Departament Tematyczny

Dyrekcja Generalna ds. Polityki Wewnętrznej Departament Tematyczny Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Dyrekcja Generalna ds. Polityki Wewnętrznej Departament Tematyczny Polityka Strukturalna i Polityka Spójności B B Rolnictwo i rozwójwsi wsi Rolnictwo i rozwój Kultura i edukacja Kultura i edukacja Działalność Departamenty Tematyczne są jednostkami badawczymi, udzielającymi specjalistycznych porad komisjom, delegacjom międzyparlamentarnym i innym organom parlamentarnym. Rybołówstwo Rybołówstwo regionalny RozwójRozwój regionalny Obszary polityki Transport i turystyka Transport i turystyka Rolnictwo i rozwój wsi Kultura i edukacja Rybołówstwo Rozwój regionalny Transport i turystyka RYBOŁÓWSTWO PRZEMYSŁOWE NA MORZU BAŁTYCKIM Dokumenty Więcej informacji na stronie Parlamentu Europejskiego: http://www.europarl.europa.eu/studies Źródło zdjęcia: istock International Inc., Photodisk, Phovoir OPRACOWANIE TEMATYCZNE ISBN 978-92-823-3425-6 BA-30-11-114-PL-C PL DE EN SV 2011

DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYK WEWNĘTRZNYCH UNII DEPARTAMENT POLITYCZNY B: POLITYKA STRUKTURALNA I POLITYKA SPÓJNOŚCI RYBOŁÓWSTWO RYBOŁÓWSTWO PRZEMYSŁOWE NA MORZU BAŁTYCKIM OPRACOWANIE TEMATYCZNE

Niniejszy dokument został przygotowany na wniosek Komisji Rybołówstwa Parlamentu Europejskiego. AUTOR Hans LASSEN Dania URZĘDNIK PROWADZĄCY Irina POPESCU Departament Tematyczny: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Parlament Europejski E-mail: poldep-cohesion@europarl.europa.eu ASYSTENT REDAKCYJNY Virginija KELMELYTE WERSJE JĘZYKOWE Oryginał: EN Tłumaczenie: DE, PL, SV. O WYDAWCY Aby skontaktować się z Departamentem Tematycznym lub zamówić jego comiesięczny biuletyn, należy napisać na adres: poldep-cohesion@europarl.europa.eu. Oryginał ukończony w marcu 2011 r. Bruksela, Parlament Europejski, 2011 r. Niniejszy dokument jest dostępny w Internecie na stronie: http://www.europarl.europa.eu/studies. UWAGA Opinie wyrażone w niniejszym dokumencie pochodzą od autorów i nie muszą odzwierciedlać oficjalnego stanowiska Parlamentu Europejskiego. Powielanie i tłumaczenie niniejszego dokumentu dla celów niekomercyjnych jest dozwolone pod warunkiem wskazania źródła oraz uprzedniego powiadomienia wydawcy i przesłania mu kopii.

DYREKCJA GENERALNA DS. POLITYK WEWNĘTRZNYCH UNII DEPARTAMENT POLITYCZNY B: POLITYKA STRUKTURALNA I POLITYKA SPÓJNOŚCI RYBOŁÓWSTWO RYBOŁÓWSTWO PRZEMYSŁOWE NA MORZU BAŁTYCKIM OPRACOWANIE TEMATYCZNE Abstrakt: W rybołówstwie bałtyckim, które dostarcza szproty i śledzie na pasze dla zwierząt i do celów przemysłowych (wytwarzanie mączki rybnej i oleju), stosuje się głównie włoki. Połowy ryb przeznaczonych do spożycia przez ludzi odbywają się z przy pomocy tego samego sprzętu. Wykorzystanie wyładunku szprota i śledzia determinuje rynek. Chociaż ICES nie określiło poziomu maksymalnego podtrzymywalnego połowu wszystkich zasobów, wydaje się że eksploatacja śledzia i szprota bałtyckiego sięga obecnych maksymalnych poziomów lub lekko je przekracza. Zmiany liczebności i jej wzrost dla śledzia i szprota są co najmniej częściowo spowodowane zmianami w żerowaniu dorsza i warunków środowiskowych. IP/B/PECH/NT/2010-152 31 marca 2011 r. PE 460.040 PL

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim SPIS TREŚCI WYKAZ SKRÓTÓW 5 WYKAZ RYSUNKÓW 6 WYKAZ TABEL 7 STRESZCZENIE 9 1. KONTEKST 11 1.1. Wprowadzenie 11 1.2. Rodzaje polityki, które mają zastosowanie do rybołówstwa bałtyckiego 13 1.3. Interakcje ekosystemów w systemie pelagicznym Morza Bałtyckiego 14 1.4. Dioksyny w Morzu Bałtyckim 15 2. RYBOŁÓWSTWO PELAGICZNE W MORZU BAŁTYCKIM 17 2.1. Środki zarządzania 18 2.2. Połowy w rybołówstwie bałtyckim 20 2.3. Floty połowowe na Morzu Bałtyckim 27 3. STAN ZASOBÓW PELAGICZNYCH 31 3.1. Szprot w Morzu Bałtyckim (podobszary 22 32) 31 3.2. Śledź zachodniobałtycki (podobszary 22 24) 34 3.3. Śledź w Bałtyku centralnym (podobszary 25 27, 28.2, 29 i 32) 38 3.4. Śledź w Zatoce Ryskiej (podobszar 28.1) 40 3.5. Śledź w Morzu Botnickim (podobszar 30) 42 3.6. Śledź w Morzu Botnickim (podobszar 31) 44 4. DYSKUSJA I WNIOSKI 47 4.1. Jakość informacji 48 4.2. Przyczyny tendencji w stadach ryb pelagicznych 48 4.3. Wpływ rybołówstwa paszowego na tendencje w stadach i status stad 50 BIBLIOGRAFIA 51 3

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności 4

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim WYKAZ SKRÓTÓW CPUE Wydajność połowowa DRSM Dyrektywa w sprawie strategii morskiej Eurostat Urząd Statystyczny Wspólnot Europejskich F 0,1 Referencyjna śmiertelność połowowa stosowana w przypadku gatunków pelagicznych jako wskaźnik do określania poziomu maksymalnego podtrzymywalnego połowu FAO Organizacja Narodów Zjednoczonych ds. Wyżywienia i Rolnictwa F MSY Śmiertelność połowowa przy maksymalnym podtrzymywalnym połowie F pa Śmiertelność referencyjna ostrożnego zarządzania HELCOM Komisja Ochrony Środowiska Morskiego Bałtyku ICES Międzynarodowa Rada Badań Morza MEDPOL Ocena zanieczyszczenia morskiego i element kontrolny w ramach śródziemnomorskiego planu działania MSY Maksymalny podtrzymywalny połów Poziom ostrzegawczy MSY B Minimalny poziom biomasy w ramach MSY ICES, który stanowi ostrzeżenie powodujące konieczność podjęcia działań Natura 2000 Wszechstronny wykaz obszarów chronionych utworzony zgodnie z dyrektywą siedliskową i dyrektywą ptasią NSAS Tarło jesienne na Morzu Północnym (śledź) OAL Całkowita długość (statku) OP Organizacja producentów OSPAR Komisja OSPAR (Środowisko północno-wschodniego Atlantyku) PCBz Polichlorowane benzeny SSB Biomasa stada tarłowego TAC Całkowity dopuszczalny połów TZO Trwałe zanieczyszczenia organiczne WBSS Tarło wiosenne w zachodnim rejonie Morza Bałtyckiego (śledź) WPRyb Wspólna Polityka Rybołówstwa WSSD Światowy Szczyt Zrównoważonego Rozwoju (Johannesburg 2002) 5

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności WYKAZ RYSUNKÓW Rysunek 1: Szprot w Morzu Bałtyckim podobszary 22 32. Rejon IIIa (Skagerrak-Kattegat) nie stanowi części Morza Bałtyckiego. 18 Rysunek 2: Łączna wielkość raportowanych wyładunków (w tonach) dla Morza Bałtyckiego. 21 Rysunek 3: Wielkość wyładunków gatunków pelagicznych z Morza Bałtyckiego. Uwzględniono następujące gatunki: śledź, szprot, makrela, błękitek, ostrobok pospolity, sardela i ciernik. Gatunki w znacznym stopniu dominujące to śledź i szprot. 21 Rysunek 4: Wyładunek ryb do celów przemysłowych w Danii w 2010 r. według państwa bandery i portu wyładunku (w tonach). 22 Rysunek 5: Wyładunek ryb do celów przemysłowych w Danii według portu wyładunku (z wyjątkiem Morza Północnego i portów Skagerrak) ze statków z banderą państw bałtyckich. 23 Rysunek 6: Wykorzystanie połowów gatunków pelagicznych z Morza Bałtyckiego. 26 Rysunek 7: Produkcja mączki rybnej i oleju z ryb według państwa. Duńska i rosyjska produkcja obejmuje istotny wyładunek połowów z obszarów innych niż Morze Bałtyckie, a danych tych nie można wykorzystać do określenia produkcji mączki rybnej z obszaru Morza Bałtyckiego. W raportach Polska wykazała brak produkcji mączki rybnej. 26 Rysunek 8: Szprot w Morzu Bałtyckim. Wskaźnik statusu zasobów. 34 Rysunek 9: Migracje zachodniobałtyckiego stada śledzia 35 Rysunek 10: Śledź zachodniobałtycki. Wskaźnik statusu zasobów. 38 Rysunek 11: Śledź w Bałtyku centralnym. Podobszary 25 27, 28.2, 29 i 32. Wskaźnik statusu zasobów 40 Rysunek 12: Śledź w Zatoce Ryskiej Wskaźnik statusu zasobów 42 Rysunek 13: Śledź w Morzu Botnickim (podobszar 30) Wskaźnik statusu zasobów 44 6

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim WYKAZ TABEL Tabela 1: Stada śledzia i szprota w Morzu Bałtyckim zgodnie z zaleceniami ICES z 2010 r. 10 Tabela 2: Światowy rynek mączki rybnej wykorzystanie według sektora (2010 r. prognoza) 12 Tabela 3: Cena za tonę ryb pelagicznych z połowów w Finlandii przeznaczonych do spożycia przez ludzi i do wykorzystania przemysłowego (2004 2009) 13 Tabela 4: Minimalny zgodny z prawem wymiar oczek sieci (rozciągniętych) w dorszowej części włoka używanego do połowu śledzia i szprota 19 Tabela 5: Średnia waga (g) w pełni dojrzałego śledzia (najstarsza grupa wiekowa w 2009) w połowach 19 Tabela 6: TAC dla śledzia bałtyckiego i szprota w rybołówstwie UE w 2011 r. i zmiany w stosunku do TAC w 2010 r. 20 Tabela 7: Dobijakowate łączna wielkość połowu w tonach 22 Tabela 8: Skład gatunkowy (wagowo w %) próbek pobranych w duńskich portach z wyładunków przemysłowych z Morza Bałtyckiego w 2010 r. 24 Tabela 9: Przeznaczenie produkcji gatunków pelagicznych (w tonach) dla państw bałtyckich UE, z wyjątkiem Danii (Finlandia, Estonia, Niemcy, Łotwa, Litwa, Polska i Szwecja) 27 Tabela 10: Przeznaczenie produkcji gatunków pelagicznych według państwa 27 Tabela 11: Łączna liczba statków rybackich (>24 m). Flota Danii, Niemiec i Szwecji prowadzi połowy również poza Morzem Bałtyckim 28 Tabela 12: Szprot w Morzu Bałtyckim podobszary 22 32. Wyładunek (w tonach) na państwo 33 Tabela 13: TAC (w tonach) dla śledzia w zachodnim Bałtyku podobszary 22 24 i za 2009 r. TAC podane są według państwa 36 Tabela 14: Wyładunek śledzia NSAS i WBSS z rejonu Skagerrak Kattegat i zachodniego Bałtyku 36 Tabela 15: Wyładunek śledzia (kt) z obszarów eksploatacji śledzia zachodniobałtyckiego: Skagerrak (SK), Kattegat (KAT), Øresund i Zachodnie Morze Bałtyckie 37 7

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Tabela 16: Śledź w Bałtyku centralnym podobszary 25 27, 28.2, 29 i 32 Wyładunek (w tonach) na państwo 39 Tabela 17: Wyładunek śledzia (w tonach) w Zatoce Ryskiej 41 Tabela 18: Śledź w podobszarze 30 (Morze Botnickie) Wyładunek (w tonach) na państwo 43 Tabela 19: Śledź w Zatoce Botnickiej Wyładunek (w tonach) na państwo 45 Tabela 20: Stada śledzia i szprota w Morzu Bałtyckim zgodnie z zaleceniami ICES z 2010 r. 49 8

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim STRESZCZENIE Rybołówstwo przemysłowe jest definiowane przez przeznaczenie połowów. Rybołówstwo przemysłowe dostarcza surowca do produkcji mączki rybnej i oleju z ryb bądź też wykorzystywanego bezpośrednio w paszach zwierzęcych, tzn. surowca, który nie jest przeznaczony do spożycia przez ludzi. Bałtyckie rybołówstwo przemysłowe dostarcza śledzia (Clupea harengus) i szprota (Sprattus sprattus). Takie rybołówstwo stanowi ważną dla Morza Bałtyckiego działalność, w ramach której pozyskuje się 300 000 ton surowca rocznie. Ze względu na brak szczegółowych regulacji w dziedzinie rybołówstwa przemysłowego, włoki o identycznej selektywności są wykorzystywane do połowów ryb na mączkę rybną, do produkcji oleju z ryb, do pasz zwierzęcych i do spożycia przez ludzi. W rybołówstwie przemysłowym eksploatuje się te same grupy wiekowe co w połowach ryb przeznaczonych do spożycia przez ludzi. Na trawlerach wykorzystuje się sieci z oczkami o wymiarze 16 mm do połowów szprota na południu i śledzia na północy. Wyładunki szprota mogą zawierać przyłów śledzia. Do połowów śledzia stosuje się sieci z oczkami o wymiarze 32 mm. Produkcja mączki rybnej i oleju z ryb odbywa się w Danii. Znaczne ilości ryb pelagicznych przeznaczane są bezpośrednio na pasze dla zwierząt i do wykorzystania w akwakulturze, szczególnie w Finlandii. Przemysłowy połów szprota odbywa się w samym Bałtyku, a połów śledzia ma miejsce w Morzu Botnickim i Zatoce Botnickiej, gdzie znaczna część wyładunku śledzia przeznaczana jest na pasze dla zwierząt. W połowach tych niewiele jest odrzutów, a przyłów dorsza jest bardzo niewielki. Śledzie w zachodnim Bałtyku szybciej rosną i osiągają większe rozmiary niż śledzie na wschód od wyspy Bornholm. Maksymalna wielkość śledzia maleje w kierunku północnym i jest najmniejsza w Zatoce Fińskiej. Wyładunki ryb w różnych portach Morza Bałtyckiego nie są takie same, ale reprezentują różnorodne produkty. Ryby łowione w Morzu Bałtyckim, a w szczególności ryby bogate w tłuszcz, takie jak łosoś, śledź i szprot, wykazują wysoką koncentrację dioksyn i zbliżonych do dioksyn polichlorowanych benzenów. Jednak mączki rybne i produkty olejowe podlegają prawodawstwu Komisji, które ogranicza dopuszczalną ilość dioksyn i zbliżonych do dioksyn polichlorowanych benzenów w takich produktach. Do połowów gatunków pelagicznych wykorzystywane są lekkie trawlery i bierne narzędzia połowowe, dlatego oddziaływanie takich połowów na siedliska jest niewielkie. Uważa się, że włoki powodują niewielki przyłów ssaków i ptaków morskich. Jednak ilość danych na temat przyłowów jest niewielka. Skutki połowów pelagicznych są odczuwalne przede wszystkim dla poławianych gatunków, tj. śledzia i szprota. Skład gatunkowy połowów mieszanych śledzia i szprota nie jest znany z dużą dokładnością. Ostatnie inicjatywy kontrolne dostarczyły lepszych danych szacunkowych jednak przy nadal niedostatecznym poziomie pobierania próbek. Stan zasobów śledzia i szprota jest różny na różnych obszarach. Poziom eksploatacji zasobów śledzia i szprota jest równy maksymalnemu podtrzymywalnemu połowowi (MSY) lub nieco wyższy przy obecnej presji żerowania, szczególnie w przypadku dorsza. Na śledzia 9

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności w zachodnich rejonach Morza Bałtyckiego istotny wpływ wywierają połowy we wschodnich rejonach Morza Północnego, szczególnie w cieśninach Skagerrak i Kattegat, gdyż śledzie te migrują poza Morze Bałtyckie. W tabeli 1 przedstawiono podsumowanie stanu zasobów zgodnie z informacjami zawartymi w sprawozdaniu doradców ICES (2010). Tabela 1: Stada śledzia i szprota w Morzu Bałtyckim zgodnie z zaleceniami ICES z 2010 r. (F MSY to presja eksploatacyjna, przy której stado daje maksymalną długookresową stopę zwrotu, a poziom ostrzegawczy MSY B stanowi niski poziom biomasy, który jest sygnałem do potraktowania śmiertelności połowowej ze szczególną uwagą i zmniejszenia jej). GATUNKI STAN ZASOBÓW Śmiertelność połowowa w stosunku do F MSY Śmiertelność połowowa w stosunku do ograniczeń ostrożnościowych Biomasa tarłowa w stosunku do poziomu ostrzegawczego MSY B Biomasa tarłowa w stosunku do ograniczeń ostrożnościowych Szprot w Morzu Bałtyckim (22 32) Śledź zachodni Bałtyk (22 24) i Skagerrak- Kattegat (IIIa) Śledź centralny Bałtyk (25 27, 28.2, 29,32) Śledź w Zatoce Ryskiej (28.1) Śledź w Morzu Botnickim (30) Śledź w Morzu Botnickim (31) Nieokreślona Powyżej Nieokreślona Nieokreślona Powyżej Nieokreślona Poniżej Nieokreślona Powyżej Powyżej Nieokreślona Nieokreślona Powyżej Powyżej Powyżej Nieokreślona Nieokreślona Poniżej Nieokreślona Nieokreślona Brak oceny Źródło: Sprawozdanie doradców ICES (2010) 10

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim 1. KONTEKST NAJWAŻNIEJSZE USTALENIA Rybołówstwo przemysłowe jest definiowane przez przeznaczenie połowów. Rybołówstwo przemysłowe dostarcza surowca do produkcji mączki rybnej i oleju z ryb bądź też jest wykorzystywane bezpośrednio w paszach zwierzęcych, tzn. nie jest przeznaczone do spożycia przez ludzi. Stanowi ono ważną dla Morza Bałtyckiego działalność, której celem jest przede wszystkim pozyskiwanie śledzia i szprota. Zasoby szprota i śledzia centralnego Bałtyku są dzielone między UE a Federację Rosyjską. Na Światowym Szczycie Zrównoważonego Rozwoju (WSSD) w Johannesburgu (2002) UE uznała dążenie do utrzymania zasobów lub przywrócenia ich do poziomu umożliwiającego maksymalny podtrzymywalny połów (MSY), w miarę możliwości nie później niż do 2015 r. Zakładany poziom MSY do roku 2015 dotyczy również zasobów eksploatowanych przez bałtyckie rybołówstwo przemysłowe. Zasoby szprota, a także do pewnego stopnia zasoby śledzia, są uzależnione od żerowania dorsza, a zatem od wielkości stada dorsza. Zwiększanie populacji szprota zależy od warunków termicznych w miesiącach, w których rozwijają się gonady, ikra i larwy. Maksymalny podtrzymywalny odłów szprota i śledzia jest więc uwarunkowany biomasą dorsza i warunkami środowiskowymi. Połowy do celów przemysłowych zasadniczo odbywają się przy użyciu włoków pelagicznych i lekkich włoków dennych. Włoki powodują również niewielki przyłów ssaków i ptaków morskich. Ryby łowione w Morzu Bałtyckim, a w szczególności ryby bogate w tłuszcz, takie jak łosoś, śledź i szprot, wykazują wysoką koncentrację dioksyn i zbliżonych do dioksyn polichlorowanych benzenów. Jednak mączki rybne i produkty olejowe podlegają prawodawstwu Komisji, które ogranicza dopuszczalną ilość dioksyn i zbliżonych do dioksyn polichlorowanych benzenów w takich produktach. 1.1. Wprowadzenie Rybołówstwo przemysłowe jest definiowane przez przeznaczenie połowów. Rybołówstwo przemysłowe dostarcza surowca do produkcji mączki rybnej i oleju z ryb bądź też jest wykorzystywane bezpośrednio w paszach zwierzęcych, tzn. nie jest przeznaczone do spożycia przez ludzi. Stanowi ono ważną dla Morza Bałtyckiego działalność, której celem jest przede wszystkim pozyskiwanie śledzia (Clupea harengus) i szprota (Sprattus sprattus). W tabeli 2 przedstawiono podział wykorzystania mączki rybnej w skali globalnej. 11

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Tabela 2: Światowy rynek mączki rybnej wykorzystanie według sektora (2010 r. prognoza) SEKTOR % Akwakultura 56 Trzoda chlewna 20 Drób 12 Inne 12 Źródło: Miles i Chapman (2009) Unia Europejska jest jednym z największych konsumentów pasz rybnych, a jej udział w światowym rynku mączki rybnej i oleju wynosi nieco mniej niż 20%. Analiza Parlamentu Europejskiego Sektor mączki rybnej i oleju z ryb rola dla wspólnej polityki rybołówstwa (2004) zawiera opis sektora produkcyjnego mączki rybnej i oleju z ryb w Unii Europejskiej. FAO (1009) omawia wykorzystanie ryb, mączki rybnej i oleju z ryb w swoich zaleceniach technicznych w sprawie odpowiedzialnego rybołówstwa nr 7, w zaleceniu 11.1.9 stwierdza, że należy wspierać spożycie ryb przez ludzi i promować spożywanie ryb, gdy tylko to możliwe. Charakter zalecenia określa następujący fragment: w przypadku wyładunku licznych połowów gatunków o niskiej wartości, dla których nie ma w danej chwili miejsca na rynku, koszty konserwacji i transportu do miejsc, gdzie występuje popyt mogą przemawiać przeciwko wykorzystaniu ich jako środka spożywczego dla ludzi. Produkcja mączki rybnej lub nawozów może stanowić rozwiązanie, które zagwarantuje, że ryby nie zostaną całkowicie utracone z łańcucha żywnościowego. Ponadto branże wykorzystujące mączkę rybną jako materiał pierwotny, na przykład w hodowli żywego inwentarza i akwakulturze, same są ważnym pracodawcą i dostawcą żywności. Akwakultura na przykład może być ważnym czynnikiem wzrostu wymiany walutowej, a także dostarczać ryby na obszary lądowe, gdzie trudno o inne źródła żywności bogatej w białko. Te czynniki makroekonomiczne należy poddać ocenie i zrównoważyć przy określaniu, kiedy należy wspierać przeznaczenie ryb do spożycia przez ludzi. W wytycznych FAO przyjęto następujące stanowisko wobec wykorzystania ryb w mączkach rybnych: jeżeli ryba nadaje się do spożycia przez ludzi, takie powinno być jej przeznaczenie, a nie powinna być przetworzona w mączkę rybną lub olej. Branża rybna, działając w środowisku rybnym, nieustannie zmierza do realizacji właśnie tego celu, chociaż z innego powodu, a mianowicie ponieważ dochód, który potencjalnie osiągnąć można z tony ryb przeznaczonych do spożycia przez ludzi jest znacznie wyższy niż w przypadku przetwarzania na mączkę rybną. Jako przykład w tabeli 3 przedstawiono ceny uzyskane z wyładunków ryb pelagicznych (śledź i szprot) w Finlandii, przeznaczonych do spożycia przez ludzi oraz do wykorzystania przemysłowego (pasze dla zwierząt). 12

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim Tabela 3: Cena za tonę ryb pelagicznych z połowów w Finlandii przeznaczonych do spożycia przez ludzi i do wykorzystania przemysłowego (2004 2009). WYKORZYSTANIE 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Do spożycia przez ludzi 216 181 200 194 186 199 Do celów przemysłowych: 82 79 109 90 100 94 Źródło: Eurostat Na Światowym Szczycie Zrównoważonego Rozwoju (WSSD) w Johannesburgu (2002) Unia Europejska przyjęła za cel zrównoważone rybołówstwo światowe, w tym dążenie do utrzymania zasobów lub przywrócenia ich do poziomu umożliwiającego maksymalny podtrzymywalny połów (MSY) i pilną realizację tych celów w zakresie zdziesiątkowanych zasobów, w miarę możliwości nie później niż do 2015 r.. Zakładany poziom MSY do roku 2015 dotyczy ogólnie wszystkich zasobów UE, w tym bałtyckiego rybołówstwa przemysłowego. 1.2. Rodzaje polityki, które mają zastosowanie do rybołówstwa bałtyckiego Wspólna polityka rybołówstwa (rozporządzenie Rady (WE) nr 2371/2002) Wspólna polityka rybołówstwa (WPRyb) poprzez rozporządzenie Rady (WE) nr 2371/2002 wyznacza główne ramy, które regulują rybołówstwo w UE. Celem WPRyb jest zapewnienie zrównoważonej eksploatacji żywych zasobów wodnych i akwakultury w kontekście trwałego rozwoju, z uwzględnieniem w wyważony sposób względów środowiskowych, gospodarczych i społecznych. Fundament WPRyb stanowi ograniczenie i kontrola wielkości połowów poprzez ustanowienie całkowitych dopuszczalnych połowów (TAC) i określenie norm technicznych oraz systemów zarządzania nakładem połowowym. Europejska polityka kontroli rybołówstwa znajduje się w centrum WPRyb, ponieważ to od jej skutecznego stosowania zależy wiarygodność tej ostatniej. Porozumienie między Rosją a UE w sprawie rybołówstwa przemysłowego w Morzu Bałtyckim Zasoby szprota i śledzia Bałtyku Centralnego dzielą się między UE a Federację Rosyjską, a Federacja Rosyjska eksploatuje zasoby śledzia i szprota bałtyckiego. Ustalenia dotyczące gospodarowania zasobami opierają się na umowie między Unią Europejską a rządem Federacji Rosyjskiej w sprawie współpracy w zakresie rybołówstwa i ochrony żywych zasobów morskich Morza Bałtyckiego 1. Art. 14 Umowy przewiduje utworzenie wspólnego komitetu, który zaleca właściwymi władzom środki, o których mowa w art. 5, zmierzające do zapewnienia odpowiedniego rybołówstwa i poziomu zasobów w Morzu Bałtyckim. Jednak w 2010 r. nie odbyło się żadne posiedzenie komitetu. 1 Zob. L 129/2 Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej z 28.5.2009. 13

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Dyrektywa w sprawie strategii morskiej Celem dyrektywy w sprawie strategii morskiej Unii Europejskiej (DRSM) jest skuteczniejsza ochrona środowiska morskiego w całej Europie (Komisja Europejska, 2008a). DRSM nakłada na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia do 2020 r. dobrego stanu środowiska mórz, zgodnie z celem WPRyb w zakresie długookresowego gospodarowania zasobami rybnymi. We wdrażaniu DRSM główną rolę nadano regionalnym konwencjom morskim (OSPAR, HELCOM i MEDPOL). Konwencje te nie posiadają podstawy prawnej do wdrażania, jak również nie są ściśle powiązane z rybołówstwem. Bałtycki plan działań HELCOM (2007) wprowadza zobowiązania dotyczące poprawy stanu ochrony środowiska na tym obszarze, a także bierze pod uwagę oddziaływanie rybołówstwa na środowisko. DRSM, w tym morskie obszary Natura 2000, stanowi filar ochrony środowiska europejskiej zintegrowanej polityki morskiej. Filar ten powinien wnosić wkład na rzecz podejścia opartego na ekosystemie do zarządzania działalnością człowieka w środowisku morskim, w tym rybołówstwem przemysłowym. Zintegrowana polityka morska Zintegrowana polityka morska UE (2007) spaja WPRyb z DRSM. W ramach zintegrowanej polityki morskiej stwierdzono potrzebę podjęcia wyzwań wynikających z rosnącej konkurencji w wykorzystywaniu morza, obejmującym transport morski, rybołówstwo, akwakulturę, rekreację, produkcję energii morskiej i inne formy eksploatacji dna morza. Morskie planowanie przestrzenne stanowi więc podstawowe narzędzie na rzecz zrównoważonego rozwoju na obszarach morskich i w regionach przybrzeżnych oraz przywrócenia dobrego stanu środowiska w europejskich morzach (Komisja Europejska, 2007). Obszary Natura 2000 (dyrektywa ptasia i siedliskowa) Państwa członkowskie UE mają obowiązek wyznaczenia obszarów ochrony siedlisk i gatunków ptaków. Proces ten jest obecnie w toku i nie przewiduje się, aby miał mieć szczególny wpływ na bałtyckie rybołówstwo pelagiczne, z wyjątkiem strefy przybrzeżnej. Połowy do celów przemysłowych odbywają się głównie na otwartym morzu. 1.3. Interakcje ekosystemów w systemie pelagicznym Morza Bałtyckiego Sprawozdanie doradców ICES z 2008 r. obejmuje ogólne omówienie ekosystemu Morza Bałtyckiego. Między poszczególnymi podobszarami występują znaczne różnice pod względem produkcji biologicznej i biologii ogólnej. Poziom zasolenia wynosi 10 20 na milę na południu, natomiast wody na północy Zatoki Botnickiej są niemal słodkie. Na obszarach północnych (Zatoka Fińska i północne wyspy Ålands) pokrywa lodowa występuje od listopada do kwietnia, ale jej zasięg różni się znacznie w różnych latach. Średnio sezon występowania pokrywy lodowej na północnym Bałtyku właściwym wynosi ok. 20 dni, podczas gdy w Zatoce Botnickiej sezon ten trwa około pół roku (portal Morza Bałtyckiego, SYKE, Finlandia 2 ). 2 http://www.itameriportaali.fi 14

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim Intensywne starania naukowe w ostatnich latach znacznie poprawiły rozumienie ekosystemu Morza Bałtyckiego, a w szczególności interakcji między gatunkami ryb (zob. np. ICES/WGIAB 2009; 2010). W ostatnich 40 latach w Morzu Bałtyckim nastąpiły zmiany w strukturze sieci pokarmowej (zmiany sposobu odżywiania zob. ICES/WGIAB, 2009). Österblom i in. (2007) argumentują, że takie zmiany w Morzu Bałtyckim spowodowane są wpływem człowieka, chociaż na ich czas wystąpienia, nasilenie i utrzymywanie się wpływ mogły mieć zmiany klimatyczne. Stado szprota, a także do pewnego stopnia stado śledzia, są uzależnione od żerowania dorsza, a zatem od wielkości stada dorsza 3. Graumann i Yula (1989) wykazali, że liczebność larw szprota w dużym stopniu zależy od warunków hydrograficznych, a MacKenzie i Köster (2004) dowodzą, że odnawianie zasobów szprota zależy od warunków termicznych w miesiącach, w których rozwijają się gonady, ikra i larwy. Maksymalny podtrzymywalny połów szprota i śledzia jest więc uwarunkowany biomasą dorsza i warunkami środowiskowymi. Poziom eksploatacji odpowiadający maksymalnemu podtrzymywalnemu połowowi jest przede wszystkim uzależniony od biomasy dorsza. Od wczesnych lat dziewięćdziesiątych stado dorsza jest małe z powodu nadmiernych połowów i niesprzyjających warunków środowiskowych. Kurczenie się stada dorsza spowodowało zmianę w opisywanej powyżej strukturze ekosystemu Morza Bałtyckiego i umożliwiło znaczny wzrost populacji szprota, który żeruje bezpośrednio na zooplanktonie. Doprowadziło to do zmniejszenia całkowitej biomasy zooplanktonu i zwiększenia fitoplanktonu. W ostatnich latach nastąpiła poprawa warunków hydrologicznych dla odnawiania stada dorsza, nie tylko pod względem warunków sprzyjających przeżyciu ikry i larw, ale także potencjalnie wzmożonego rozwoju jednego z rodzajów zooplanktonu, na którym żeruje larwa dorsza gatunków widłonoga Pseudocalanus. Pomyślne odnawianie stada dorsza nie osiągnęło jednak poziomu zgodnego z oczekiwaniami, być może ze względu na wysoką liczebność larw dorsza, ale również z powodu zmiany struktury wielkości populacji szprota oraz żerowania szprota na ikrze dorsza. Informacje o mechanizmach powodujących potencjalne opóźnienie odnawiania zasobów dorsza można uzyskać nie tylko przez odgórną kontrolę szprota nad pożywieniem. MSY uzyskuje się w związku z tym w oparciu o poziom eksploatacji z wykorzystaniem normalnych referencyjnych punktów eksploatacji, takich jak F 0,1. Połowy do celów przemysłowych zasadniczo odbywają się przy użyciu włoków pelagicznych i lekkich włoków dennych. Włoki powodują również niewielki przyłów ssaków i ptaków morskich. Poziom informacji o przyłowie ssaków i ptaków morskich jest jednak niski (ICES/SGBYC, 2010). Połowy pelagiczne powodują skutki przede wszystkim dla poławianych gatunków, tj. śledzia i szprota. 1.4. Dioksyny w Morzu Bałtyckim Dioksyny dostają się do Morza Bałtyckiego jako opad powietrzny przenoszony ze źródeł lądowych i drogą wodną 4. Dioksyny rozkładają się na obszarze całego Morza Bałtyckiego. Ponieważ dioksyny są trwałe i mają zdolność bioakumulacji, ich koncentracja wzrasta w miarę przemieszczania się w górę łańcucha pokarmowego. Znaczne ilości nagromadzone 3 Streszczenie na podstawie ICES/WGIAB (2009) oraz Casini i in. (2008, 2009a,b). 4 Streszczenie TEMANORD (2010) 15

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności są w osadach na dnie morskim, gdzie ich akumulacja trwa od kilku dziesięcioleci. Uwalnianie ze znanych źródeł zmniejszyło się w ostatnich 10 20 latach. W południowo-zachodniej części Bałtyku oraz na wodach Danii średnia zawartość dioksyn w śledziu wynosi 2 2,5 ng WHO-TEQ/kg ryby świeżej. Dla porównania poziom ten jest dwukrotnie wyższy w Bałtyku właściwym i w Zatoce Fińskiej oraz czterokrotnie wyższy w Morzu Botnickim i południowej części Zatoki Botnickiej. Dane liczbowe dotyczące poziomu dioksyn u śledzia nie dostarczają danych wystarczających do przeprowadzenia wiarygodnej analizy szeregów czasowych. Wstępne dane z fińskiego banku próbek w kilku lokalizacjach wykazują wysoką koncentrację w śledziu pod koniec lat 70. i na początku lat 80. Dioksyny są uwzględnione w Konwencji Sztokholmskiej w sprawie trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO). Obawy dotyczące wpływu dioksyn na zdrowie ludzkie doprowadziły do przyjęcia dyrektyw UE w sprawie maksymalnych dopuszczalnych poziomów w żywności i w paszach (Komisja Europejska, 2006; 2008c). Szwecja i Finlandia uzyskały zwolnienie od tych poziomów na okres przejściowy do 2011 r. Poziomy dioksyn w rybach o wysokiej zawartości tłuszczu, takich jak śledź, szprot i łosoś z Morza Bałtyckiego często przekraczają poziom wyznaczony przez UE dla żywności i pasz. Poziom dioksyn w mączkach rybnych i oleju z ryb pozyskiwanych z ryb bałtyckich nie przekraczają poziomów określonych w przepisach (sieć informacyjna dla mączki rybnej, 2007). 16

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim 2. RYBOŁÓWSTWO PELAGICZNE W MORZU BAŁTYCKIM NAJWAŻNIEJSZE USTALENIA Przemysłowy połów szprota odbywa się w samym Bałtyku, a połów śledzia do celów przemysłowych ma miejsce w Morzu Botnickim i Zatoce Botnickiej, gdzie znaczna część wyładunku śledzia przeznaczana jest na pasze dla zwierząt. Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim działa z zastosowaniem tych samych środków technicznych co rybołówstwo, którego połowy przeznaczone są do spożycia przez ludzi. Produkcja mączki rybnej i oleju z ryb odbywa się w Danii. Znaczne ilości ryb pelagicznych przeznaczane są bezpośrednio na pasze dla zwierząt i do wykorzystania w akwakulturze, szczególnie w Finlandii. W połowach tych niewiele jest odrzutów, a przyłów dorsza jest niewielki. Na trawlerach przemysłowych wykorzystuje się sieci z oczkami o wymiarze 16 22 mm do połowów szprota na południu i śledzia na północy. Wyładunki szprota mogą zawierać przyłów śledzia. Do ukierunkowanego połowu śledzia używa się włoka o oczkach wielkości 32 40 mm. Występuje ukierunkowany połów śledzia z wykorzystaniem sieci skrzelowej. Morze Bałtyckie podzielone jest na podobszary ponumerowane od 22 do 32 (ryc. 1). Podobszary te są wykorzystywane do oceny stanu stada ryb, w zarządzaniu i do celów statystycznych. 17

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Rysunek 1: Szprot w Morzu Bałtyckim podobszary 22 32. Rejon IIIa (Skagerrak- Kattegat) nie stanowi części Morza Bałtyckiego. 2.1. Środki zarządzania Źródło: ICES Rozmiar oczek i TAC to dwa główne instrumenty regulacyjne, które mają zastosowanie do bałtyckiego rybołówstwa pelagicznego. Środki techniczne, które mają zastosowanie do połowów ryb pelagicznych (rozporządzenie Rady (WE) nr 2187/2005) Ukierunkowany połów śledzia i szprota odbywa się głównie przy pomocy włoków, a regulacje przedstawiono sumarycznie w tabeli 4. W zależności od rozmiaru oczek i obszaru, na którym odbywają się połowy, wyładunek pozostawiony na statku nie może zawierać więcej niż daną część dorsza (3%), witlinka (40%), a w przypadku połowów szprota i dobijaka, śledzia (45%). W praktyce połowy dobijaka odbywają się z zastosowaniem oczek sieci poniżej 16 mm, a połowy szprota oczek o wielkości 16 22 mm. 18

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim Tabela 4: Minimalny zgodny z prawem wymiar oczek sieci (rozciągniętych) w dorszowej części włoka używanego do połowu śledzia i szprota. Przepisy te nie mają zastosowania do połowów śledzia lub szprota w Zatoce Ryskiej. ZAKRES WYMIARU OCZEK SIECI (mm oczko rozciągnięte) <16 16 31 16 104 32 89 32 104 POŁAWIANE GATUNKI PODOBSZARY 22 32 22 27 28 32 22 23 24 27 MINIMALNY ODSETEK ODŁAWIANYCH GATUNKÓW 90 90 90 90 90 Dobijak Dorsz <3% Dorsz <3% Śledź <45% 5 Dorsz <3% Dorsz <3% Witlinek <40% Dorsz <3% Witlinek <40% Szprot - Dorsz <3% Śledź <45% 6 Dorsz <3% Dorsz <3% Witlinek <40% Dorsz <3% Witlinek <40% Śledź - - Dorsz <3% Dorsz <3% Witlinek <40% Dorsz <3% Witlinek <40% Źródło: Rozporządzenie Rady nr 2187/2005 Przy połowach dobijaka, które zazwyczaj odbywają się z wykorzystaniem oczek sieci mniejszych niż 16 mm, wymagany jest odłów co najmniej 90% dobijaka. Raportowany odłów dobijaka z Morza Bałtyckiego jest znikomy (zob. również tabela 7). Połowy śledzia na północy Morza Bałtyckiego w podobszarach 28 32 z użyciem oczek wielkości 16 mm. Śledź w Morzu Bałtyckim osiąga różne rozmiary, co jest przyczyną różnic w uregulowaniach technicznych dla różnych podobszarów. W tabeli 5 przedstawiono wagę w pełni dojrzałego śledzia z różnych podobszarów. Tabela 5: Średnia waga (g) w pełni dojrzałego śledzia (najstarsza grupa wiekowa w 2009) w połowach. PODOBSZAR WAGA (g) PODOBSZAR WAGA (g) 22 24 220 28.2 44 25 70 29 41 26 71 30 52 27 50 31 43 28.1 30 32 22 TAC 2011 Źródło: ICES/WGBFAS (2010) i ICES/HAWG (2010) Generalne możliwości połowów bałtyckiego śledzia i szprota dla floty UE przedstawiono w tabeli 7. Takie uprawnienia do połowów zostały przyznane państwom członkowskim UE na mocy rozporządzenia Rady (WE) nr 1124/2010 z dnia 29 listopada 2010 r. ustalającego możliwości połowowe i inne związane z nimi warunki dla niektórych zasobów rybnych i grup 5 Krajowy przepis duński przewiduje ograniczenie do 20%. 6 Co do przypisu 1. 19

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności zasobów rybnych, mające zastosowanie do Morza Bałtyckiego na 2011 r. Federacja Rosyjska niezależnie wyznacza kwoty dla śledzia w Bałtyku Centralnym (podobszary 25 27, 28.2, 29 i 32) i szprota. Rybołówstwo rosyjskie odbywa się na podobszarach 26 i 28.2 wraz z drobnymi połowami w Zatoce Fińskiej (podobszar 32). Połowy Federacji Rosyjskiej w ostatnich latach wyniosły ok. 25000 ton szprota i 10000 ton śledzia. Tabela 6: GATUNKI TAC dla śledzia bałtyckiego i szprota w rybołówstwie UE w 2011 r. i zmiany w stosunku do TAC w 2010 r. OBSZAR Śledź Podobszary 30 31 (Morze Botnickie Zatoka Botnicka) Śledź Podobszary 22 24 (zachodni Bałtyk) Śledź Podobszary 25 27, 28.2, 29 i 32 (Bałtyk właściwy) Śledź Podobszar 28 1 (Zatoka Ryska) Szprot Podobszary 22 32 (Morze Bałtyckie) Ogółem Podobszary 22 32 (Morze Bałtyckie) TAC 2011 OGÓŁEM ZMIANA 2011 WOBEC 20101 WNIOSEK KOMISJI 2011 104,369 1% 12% 15,884 30% 30% 107,420 15% 27% 36,400 0% 10% 288,766 24% 30% 552,839 17% 26% 1 Ujemna wartość procentowa oznacza zmniejszenie TAC dla lat 2010 2011, dodatnia zwiększenie TAC, a 0 dotychczasowy poziom. Źródło: Komunikat prasowy z 3042. posiedzenia Rady (26 października 2010 r.) Obszary zamknięte Na Morzu Bałtyckim występują obszary sezonowo zamknięte (1 maja - 31 października) w Głębi Bornholmskiej, Głębi Gdańskiej i Głębi Gotlandzkiej. Wyznacza się je w celu ochrony dorsza i nie mają one specjalnego znaczenia dla dyskusji na temat rybołówstwa pelagicznego. 2.2. Połowy w rybołówstwie bałtyckim Połowy w Morzu Bałtyckim ukierunkowane są na gatunki pelagiczne (śledź i szprot), dorsz, stornia, łosoś i pstrąg morski, a także szereg gatunków przybrzeżnych np. sielawa, szczupak, okoń i belona pospolita. W zachodnich częściach Morza Bałtyckiego celem połowów są inne płastugokształtne. Ponadto występują połowy węgorza, które w ostatnich 30 latach zmalały. Wielkość połowów w ostatnich latach ustabilizowała się około 800000 ton, jednak wykazywała niewielki spadek w stosunku do większych połowów we wcześniejszych latach. Rysunek 2 obrazuje całkowitą wielkość połowów według kraju w latach 2000 2009. 20

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim Rysunek 2: Łączna wielkość raportowanych wyładunków (w tonach) dla Morza Bałtyckiego. Źródło: ICES/Dane statystyczne na temat połowów Eurostat (2011) Wielkość połowów gatunków pelagicznych z Morza Bałtyckiego stanowi (wagowo) 80 85% całkowitej wielkości połowów. Dlatego podział wielkości połowów pelagicznych między państwa (wykres 3) odzwierciedla tendencję dla wielkości połowów ogółem (wykres 2). Rysunek 3: Wielkość wyładunków gatunków pelagicznych z Morza Bałtyckiego. Uwzględniono następujące gatunki: śledź, szprot, makrela, błękitek, ostrobok pospolity, sardela i ciernik. Gatunki w znacznym stopniu dominujące to śledź i szprot. Landings of pelagic fish T o n s Thousands 1000 750 500 250 Sweden Russian Federation Poland Lithuania Latvia Germany Finland 0 Estonia 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Denmark Źródło: ICES/Dane statystyczne na temat połowów Eurostat (2011) Legenda: Połowy ryb pelagicznych Szwecja, Federacja Rosyjska, Polska, Litwa, Łotwa, Niemcy, Finlandia, Estonia, Dania. 21

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Niewielkie ilości dobijakowatych (Ammodytes) sporadycznie pojawiają się w raportach z Morza Bałtyckiego (tabela 8). Są one wykorzystywane do produkcji mączki rybnej i oleju z ryb. Tabela 7: Dania Dobijakowate łączna wielkość połowu w tonach PAŃSTWO PODOBSZAR 1950 1997 1998 2009 22 262 2 24 0 951 25 0 1,679 Nie określono 146 154 Niemcy 22 0 1 Niemcy (Republika Federalna Niemiec) Nie określono 9 0 Polska 25 0 6 Szwecja Nie określono 4 0 Źródło: ICES/Dane statystyczne na temat połowów Eurostat (2011) Wyładunek połowów do celów przemysłowych w Danii odbywa się w kilku portach i brak szczegółowych danych statystycznych na temat pochodzenia tych połowów. Dania i Szwecja to główne państwa, w których dokonuje się wyładunku połowów ryb do celów przemysłowych przetwarzanych na mączkę rybną i olej z ryb (rysunki 4 i 5). Wyładunek większości ryb przemysłowych odbywa się na zachodnim wybrzeżu Danii (na Morzu Północnym, w portach Skagerrak i w Skagen). W 2010 r. wyładunek w portach bałtyckich (dominuje Nexø na Bornholmie) stanowi ok. 4% całkowitego wyładunku do celów przemysłowych w Danii; wyładunki te pochodzą głównie z Polski i Łotwy (rysunek 5). Rysunek 4: Wyładunek ryb do celów przemysłowych w Danii w 2010 r. według państwa bandery i portu wyładunku (w tonach). Thousands 600 500 400 300 200 100 0 Landings (t) of Industrial fish 2010 to Denmark by vessel flag state Denmark Finland Other Færøerne Ireland Latvia Lithuania Norway Poland Sweden UK Germany Skagen North Sea and Skagerrak Harbours Baltic Harbours Kattegat Harbours Źródło: Duńskie dane statystyczne dot. rybołówstwa (Fiskeridirektoratet) Legenda: Wyładunek (w tonach) ryb do celów przemysłowych w Danii według państwa statku Skagen, Morze Północne i porty Skagerrak, porty bałtyckie, porty Kattegat 22

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim Rysunek 5: Wyładunek ryb do celów przemysłowych w Danii według portu wyładunku (z wyjątkiem Morza Północnego i portów Skagerrak) ze statków z banderą państw bałtyckich. Thousands 150.00 100.00 50.00 0.00 Landings (t) of Industrial Fish 2010 to Denmark (excl. North Sea harbours) by Baltic State vessels Skagen Nexø Kattegat Źródło: Duńskie dane statystyczne dot. rybołówstwa (Fiskeridirektoratet) Legenda: Wyładunek (w tonach) ryb do celów przemysłowych w Danii w 2010 r. (za wyjątkiem portów na Morzu Północnym) według statku państw bałtyckich Skagen, Nexo, Kattegat 2.2.1 Szacunkowa ocena składu gatunkowego połowów Rybołówstwo pelagiczne w Morzu Bałtyckim odnosi się w szczególności do śledzia i szprota; proporcje śledzia i szprota różnią się w zależności od obszaru i sezonu. W latach 1992 2002 występowała znaczna różnica między TAC uzgodnionymi dla śledzia a raportowanymi połowami śledzia. W ostatnich latach TAC dla śledzia są bardziej restrykcyjne, powstała więc sytuacja zachęcająca do mylnego raportowania śledzia jako szprota. Skala tego zjawiska nie jest dobrze znana, jednak prawdopodobne jest, że miało ono wpływ na jakość danych połowowych, a w rezultacie na wyniki oceny. Ogólnie rzecz biorąc szacunki dotyczące składu połowów ryb pelagicznych opierają się na dziennikach pokładowych i deklaracjach wyładunkowych, którym towarzyszy, pobieranie próbek połowowych o ograniczonym zakresie. Oznacza to, że faktyczny skład jest niepewny. Porównanie składu wyładunku ryb pelagicznych z danymi uzyskanymi z badania akustycznego wykazuje znaczne rozbieżności w proporcjach śledzia. Może to oznaczać, że floty komercyjne prowadzą połowy w sposób bardziej zróżnicowany niż statki badawcze lub raportowane proporcje wyładunku nie odzwierciedlają składu gatunkowego w morzu. Od 2005 r. statki UE prowadzące połów śledzia i szprota, w przypadku braku odpowiedniego systemu pobierania próbek w celu monitorowania składu gatunkowego nie mają prawa wyładunku niesortowanych połowów. Mogło to doprowadzić do zmniejszenia liczby mylnego raportowania gatunków. 23

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Dania Trawlery wykorzystujące sieci z oczkami mniejszymi niż 32 mm prowadzą połowy do celów przemysłowych. Skład gatunkowy wyładunków określany jest na podstawie dzienników pokładowych lub rachunków sprzedaży i potwierdzany przez próbki. Wyładunki, z których nie pobrano próbek, przydzielane są do gatunku według zasady gatunku dominującego. Przy wykorzystaniu oczek większych niż 32 mm zakłada się, że trawlery prowadzą połów ryb przeznaczonych do spożycia przez ludzi, a skład gatunkowy określa się na podstawie dzienników pokładowych. Wyładunek przydzielany jest do obszaru połowowego według informacji zawartych w dziennikach pokładowych. Z wyładunku do celów przemysłowych w Danii próbki są pobierane niezależnie od bandery statku. Tabela 8 pokazuje skład gatunkowy stwierdzony na podstawie próbek pobranych dla 150 wyładunków w 2010 r. Danych nie można zaokrąglić do całości bez ważenia w odniesieniu do wyładunku, który próbki te reprezentują. Statki duńskie objęte są bardziej rygorystycznymi przepisami (zasada 20%) co do przyłowu śledzia przez trawlery przemysłowe, niż przepisy unijne (zasada 45%). Próbki dotyczą wyładunków do celów przemysłowych, które nie osiągnęły ceny minimalnej organizacji producentów (OP). W tabeli 8 przedstawiono również niski przyłów dorsza dla tych połowów i wynika z niej, że rybołówstwo przemysłowe dotyczy jedynie pomijalnych ilości dorsza. Tabela 8: Skład gatunkowy (wagowo w %) próbek pobranych w duńskich portach z wyładunków przemysłowych z Morza Bałtyckiego w 2010 r. Próbki dotyczą wyładunków, które nie osiągnęły ceny minimalnej OP. Włoki dobijakowate (wymiar oczka < 15 mm), włoki przemysłowe (wymiar oczka < 16 31 mm) i włoki śledziowe (wymiar oczka 32 40 mm). Państwo Podobszary Dania 22 23 24 Narzędzia (Włok) Śledź Szprot Dobijak Dorsz Inne Przemysło wy 10,8% 86,9% <0,05% <0,05% 2,2% Przemysło wy 9,8% 90,0% 0,1% 0,1% Dobijak 100,0% Szwecja 24 Śledź 7,5% 92,5% Przemysło wy 19,6% 80,4% <0,05% Inne 24 Śledź 68,7% 31,3% Przemysło wy 8,8% 91,1% 0,1% <0,05% Źródło: Politechnika Duńska Krajowy Instytut ds. Zasobów Wodnych. Inne państwa W Estonii skład gatunkowy opiera się na dzienniku pokładowym. Przeprowadzane są oceny (przeważnie w formie oględzin) przez Inspekcję ds. Środowiska. W Finlandii skład gatunkowy połowów stwierdza się w drodze powiadomień połowowych i dzienników pokładowych. W portach zdarzają się inspekcje regionalnych Ośrodków Zatrudnienia i Rozwoju Gospodarczego. 24

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim W Niemczech wyładunki śledzia z sieci skrzelowych i sieci pułapkowych wraz z pomijalną ilością szprota dominowały w rybołówstwie pelagicznym do roku 2001, po czym nastąpił znaczny wzrost połowów ryb pelagicznych. Skład gatunkowy określają dzienniki pokładowe. Na Łotwie i Litwie skład gatunkowy opiera się na dziennikach pokładowych. W Polsce skład gatunkowy opiera się na dziennikach pokładowych i deklaracjach wyładunkowych. W Rosji skład gatunkowy opiera się na dziennikach pokładowych i jest sporadycznie sprawdzany przez inspektorów w portach. W Szwecji skład gatunkowy opiera się na dziennikach pokładowych. Próbki pobierane przez straż wybrzeża do celów kontrolnych nie zostały dotąd wykorzystane do oficjalnej sprawozdawczości na temat wyładunków. 2.2.2 Wykorzystanie połowów i rybołówstwo przemysłowe Połowy gatunków pelagicznych przeznaczane są do spożycia przez ludzi, na olej z ryb i mączkę rybną oraz do pasz zwierzęcych. W dużym stopniu wykorzystanie zależy od warunków rynkowych. Materiały pierwotne wykorzystywane w sektorze przetwórstwa mączek rybnych i oleju z ryb są pozyskiwane z ukierunkowanych połowów przemysłowych oraz produktów ubocznych połowów ryb przeznaczonych do spożycia przez ludzi (mięso drobne ryb). Mięso drobne z połowów nieprzemysłowych stanowi 33% całkowitej podaży materiału do mączek rybnych i sektora oleju pozyskiwanego z ryb na szczeblu europejskim. Szacuje się, że w Danii 80% mięsa drobnego pochodzącego z przetwórstwa rybnego jest wykorzystywane przez sektor wytwórstwa mączki rybnej i oleju z ryb (Analiza PE, 2004 Sekcja 2.3 mięso drobne ryb). Śledź i szprot złowiony w Bałtyku ma następujące przeznaczenie (rysunek 6): do spożycia przez ludzi, świeży lub konserwowany (solony, marynowany itp.); świeży jako karma w akwakulturze i do produkcji futer np. z norek; produkcja mączki rybnej i oleju z ryb. Wykorzystanie połowów wyładowanych jest różne w różnych krajach. W 2010 r. w Danii trzy duże wytwórnie prowadziły produkcję mączki rybnej i oleju z ryb: Triplenine w Thyborøn, Hanstholm Fiskeindustri i Skagen Fiskeindustri (FF Skagen jest częściowo własnością szwedzką). Finlandia przeznacza całego szprota i 60 70% połowów śledzia na pasze dla zwierząt. Inne państwa przeznaczają mięso drobne z produkcji przetworzonych produktów rybnych do wytwarzania kiszonki rybnej, mączki rybnej i oleju z ryb. Wreszcie niewielkie ilości śledzia, za które nie uzyskano minimalnej ceny OP zostają przeznaczone na mączkę rybną i olej z ryb. 25

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Rysunek 6: Wykorzystanie połowów gatunków pelagicznych z Morza Bałtyckiego. Źródło: Na podstawie informacji zawartych w analizie Parlamentu Europejskiego (2004). Duńskie i szwedzkie połowy szprota z Bałtyku są niemal w całości przeznaczane na produkcję mączki rybnej i oleju. Finlandia przeznacza połowy szprota na pasze dla zwierząt. Inne państwa bałtyckie prowadzą istotne połowy ryb przeznaczonych do spożycia przez ludzi. Rysunek 7: Produkcja mączki rybnej i oleju z ryb według państwa. Duńska i rosyjska produkcja obejmuje istotny wyładunek połowów z obszarów innych niż Morze Bałtyckie, a danych tych nie można wykorzystać do określenia produkcji mączki rybnej z obszaru Morza Bałtyckiego. W raportach Polska wykazała brak produkcji mączki rybnej. Fish meals Production 2008 t o n s Thousands 200 100 0 Legenda: Produkcja mączki rybnej 2008 Źródło: Dane statystyczne FAO dot. rybołówstwa 26

Rybołówstwo przemysłowe w Morzu Bałtyckim W tabeli 9 i 10 przedstawiono szczegółowe dane statystyczne Eurostatu na temat przeznaczenia połowów gatunków pelagicznych. Tabela 9: Przeznaczenie produkcji gatunków pelagicznych (w tonach) dla państw bałtyckich UE, z wyjątkiem Danii (Finlandia, Estonia, Niemcy, Łotwa, Litwa, Polska i Szwecja). Danii nie uwzględniono, gdyż w duńskiej produkcji dominują wyładunki połowów pozyskanych poza Morzem Bałtyckim. Przeznaczenie połowów duńskich zob. tabela 10. WYKORZYSTANIE 2005 2006 2007 2008 2009 Do spożycia przez ludzi 296,077 273,107 318,179 336,398 308,654 Do celów przemysłowych (w tym pasza dla zwierząt) 179,075 197,956 178,895 162,763 173,033 Do celów nieznanych (w tym wycofanie) 33,294 33,047 32,846 Źródło: Eurostat (2011) Tabela 10: Przeznaczenie produkcji gatunków pelagicznych według państwa PAŃSTWO WYKORZYSTANIE 2005 2006 2007 2008 2009 Dania Do spożycia przez ludzi 221,623 210,421 187,862 157,229 129,952 Do celów przemysłowych: 467,230 321,339 316,599 294,037 383,399 Estonia Do spożycia przez ludzi 67,509 68,203 71,970 78,182 83,759 Finlandia Do spożycia przez ludzi 30,239 22,728 30,511 38,687 24,485 Do celów przemysłowych: 50,428 64,999 58,867 48,775 56,824 Niemcy Do spożycia przez ludzi 16,963 16,773 19,666 15,218 12,426 Do celów przemysłowych: 4 2 2 8 Łotwa Do spożycia przez ludzi 85,809 76,200 76,413 79,478 66,298 Litwa Do spożycia przez ludzi 3,242 1,657 9,674 2,980 4,005 Polska Do spożycia przez ludzi 21,622 20,579 21,676 43,501 53,382 Do celów nieznanych 33,220 32,360 32,053 Szwecja Pasza dla zwierząt 9,522 7,354 8,116 Do spożycia przez ludzi 70,693 66,967 88,269 78,352 64,299 Do celów przemysłowych: 128,643 132,955 110,504 106,626 108,093 Źródło: Eurostat (2011) 2.3. Floty połowowe na Morzu Bałtyckim W latach 1989 2007 tonaż floty UE został stopniowo zmniejszony o około 19%. Floty Estonii, Litwy, Łotwy i Polski zostały drastycznie zmniejszone o 85%. Z powodu transformacji gospodarczej państw byłego bloku wschodniego, dane dotyczące wcześniejszego tonażu tych państw przed 2004 r. nie są dostępne. Długość trawlerów przemysłowych przekracza 24 m, jednak nie istnieją międzynarodowe dane statystyczne pozwalające odróżnić w grupie statków większych niż 24 m trawlery przemysłowe od innych trawlerów prowadzących np. połowy dorsza. Połowy przemysłowe w Szwecji i Danii są regulowane w drodze przyznawania licencji. W tabeli 11 przedstawiono łączną liczbę statków o długości całkowitej (OAL) >24 m według państwa w latach 2004 2008. 27

Departament Tematyczny B: Polityka Strukturalna i Polityka Spójności Tabela 11: Łączna liczba statków rybackich (>24 m). Flota Danii, Niemiec i Szwecji prowadzi połowy również poza Morzem Bałtyckim. PAŃSTWO 2004 2005 2006 2007 2008 Dania (w tym statki prowadzące połowy poza Bałtykiem) 7 169 160 145 119 109 Niemcy (w tym statki prowadzące połowy poza Bałtykiem) 65 64 79 74 78 Estonia 94 88 60 49 48 Łotwa (w tym statki prowadzące połowy poza Bałtykiem) 145 132 118 107 104 Litwa (w tym statki prowadzące połowy poza Bałtykiem) 80 62 61 54 46 Polska 172 99 90 86 79 Finlandia 24 21 19 16 16 Szwecja (w tym statki prowadzące połowy poza Bałtykiem) 8 82 82 84 84 80 Źródło: Eurostat (2011) Połowy śledzia i szprota w Bałtyku zdominowane są przez trawlery pelagiczne, które prowadzą połowy śledzia i szprota. Połowy śledzia odbywają się również przy pomocy sieci pułapkowych lub niewodów oraz sieci skrzelowych w rejonach przybrzeżnych, a w niektórych rejonach są także prowadzone przy pomocy włoków dennych. Dania: Prowadzone przez Danię połowy śledzia i szprota na obszarze Bałtyku dzielą się na dwie kategorie: połowy śledzia w ramach rybołówstwa ukierunkowanego na spożycie przez ludzi prowadzone przez trawlery przy użyciu sieci o minimalnym wymiarze oczka 32 mm oraz połowy szprota w ramach rybołówstwa ukierunkowanego na cele przemysłowe z wykorzystaniem oczek sieci o wymiarze 16 mm. Długość trawlerów przemysłowych przekracza 24 m. Estonia: Estońskie rybołówstwo bałtyckie to zasadniczo rybołówstwo włokowe ukierunkowane głównie na śledzia i szprota. Przy pomocy włoków pelagicznych pozyskuje się, w zależności od obszaru połowowego, od 40 do 99% całkowitego wyładunku ryb. Pozostałe połowy odbywają się przy pomocy sieci pułapkowych na obszarach tarłowych śledzia. W większości estońskie połowy śledzia odbywają się na podobszarach 28 i 29 w pierwszym i czwartym kwartale. Cały połów szprota to pelagiczne rybołówstwo włokowe. Wyładunek jest przeznaczany do spożycia przez ludzi. Finlandia: Pelagiczne rybołówstwo włokowe eksploatuje zasoby śledzia bałtyckiego w Bałtyku właściwym, Morzu Archipelagowym, Zatoce Botnickiej i Zatoce Fińskiej. Jedynie kilka statków prowadzi bezpośrednio połowy szprota, przy czym szprot stanowi główny przyłów w bałtyckich połowach śledzia. Zazwyczaj połowy śledzia bałtyckiego to trałowanie w pojedynkę. Cały połów szprota i 60 70% połowów śledzia przeznacza się na pasze dla zwierząt. Niemcy: W skład niemieckiej floty bałtyckiej do połowów śledzia wchodzi: flota przybrzeżna ze statkami <12 m i flota kutrów ze statkami 12 m. Niemiecka flota do połowów szprota w Morzu Bałtyckim obejmuje głównie flotę kutrów ze statkami 12 m. Wyładunek jest przeznaczany do spożycia przez ludzi. 7 8 Do lutego 2011 r. rejestr floty Dyrekcji Generalnej ds. Gospodarki Morskiej i Rybołówstwa wykazuje dla Danii 58 trawlerów o długości powyżej 24 m i łączną liczbę 84 statków powyżej 24 m. W 2010 r. łącznie 46 statków posiadało licencje do prowadzenia połowów przemysłowych w ramach systemu IOK. Do lutego 2011 r. 33 trawlery uzyskały szwedzką licencję na połowy śledzia i szprota. 28