nowosolna, Andrzejów), stacje paliw. Innym rodzajem zagrożenia dla wód podziemnych mogą stać się zanieczyszczenia chemiczne pochodzące z produkcji roślinnej. Tego typu zanieczyszczenia mają charakter przestrzenny. Należy dodać, że bardzo niski stopień zagrożenia wód głównego, czwartorzędowego piętra wodonośnego wydzielono w jednostce nr 14 (południowa części Łodzi rejon ul. Nowe Górki). Obszary miasta gdzie dominuje średni, a także częściowo niski i bardzo niski stopień zagrożenia wód podziemnych dotyczą głównego użytkowego piętra wodonośnego, związanego z utworami kredowymi. Obszary te występują w zachodniej, południowej i miejscami centralnej (jednostka 7, rys. 6) części miasta. Znaczna odporność głównego, kredowego piętra wodonośnego jest wynikiem dużej głębokości, na której to piętro występuje (powyżej 50, a nawet 100 m) oraz dobrej izolacji. W wyniku tej naturalnej ochrony wód podziemnych, wszelkie obiekty gospodarcze nie stanowią zagrożeń, mimo tego mogą być potencjalnie niebezpieczne dla podrzędnych, czwartorzędowych użytkowych poziomów wodonośnych. Dlatego też, czystości wód w opisywanej części miasta mogą zagrozić: tereny zurbanizowane w rejonie dawnych zakładów Anilana, składowiska odpadów komunalnych: Józefów w Górkach Starych (nieczynne) oraz Laskowice, składowisko odpadów pofermentacyjnych - ul. Sanitariuszek, oczyszczalnie ścieków w okolicach: Arturówka, ul. Sanitariuszek, ul. Odrzańskiej, obiekty magazynujące paliwa płynne, elektrociepłownie E II i E - III, produkcja roślinna Zanieczyszczenie powietrza Emisja zanieczyszczeń powietrza Powietrze atmosferyczne stanowi jeden z podstawowych elementów składowych środowiska, w którym przebiegają najważniejsze procesy życiowe. Z tego powodu ogromnie ważna jest jego jakość, na którą wpływ wywierają zanieczyszczenia. Należy je rozumieć jako substancje, które w wyniku naturalnych zdarzeń lub działalności ludzkiej dostają się do atmosfery zmieniając ilościowo i jakościowo skład powietrza. Im bardziej skład powietrza będzie różny od składu powietrza czystego, tym bardziej będzie ono zanieczyszczone, a tym samym będzie uciążliwe dla środowiska biologicznego. Głównymi naturalnymi zanieczyszczeniami powietrza są wybuchy wulkanów, pożary lasów oraz rozkład substancji organicznych. Natomiast do antropogenicznych źródeł emisji zalicza się energetyczne spalanie paliw, procesy technologiczne stosowane w zakładach, transport, produkcję rolną. Za podstawowe gazowe substancje zanieczyszczające atmosferę uważa się: - tlenki azotu NO x, 122

123 - dwutlenek siarki, - ozon 0 3, - tlenek węgla, - węglowodory. Do najważniejszych zanieczyszczeń pyłowych zalicza się: - pył, - związki ołowiu. Na stan zanieczyszczenia powietrza bezpośrednio wpływa wielkość wprowadzanych do atmosfery strumieni zanieczyszczeń. Dlatego też przy analizie zanieczyszczenia należy uwzględnić główne rodzaje emisji: punktową (energetyka zawodowa, przemysłowa i komunalna, technologia przemysłowa), liniową (komunikacja), powierzchniową (paleniska domowe). Emisja punktowa Największym punktowym źródłem emisji zanieczyszczeń do atmosfery z obszaru miasta Łodzi jest Zespół Elektrociepłowni S.A. (rys.16), który w 2002 r. wyemitował: Mg/rok - pyłów, Mg/rok - SO 2, Mg/rok - NO x, 410 Mg/rok CO (Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2003r.). Emisja ta wyrzucana przez wysokie emitory powoduje zwiększenie wartości tła zanieczyszczeń powietrza poza obszarem zurbanizowanym (obszarem miasta). Jej wpływ na wartość imisji zanieczyszczeń w mieście jest znikomy. Jak wykazały analizy z lat roczna emisja SO 2, NO 2, CO i pyłu całkowitego z Zespołu Elektrociepłowni w Łodzi, z roku na rok się zmniejsza. Spadek zanieczyszczeń związany jest z prowadzonymi od początku lat 90-tych inwestycjami z zakresu ochrony powietrza. Dzięki instalacji nowoczesnych elektrofiltrów oraz wyposażeniu wszystkich kotłów w palniki gwarantujące niskoemisyjne spalanie znacznie obniżono emisje zanieczyszczeń (Raport o stanie środowiska województwa łódzkiego w 2004 r.). Wielkość emisji podstawowych zanieczyszczeń pochodzących z procesów energetycznego spalania paliw oraz technologii przemysłowych w Łodzi w latach wykazuje generalnie tendencję malejącą, ale od 2005 r. nastąpił wzrost emisji SO 2 i CO (tabela 26). Tabela 26. Wielkość emisji podstawowych zanieczyszczeń pochodzących z procesów energetycznego spalania paliw oraz technologii przemysłowych w Łodzi w latach LATA Emisja roczna [Mg/rok] SO 2 NO 2 CO pył zawieszony bd Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie łódzkim w latach

124 emisja CO Mg/rok emisja pyłu Mg/rok Ryc. 13 Zmiany emisji SO 2 i NO 2 z Zespołu Elektrociepłowni S.A. w Łodzi w latach Źródło: Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2004r Ryc. 14 Zmiany emisji CO i pyłu z Zespołu Elektrociepłowni S.A. w Łodzi w latach Źródło: Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2004r. Emisja liniowa Oprócz emisji punktowej na jakość powietrza znaczny wpływ wywierają zanieczyszczenia pochodzące ze środków transportu. W tym przypadku źródło emisji znajduje się blisko powierzchni ziemi, co powoduje, że zasięg oddziaływania tych emisji jest niewielki (najbliższe otoczenie dróg, ich wpływ maleje wraz z odległością). Wielkość emisji ze źródeł liniowych wg podstawowych zanieczyszczeń komunikacyjnych w latach utrzymywała się na zbliżonym poziomie (tabela 25). Tabela 27. Emisja zanieczyszczeń do powietrza ze źródeł liniowych w Łodzi w latach LATA Emisja roczna [Mg/rok] CO NO 2 SO 2 PM10 C6H6 Pb , bd bd Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie łódzkim w latach

125 Emisja powierzchniowa Na jakość powietrza wpływa również emisja powierzchniowa (niska), na którą składa się emisja z lokalnych kotłowni węglowych i palenisk domowych. Podobnie jak emisja liniowa ma ona niewielki zasięg przestrzenny oddziaływania na otoczenie. Wpływ tego rodzaju emisji uwidacznia się szczególnie na obszarach nie podłączonych do miejskiej sieci cieplnej. Wielkość emisji ze źródeł powierzchniowych wg podstawowych rodzajów zanieczyszczeń w latach utrzymywała się na zbliżonym poziomie (tabela 28). Tabela 28. Emisja zanieczyszczeń ze źródeł powierzchniowych w Łodzi w latach LATA Emisja roczna [Mg/rok] SO 2 NO 2 CO pył zawieszony Źródło: Opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie łódzkim w latach Imisja zanieczyszczeń powietrza W 2006 r. sieć monitoringu zanieczyszczeń gazowych na terenie aglomeracji łódzkiej składała się z 6 stacji automatycznych (3 stacje w Łodzi) i 14 stacji manualnych. Uzupełnieniem było 111 punktów z pasywnym poborem próbek, które znajdowały się na terenie aglomeracji, jak i w jej otulinie. Na stacjach automatycznych (w zależności od stacji) mierzono: dwutlenek siarki, tlenki azotu, węglowodory aromatyczne, tlenek węgla, ozon z uśrednieniem średniogodzinnym oraz parametry meteorologiczne. Na stacjach manualnych mierzono SO 2, NO 2 i formaldehyd z uśrednieniem średniodobowym. W punktach pasywnych mierzono SO 2, NO 2 i benzen z uśrednieniem średniomiesięcznym. Ponadto na wybranych stacjach automatycznych i manualnych mierzono stężenia pyłu zawieszonego oraz metali ciężkich (Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w r.). Zasady określania stanu zanieczyszczenia powietrza i wykrycia ewentualnych przekroczeń wartości dopuszczalnych zawiera Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji (Dz. U. nr 87, poz. 796). W porównaniu z latami ubiegłymi tj. z rokiem 2002, 2003, 2004, 2005 obniżeniu uległ dopuszczalny poziom zanieczyszczeń (m.in. przez redukcję marginesu tolerancji ), ponadto dla części zanieczyszczeń marginesy tolerancji przestały obowiązywać. Spowodowało to zwiększenie terenów o przekroczonym poziomie zanieczyszczeń. Stężenia zanieczyszczeń gazowych w 2006 r. były zdecydowanie większe niż w latach ubiegłych. 125

126 Dwutlenek azotu Rozkład średniorocznych stężeń dwutlenku azotu w 2006 r. na terenie aglomeracji łódzkiej na terenach położonych poza bezpośrednim wpływem emisji komunikacyjnej nawiązywał do rozkładu z ubiegłych lat. W 2006 r. najniższe stężenia średnioroczne NO 2 zanotowano na obrzeżach miasta, na terenach rolniczych i leśnych (Ryc. 15, Tabela 29). Najniższe średnioroczne stężenia wynoszące poniżej 16 µg/m 3 występowały na terenie Lasu Łagiewnickiego oraz na wschodnich i zachodnich obrzeżach miasta. Na pozostałych terenach niezurbanizowanych, użytkach rolnych i leśnych średnioroczne stężenia kształtowały się na poziomie µg/m 3 wzrastając ku centrum miasta do 20 µg/m 3. W północnej części Bałut, południowej części dzielnic: Łódź-Górna i Łódź-Polesie oraz centralnej części Widzewa stężenia NO 2 wyniosło od 20 do 22 µg/m 3, a na terenach zabudowanych w pobliżu centrum przekroczyło wartość 24 µg/m 3. Najwyższe stężenia średnioroczne NO 2 przekraczające wartość 24 µg/m 3 zanotowano w dzielnicy Łódź- Śródmieście, wschodniej części Polesia, północnej części dzielnicy Łódź Górna, południowej części Bałut oraz zachodniej części dzielnicy Łódź Widzew. 126

127 Ryc. 15 Rozkład średniorocznych stężeń NO 2 na terenie aglomeracji łódzkiej w 2006 r. (poza głównymi trasami) Źródło: Raport o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2006 r. 127

128 Przebieg stężeń NO 2 charakteryzuje się kilkoma prawidłowościami, mianowicie: - najwyższe stężenia występują w okresie zimowym, - średniomiesięczne stężenia w okresie zimowym są 3-4 krotnie większe niż w okresie letnim, - w ciągu doby najwyższe stężenia średniogodzinne występowały w godzinach porannych oraz późnym popołudniem. Wpływ na różnicę stężeń pomiędzy okresem zimowym a letnim związany jest ze wzmożoną emisją NO 2 powstałą ze spalania paliw w celach energetycznych. Rozkład stężeń w ciągu doby związany jest z warunkami meteorologicznymi (np. prędkość wiatru, temperatura powietrza) oraz z dobowym przebiegiem emisji zanieczyszczeń do powietrza. Tabela 29. Stężenia średnioroczne SO2 i NO2 zmierzone na stacjach manualnych na obszarze Łodzi w latach 2000, Adres stacji SO 2 [µg/m 3 ] NO 2 [µg/m 3 ] rok: Astronautów 17 5,7 5,7 6,5 3,8 3,1 3, Deczyńskiego 24 8,5 7,0 3,8 2,7 2,9 3, ,8 29,5 31,8 30,7 Gdańska 26 7,4 10, ,8 34, Kilińskiego p.dw.fabrycznym* 10,6 15, ,5 36, (K) Kopcińskiego 54 (K) 7,7 6, ,5 49, Limanowskiego 87 5,9 7, ,0 30, Narutowicza 60 (K) 10,6 6, Narutowicza 136 4,7 4, ,4 23, Przybyszewskiego 10 (K) 11,8 5,2 6,3 3,5 5,9 5,7 27,7 22,8 53,8 41,3 43,0 46,0 Rokicińska 144 6,1 6,0 5, , Rudzka 60 5,9 8,3 4,9 4,0 4,7 6,0 29,6 27,8 39,4 35,2 34,1 42,3 Strażacka 2 6,4 5, ,8 33, Wici 3 6,8 4,9 3,0 1,7 1,6 2,7 25,9 24,3 39,2 29,7 31,4 31,1 Wileńska 25 6,0 5,4 6,5 3,8 3,1 3, Wodna 40 4,4 3,1 5,9 4,1 6,3 7,1 34,5 30,0 46,1 43,6 42,1 61,7 Zachodnia 81 (K) 14,6 18,9 10,0 5,3 5,5 5,1 47,5 45,8 95,6 52,1 60,1 70,6 i Zgierska 254 (K) 7,0 5,6 5, , * - stacja należąca do WIOŚ K - stacja prowadząca pomiary przy jezdni i - kompletność serii rocznej wynosząca 40,9% Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2006 r. Odrębnym zagadnieniem jest stan imisji przy jezdniach, szczególnie w centrum miasta. Wzdłuż dróg i ulic poziom imisji NO 2 jest zazwyczaj większy o % niż na terenach sąsiadujących z nimi, ponieważ natężenie ruchu jest bardzo duże a stara zabudowa ogranicza przewietrzanie. Ponadto na emisję komunikacyjną nakłada się jeszcze emisja powierzchniowa i punktowa. Wyniki pomiarów sieci pasywnej na terenie miasta potwierdzają to zjawisko. W centrum Łodzi tuż przy jezdniach dochodzi często do przekroczenia dopuszczalnej wartości stężenia średniorocznego D a = 40 µg/m 3. Najwyższe stężenie średnioroczne zmierzone metodą pasywną w Łodzi w 2006 r. wyniosło 49,8 µg/m 3 (w punkcie pasywnym 128

129 przy skrzyżowaniu al. Mickiewicza z al. Włókniarzy). Na stacjach manualnych również stwierdzono przekroczenia wartości stężeń średniorocznych np. stacja przy ul. Wodnej 40 Sa=61,7 µg/m 3, stacja przy ul. Przybyszewskiego Sa=46 µg/m 3 czy przy ul. Zachodniej 80, gdzie Sa=70,6 µg/m 3. Dwutlenek siarki Od kilku lat stan imisji SO 2 na terenie aglomeracji łódzkiej nie wykazuje dużej zmienności przestrzennej. Stężenia średnioroczne nie przekraczały wartości odniesienia. Stężenia średnioroczne na terenach miejskich, jak i podmiejskich kształtują się na zbliżonym poziomie, choć zaznacza się prawidłowość, że im bliżej obszarów zabudowanych tym poziom imisji SO 2 jest większy. Jednak te różnice są zdecydowanie mniejsze niż w przypadku stężeń NO 2 i innych zanieczyszczeń. Na terenie Łodzi stężenia średnioroczne mierzone metodą pasywną i automatyczną wyniosły od 10 µg/m 3 do 12 µg/m 3 na osiedlach mieszkaniowych znajdujących się na Bałutach, Polesiu, Widzewa i Górnej. W dzielnicy Łódź Śródmieście stężenie SO 2 wyniosło do 15 µg/m 3. Analizując wartości imisji NO 2 z poprzednich lat należy stwierdzić, że kształtują się one na podobnym poziomie, nie mniej w większości punktów pomiarowych były wyższe o ok. 20%. W 2006 r. na obszarze Łodzi przy ul. Czernika 1/3 stwierdzono stężenie średniodobowe przekraczające wartość 125 µg/m 3, wyniosło ono S 24 = 142,8 µg/m 3. Na wyżej wymienionej stacji odnotowano również przekroczenie stężenia średniogodzinnego, wyniosło ono S a = 423,5 µg/m 3. Do przekroczeń dopuszczalnych stężeń doszło podczas silnych spadków temperatury w okresie zimowym pod koniec stycznia 2006 r. Rozpatrując przebieg stężeń dwutlenku siarki w ciągu roku należy stwierdzić, że w okresie zimowym stężenia średniogodzinne i średniodobowe są klikakrotnie wyższe niż w okresie letnim. Na taki stan rzeczy wpływ ma przebieg temperatury powietrza. Im niższe temperatury powietrza tym większe zapotrzebowanie na energię cieplną, a co za tym idzie zwiększa się emisja SO 2 do powietrza. Ponadto duży wpływ ma również niesprzyjający rozkład ciśnienia i prędkości wiatru, jaki towarzyszy antycyklonalnemu typowi pogody. Wtedy istnieje możliwość gwałtownego wzrostu stężeń zanieczyszczeń powietrza, a co za tym idzie możliwości przekroczeń dopuszczalnych stężeń. Tlenek węgla Tlenek węgla jest produktem niepełnego spalania paliw kopalnych. Głównym źródłem emisji tego związku jest energetyka i motoryzacja. Od 2003 r. pomiary stężeń CO w powietrzu na terenie aglomeracji łódzkiej prowadzone są na stacjach automatycznych w Łodzi i w Zgierzu. Przez 4-letni okres prowadzenia pomiarów nie stwierdzono ani razu przekroczenia dopuszczalnego stężenia, określonego rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 6 czerwca 2002 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów niektórych substancji w powietrzu, alarmowych poziomów niektórych substancji w powietrzu oraz marginesów tolerancji dla dopuszczalnych poziomów niektórych substancji. W 2006 r. dopuszczalne stężenie średnie ośmiogodzinne tlenku węgla nie zostało przekroczone. Maksymalnie osiągnęło 68% D 8. Najwyższe stężenia CO zmierzono oczywiście w centrum Łodzi oraz przy głównych ciągach komunikacyjnych. Na osiedlach mieszkaniowych oraz na obrzeżach miast, gdzie emisja powierzchniowa jak i liniowa jest o wiele niższa, stężenia były mniejsze o około 50%. Najwyższe stężenia notowano na stacji komunikacyjnej w Łodzi (ul. Zachodnia). W przebiegu rocznym najwyższe stężenia występowały w okresie zimowym, kiedy to emisja energetyczna jest najwyższa. W okresie letnim stężenia średniogodzinne były kilkukrotnie przekraczane, jedynie na stacji automatycznej położonej przy jezdni rozkład stężeń był bardziej wyrównany. 129

130 Tabela 30. Stężenia średnioroczne i maksymalne ośmiogodzinne CO zmierzone na stacjach automatycznych w Łodzi w 2004 i 2005 r. Ul. Czernika 1/3 Pasaż Rubinsteina Ul. Zachodnia S a 393,3 427,7 515,4 568,1 704,9 759,7 S ,1 2370,7 2315,4 2370,8 3631,3 3169,7 S a stężenia średnioroczne S 8 maksymalna średnia ośmiogodzinna, spośród średnich kroczących obliczanych co godzinę z ośmiu średnich jednogodzinnych w ciągu doby Źródło: Raport o stanie środowiska województwa łódzkiego w 2005 r. W przebiegu dobowym stężeń tlenku węgla mamy do czynienia z 2 okresami wzrostu stężeń rano około godziny oraz wieczorem około Najniższe stężenia notowane są z kolei w nocy oraz w godzinach południowych tj Ozon Ozon jest zanieczyszczeniem wtórnym powstającym w wyniku reakcji fotochemicznych tlenków azotu, tlenków węgla i węglowodorów. W górnych częściach atmosfery (stratosfera) odgrywa on bardzo ważną rolę pochłaniając promieniowanie UV, to w dolnych jej częściach (troposfera) jest już zanieczyszczeniem, który negatywnie wpływa na stan ekosystemów w środowisku. Ponieważ jego powstawaniu w troposferze sprzyja wysokie nasłonecznienie oraz wysoka temperatura powietrza, najwyższe stężenia tego gazu notowane są nie w okresie zimowym, jak ma to miejsce w większości zanieczyszczeń, ale w okresie wiosenno - letnim. Ryc. 16 Stężenia średnioroczne i maksymalne ośmiogodzinne ozonu zmierzone na stacji automatycznej przy ul. Czernika 1/3 w 2004 i 2005 r. S a stężenia średnioroczne S 8 maksymalna średnia ośmiogodzinna, spośród średnich kroczących obliczanych co godzinę z ośmiu średnich jednogodzinnych w ciągu doby Źródło: opracowanie własne na podstawie Raportu o stanie środowiska w województwie łódzkim w 2005 r. 130