Redaktor prowadzący: Anna Popławska Opracowanie redakcyjne: Aleksandra Nałęcz-Zienkiewicz Redakcja techniczna: Krzysztof Koziarek Projekt okładki i stron tytułowych: Agnieszka Tchórznicka Copyright by LexisNexis Polska Sp. z o.o. 2013 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tej książki nie może być powielana ani rozpowszechniana za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych bez pisemnej zgody Autora i wydawcy. ISBN 978-83-278-0399-3 LexisNexis Polska Sp. z o.o. Ochota Office Park 1, Al. Jerozolimskie 181, 02-222 Warszawa tel. 22 572 95 00, faks 22 572 95 68 Infolinia: 22 572 99 99 Redakcja: tel. 22 572 83 26, 22 572 83 28, 22 572 83 11, faks 22 572 83 92 www.lexisnexis.pl, e-mail: biuro@lexisnexis.pl Księgarnia Internetowa: dostępna ze strony www.lexisnexis.pl
Spis treści Wykaz skrótów................................. 9 Wstęp....................................... 11 ROZDZIAŁ 1. Zagadnienia ogólne przybliżenie pojęć......... 15 1.1. Przestępstwa gospodarcze w znaczeniu nadanym przez naukę prawa karnego............................... 15 1.2. Przestępstwa gospodarcze objęte zakresem opracowania....... 19 1.3. Pojęcie dowodów w prawie procesowym i ich klasyfikacja...... 21 1.4. Klasyfikacja dowodów obejmująca przestępstwa gospodarcze.... 26 1.5. Zakres przedmiotowy dowodzenia w sprawach o przestępstwa gospodarcze (zarys ogólny)........................ 29 1.5.1. Proces decyzyjny.......................... 29 1.5.2. Praktyczne wykonywanie decyzji gospodarczych........ 30 1.5.3. Skutki wywołane przestępstwem godzące w innych uczestników obrotu gospodarczego............... 31 1.5.4. Analiza funkcjonowania podmiotu gospodarczego podmiotu pokrzywdzonego przestępstwem i podmiotu, w imieniu którego działał sprawca w aspekcie uzyskiwania dowodów na istnienie praktyk wskazujących na tolerowanie innych przestępstw............................. 31 1.5.5. Odpowiedzialność personalna za przestępstwa gospodarcze, zwłaszcza w złożonych strukturach organizacyjnych..... 33 ROZDZIAŁ 2. Poszukiwanie dowodów przestępstw gospodarczych typowych dla gospodarki nakazowo-rozdzielczej... 34 ROZDZIAŁ 3. Podmioty uczestniczące w procesie gromadzenia dowodów przestępstw gospodarczych.......... 43 3.1. Instytucje państwowe i samorządowe.................. 44 3.2. Instytucje uprawnione do prowadzenia postępowań przygotowawczych............................. 45 3.2.1. Policja................................. 45 5
Spis treści 3.2.2. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego............ 46 3.2.3. Centralne Biuro Antykorupcyjne................. 47 3.2.4. Straż Graniczna........................... 47 3.2.5. Żandarmeria Wojskowa...................... 48 3.2.6. Prokuratura............................. 48 3.3. Organa uprawnione wyłącznie do prowadzenia czynności operacyjno- -rozpoznawczych.............................. 49 3.4. Osoby fizyczne (pokrzywdzeni przestępstwem) i inne podmioty działające na ich zlecenie......................... 51 ROZDZIAŁ 4. Kompetencje poszczególnych służb i instytucji w poszukiwaniu dowodów przestępstw gospodarczych.......................... 56 4.1. Policja.................................... 56 4.2. Centralne Biuro Antykorupcyjne..................... 58 4.3. Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego................. 60 4.4. Straż Graniczna............................... 62 4.5. Żandarmeria Wojskowa.......................... 62 4.6. Służba Kontrwywiadu Wojskowego................... 63 4.7. Generalny Inspektor Informacji Finansowej............... 64 4.8. Prokuratura................................. 66 Rozdział 5. Poszukiwanie dowodów przestępstw gospodarczych ze względu na sposób ich uzyskiwania........... 68 5.1. Poszukiwanie dowodów przestępstw gospodarczych środkami procesowymi................................. 69 5.2. Poszukiwanie dowodów metodami operacyjno-rozpoznawczymi.. 71 ROZDZIAŁ 6. Poszukiwanie dowodów przestępstw gospodarczych w oparciu o ustawowy obowiązek denuncjacji..... 79 ROZDZIAŁ 7. Uzyskiwanie dowodów przestępstw gospodarczych w wyniku zwolnienia z obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej chronionej prawem........ 86 7.1. Tajemnica bankowa............................. 89 7.2. Tajemnica ubezpieczeniowa........................ 92 7.3. Tajemnica skarbowa............................ 93 7.4. Tajemnica komornicza........................... 95 7.5. Tajemnica doradcy podatkowego..................... 96 7.6. Tajemnica zawodowa biegłego rewidenta................ 97 7.7. Tajemnica wynikająca z ustawy o giełdach towarowych....... 98 7.8. Tajemnica wynikająca z ustawy o funduszach inwestycyjnych.... 99 7.9. Tajemnica wynikająca z ustawy o obrocie instrumentami finansowymi................................. 100 6 www.lexisnexis.pl
Spis treści 7.10. Tajemnica telekomunikacyjna...................... 101 7.11. Tajemnica zawodowa detektywa.................... 101 7.12. Tajemnica adwokacka.......................... 102 7.13. Tajemnica radcy prawnego........................ 103 7.14. Tajemnica notarialna........................... 104 ROZDZIAŁ 8. Rejestry publiczne jako jeden ze sposobów poszukiwania i weryfikacji informacji i dowodów przestępstw gospodarczych................. 106 8.1. Uwagi ogólne............................... 106 8.2. Uwagi o rejestrach publicznych..................... 107 8.3. Systematyka rejestrów.......................... 108 8.4. Krajowy Rejestr Sądowy......................... 111 8.5. Ewidencja działalności gospodarczej.................. 114 8.6. Statystyczny rejestr podmiotów gospodarki narodowej REGON.. 115 8.7. Krajowa Ewidencja Podatników..................... 116 8.8. Rejestr Korzyści.............................. 117 8.9. Rejestr działalności kantorowej..................... 118 8.10. Rejestry przewidziane w prawie własności przemysłowej...... 119 8.11. Centralny Rejestr Zastawów Skarbowych............... 119 8.12. Krajowy Rejestr Zastawów........................ 120 8.13. Ewidencja ksiąg wieczystych...................... 122 8.14. Krajowe Centrum Informacji Kryminalnych.............. 123 8.15. Biuro informacji gospodarczej...................... 124 ROZDZIAŁ 9. Rola biegłych w uzyskiwaniu dowodów przestępstw gospodarczych......................... 127 ROZDZIAŁ 10. Akta spraw cywilnych jako sposób uzyskiwania i weryfikacji dowodów przestępstw gospodarczych.. 136 10.1. Definicja sprawy cywilnej........................ 137 10.2. Przesłanki uzasadniające korzystanie z akt spraw cywilnych.... 137 10.3. Wartość dowodowa akt spraw cywilnych z punktu widzenia wymogów prawa karnego........................ 139 ROZDZIAŁ 11. Poszukiwanie dowodów w sprawach o wybrane przestępstwa gospodarcze w kontekście znamion niektórych rodzajów przestępstw............ 143 11.1. Nadużycie zaufania (art. 296 k.k.)................... 146 11.2. Korupcja gospodarcza (art. 296a k.k.)................. 150 11.3. Oszustwo kredytowe (art. 297 k.k.).................. 152 11.4. Oszustwo ubezpieczeniowe (art. 298 k.k.).............. 155 11.5. Pranie brudnych pieniędzy (art. 299 k.k.)............... 157 11.6. Niektóre przestępstwa na szkodę wierzycieli............. 160 7
Spis treści 11.7. Przestępstwo lichwy (art. 304 k.k.)................... 162 11.8. Utrudnianie przetargu publicznego (art. 305 k.k.)......... 165 11.9. Niezgłoszenie upadłości spółki..................... 168 11.10. Oszustwo (art. 286 1 k.k.)...................... 171 11.11. Naruszenie prawa do znaków towarowych.............. 176 ROZDZIAŁ 12. Poszukiwanie dowodów przestępstw gospodarczych w świetle odpowiednich regulacji na szczeblu Unii Europejskiej.......................... 177 ROZDZIAŁ 13. Specyfika poszukiwania dowodów przestępstw gospodarczych........................ 181 13.1. Czynniki umiejscowione w samej istocie działalności gospodarczej................................ 183 13.2. Czynniki umiejscowione w przepisach prawnych........... 185 13.3. Czynniki tkwiące po stronie ofiar przestępstw gospodarczych... 189 13.4. Czynniki zależne od organów ścigania................. 190 Zakończenie................................... 193 Bibliografia.................................... 197 www.lexisnexis.pl
Wykaz skrótów Akty prawne k.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny, Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm. k.k.s. ustawa z 10 września 1999 r. Kodeks karny skarbowy, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 186 ze zm. k.p.c. ustawa z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm. k.p.k. ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm. k.s.h. ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 1030 ord. pod. ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 749 ze zm. p.u.n. ustawa z 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1112 ze zm. pr. bank. ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 1376 ze zm. u.abw ustawa z 24 maja 2002 r. o Agencji Bezpieczeństwa Wewnętrznego i Agencji Wywiadu, tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 29, poz. 154 ze zm. u.b.r. ustawa z 7 maja 2009 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie, podmiotach uprawnionych do badania sprawozdań finansowych oraz o nadzorze publicznym, Dz.U. Nr 77, poz. 649 ze zm. u.cba ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 621 ze zm. u.d.p. ustawa z 5 lipca 1996 r. o doradztwie podatkowym, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 41, poz. 213 u.d.u. ustawa z 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 950 u.f.i. ustawa z 27 maja 2004 r. o funduszach inwestycyjnych, Dz.U. Nr 146, poz. 1546 ze zm. u.g.t. ustawa z 26 października 2000 r. o giełdach towarowych, tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 48, poz. 284 ze zm. u.i.g.s.e. ustawa z 4 marca 2005 r. o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej, Dz.U. Nr 62, poz. 551 ze zm. 9
Wykaz skrótów u.k.s.e. ustawa z 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 231, poz. 1376 ze zm. u.n.r.k. ustawa z 29 lipca 2005 r. o nadzorze nad rynkiem kapitałowym, Dz.U. Nr 183, poz. 1537 ze zm. u.nik ustawa z 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli, tekst jedn. Dz.U. z 2012 r., poz. 82 ze zm. u.o.i.f. ustawa z 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi, tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 211, poz. 1384 ze zm. u.p. ustawa z 6 kwietnia 1990 r. o Policji, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 287, poz. 1687 ze zm. u.p.p.p. ustawa z 16 listopada 2000 r. o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy oraz finansowaniu terroryzmu, tekst jedn. Dz.U. z 2010 r. Nr 46, poz. 276 ze zm. u.p.t. ustawa z 16 lipca 2004 r. Prawo telekomunikacyjne, Dz.U. Nr 171, poz. 1800 ze zm. u.prok. ustawa z 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 270, poz. 1599 ze zm. u.sg ustawa z 12 października 1990 r. o Straży Granicznej, tekst jedn. Dz.U. z 2011 r. Nr 116, poz. 675 ze zm. u.skw ustawa z 9 czerwca 2006 r. o Służbie Kontrwywiadu Wojskowego oraz Służbie Wywiadu Wojskowego, Dz.U. Nr 104, poz. 709 ze zm. u.u.d. ustawa z 6 lipca 2001 r. o usługach detektywistycznych, Dz.U. Nr 12, poz. 110 ze zm. u.żw ustawa z 24 sierpnia 2001 r. o Żandarmerii Wojskowej i wojskowych organach porządkowych, tekst jedn. Dz.U. z 2013 r., poz. 568 ze zm. Czasopisma i publikatory KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OTK-A Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy, seria A PiP Państwo i Prawo Pr.Bank Prawo Bankowe Prok.i Pr. Prokuratura i Prawo PS Przegląd Sądowy RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny PPH Przegląd Prawa Handlowego Inne Lexis Nexis Lexis.pl Serwis Prawniczy Lexis Nexis Polska 10 www.lexisnexis.pl
Wstęp Problematyka związana z przestępstwami gospodarczymi jest od dawna obecna w literaturze prawa karnego. Aby skutecznie zwalczać przestępczość gospodarczą, należy poznać sposoby prowadzące do udowodnienia sprawcom popełnionych przez nich czynów. To niełatwy element tego procesu, choć posiada niewątpliwie spory walor praktyczny. Dosyć często spotkać można opinie o słabej skuteczności przepisów prawa karnego materialnego, co w konsekwencji prowadzi do utrudnień w zwalczaniu występujących na tym polu zagrożeń dla obrotu gospodarczego. W opublikowanej dotąd literaturze brakuje jednak opracowań odwołujących się wprost do problematyki pozyskiwania dowodów przestępstw gospodarczych, stąd też próba wypełnienia, chociażby częściowego, powstałej luki. Trzeba pamiętać, że każde przestępstwo, także przestępstwo gospodarcze, pozostawia po sobie ślady, należy więc jedynie dobrać odpowiednie instrumenty w celu jego wykrycia. Przedmiotem niniejszej publikacji będzie poszukiwanie kierunków i sposobów umożliwiających dokumentowanie znamion przestępstw gospodarczych. Ponieważ czyni się to zasadniczo już w trakcie postępowania przygotowawczego, stąd też w toku prowadzonych rozważań skoncentrowano się na tym właśnie etapie. Właściwie przeprowadzone postępowanie przygotowawcze jest warunkiem udowodnienia przestępstwa gospodarczego przed sądem, zaniedbania z kolei pociągają za sobą utratę dowodów, która w pewnych wypadkach może przybrać charakter nieodwracalny. Rozwijając w kolejnych rozdziałach problematykę poszukiwania dowodów, nie sposób było choć ogólnie nie nawiązać do specyfiki przestępczości gospodarczej, determinuje ona bowiem w istotnym stopniu proces dowodowy. Dla przypadków przestępstw gospodarczych znamienne będzie m.in. to, że w niektórych typach czynów brak indywidualnie wskazanych osób pokrzywdzonych, które mogłyby stanowić podstawowe źródło dowo- 11