Ochrona jabłek i gruszek

PORADNIK SADOWNICZY Ochrona jabłek i gruszek przeznaczonych do przechowywania Prof. dr hab. Kazimierz Tomala Katedra Sadownictwa, SGGW Dr Hanna Bryk Instytut Ogrodnictwa Eksperci firmy Syngenta

BEZPIECZNE PRZECHOWYWANIE? TYLKO Z GEOXE Dlaczego? Bardzo wysoka skuteczność i szerokie spektrum ochrony przed patogenami wywołującymi straty w trakcie przechowywania. Tylko jedna substancja aktywna fludioksonil. Najkrótsza na rynku karencja tylko 3 dni! Łatwość użycia i dopasowanie w wielu programach ochrony przedzbiorczej. Zapobiega powstawaniu odporności brak SDHI.

3 KLUB EKSPERTÓW SADOWNICZYCH PORADNIK SADOWNICZY Ochrona jabłek i gruszek przeznaczonych do przechowywania Prof. dr hab. Kazimierz Tomala Katedra Sadownictwa, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego Dr Hanna Bryk Instytut Ogrodnictwa Eksperci firmy Syngenta Przedruk całości lub części zabroniony.

4

5 Spis treści Skuteczna i bezpieczna ochrona jabłoni dr Kamil Jeziorek 7 Geoxe nowe podejście do ochrony przed chorobami przechowalniczymi 11 Skuteczne zwalczanie chorób przechowalniczych jabłek Dipl.-Ing. Ulrich Henser, Syngenta Agro GmbH, Niemcy 14 Geoxe przed kolejnym sezonem przechowalniczym dr Kamil Jeziorek............18 Choroby fizjologiczne jabłek prof. dr hab. Kazimierz Tomala, Katedra Sadownictwa SGGW w Warszawie...............21 Choroby przechowalnicze jabłek i gruszek dr Hanna Bryk, Instytut Ogrodnictwa w Skierniewicach..32

5 LAT NA RYNKU WIEDZA I WIELOLETNIE DOŚWIADCZENIE W OGRANICZANIU POZOSTAŁOŚCI W JABŁKACH Wysoka jakość owoców Niskie pozostałości Serwis doradczy Najlepszy program adresowany do dużych sadowników i Grup Producenckich Jesteś zainteresowany współpracą? e-mail: kamil.jeziorek@syngenta.com tel.: 600 217 397, www.syngenta.pl

Raport FQC 7 Skuteczna i bezpieczna ochrona jabłoni W produkcji towarowej należy tak chronić jabłonie przed chorobami i szkodnikami, aby jakość owoców była bardzo wysoka, a zawartość pozostałości pestycydów była akceptowana przez odbiorców. Jak wyprodukować jabłka spełniające restrykcyjne wymagania? dr Kamil Jeziorek Syngenta Sytuacja po wprowadzeniu rosyjskiego emabrga Po prawie czterech latach od wprowadzenia rosyjskiego embarga, polscy producenci jabłek bez wątpienia są nadal w trudnej sytuacji, jednak na pewno nie bez wyjścia. Szanse eksportu owoców na nowe rynki zbytu pojawiały się już wcześniej ale dopiero w ostatnim czasie wzmożono wysiłki zmierzające do zdobycia umów handlowych z takimi krajami jak Chiny, Indie, Singapur czy Wietnam. Są to z pewnością rynki perspektywiczne ale jednocześnie bardzo odległe i wymagające pod względem jakościowym owoców. Odnoszą się one nie tylko do wielkości oraz jędrności owoców. Dla konsumentów z Azji czy Bliskiego Wschodu ważna jest również odmiana, barwa skórki, zawartość cukrów a nawet kształt jabłek. Dlatego też niezależnie od kierunku sprzedaży owoców należy mieć na względzie to, że nasz produkt musi spełniać wymagania konkretnego odbiorcy. Jednak aby polskie jabłka znalazły uznanie w różnych zakątkach świata konieczna jest gruntowna modernizacja

8 Raport FQC sadów. Jest to proces zarówno czasochłonny, jak i bardzo kosztowny. Dlatego warto rozważyć ukierunkowanie swojej produkcji na bliskie i bogate rynki zachodnie, a w szczególności niemiecki, na który rokrocznie trafia ponad 600 tyś ton jabłek spoza granic tego kraju. Niestety udział polskiej produkcji tych owoców jest bardziej niż znikomy i warto to zmienić. Jak to zrobić podpowiada polskim sadownikom firma Syngenta, której autorski program Fruit Quality Contract (FQC) już od trzech sezonów z powodzeniem jest stosowany w polskich sadach. Sytuacja na rynku produkcji jabłek w Polsce Produkcja jabłek w Polsce, pomimo dużej nadprodukcji, nadal rośnie i w najbliższym czasie ma osiągnąć poziom 4,5 mln ton. Zakładając, że na rynek wewnętrzny trafi 650-700 tyś ton, istnieje ogromna potrzeba zwiększenia eksportu naszych jabłek. Nie możemy liczyć na to, że wyślemy je na rynek rosyjski ponieważ produkcja jabłek w Rosji z roku na rok rośnie dążąc do pełnego zaspokojenia potrzeb lokalnych konsumentów. W efekcie import tych owoców na rynek rosyjski w sezonie 2016/17 wyniósł tylko 670 tys. ton (w porównaniu do 1,3 mln. ton przed wprowadzeniem embargo). Również możliwości eksportu polskich jabłek do Chin stoi pod znakiem zapytania bo oprócz dużych wyzwań logistycznych, nastąpił tam duży wzrost zbiorów jabłek (o 600 tys. ton) i osiągnął rekordowe 44,5 mln ton. W takiej sytuacji dobrym rozwiązaniem jest poszukanie możliwości sprzedaży jabłek na rynki zachodnie. Dla przykładu Niemcy, Wielka Brytania, Holandia, Hiszpania, Francja i Belgia importują łącznie ponad 2 mln ton jabłek rocznie. Niestety do tej pory to zapotrzebowanie tylko w bardzo niewielkim procencie było zaspokajane przez polskich producentów. Dlaczego? Głównym problemem była zbyt duża liczba pozostałości po środkach ochrony w jabłkach w momencie zbioru. Niektóre z supermarketów w Niemczech wymagają od dostawców jabłek zawierających nie więcej niż cztery substancje aktywne, od 33 do 70% NDP oraz jednocześnie nie więcej niż 80% sumarycznej procentowej zawartości NDP. Co to jest Fruit Qality Cotract Można temu zaradzić wdrażając do gospodarstwa program Fruit Quality Contract (FQC), który jest realizowany w Polsce nie odpłatnie przez firmę Syngenta już 5-ty sezon. Zdobyte przez te lata doświadczenie jest wspierane szeroką bazą danych która analizuje szereg zmiennych (np. długość rozkładu pestycydu) mających wpływ na poziom pozostałości substancji aktywnych w owocach, bierze pod uwagę aktualizowane na bieżąco poziomy MRL, posiada bazę wymagań dotyczącą pozostałości z ponad 100 rynków detalicznych i jest systemem zintegrowanym, działającym jako całość. Te wszystkie cechy w połączeniu z dobrą praktyką w produkcji owoców (regularne lustracje sadu, rotacja substancji chemicznych, stosowanie wyłącznie zarejestrowanych preparatów w uprawie jabłoni przestrzegając terminów stosowania oraz karencji) pozwalają na wyprodukowanie jabłek z maksymalnie czterema substancjami aktywnymi oraz niskimi poziomami NDP. Należy

Raport FQC 9 tutaj zaznaczyć, że równie ważne, obok odpowiedzialnego stosowania środków ochrony roślin, jest ich właściwy dobór. W dążeniu do obniżenia ilości substancji aktywnych w owocach pożądane są preparaty o szybkim tempie zanikania (np. Affirm, Topas) i środków jednoskładnikowych (np. Geoxe). Szczególną uwagę na termin stosowania należy zachować przy preparatach zawierających ditianon, pirymikarb czy dodynę ponieważ w ich przypadku od zastosowania do zbioru musi minąć ponad 120 dni aby pozostałości po ich użyciu nie były wykryte w jabłkach podczas zbioru. Skuteczność w praktyce Z czteroletnich wyników z projektu FQC w Polsce (1 rok wdrożeniowy i 3 lata w uprawie towarowej) wynika, że niezależnie od przebiegu warunków atmosferycznych w poszczególnych sezonach wegetacyjnych (2014 był mokry, 2015 bardzo suchy, 2016 zmienny a 2017 mokry szczególnie w drugiej połowie lata), można wyprodukować owoce spełniające najwyższe wymagania sieci handlowych. Jabłka chronione zgodnie ze strategią FQC były wolne od chorób i szkodników a liczba substancji aktywnych w czasie zbioru nie przekraczała czterech. Ponadto, w dużej części ocenianych próbek jabłek wykrywano trzy, dwa lub tylko jeden pestycyd (rys. 1). Uczestnicy programu Fruit Quality Contract jednoznacznie potwierdzają, że zachowanie odpowiedniego reżimu ochrony pozwala uzyskać plony owoców wysokiej jakości, spełniające podwyższone wymagania zachodnich odbiorców (rys. 2). Można stwierdzić, że rozwiązanie problemu zbyt wysokich pozostałości pestycydów w jabłkach istnieje i jest w zasięgu wszystkich zainteresowanych. Możemy również stwierdzić, że w obecnych uwarunkowaniach rynkowych, w programie Fruit Quality Contract lub podobnych, powinni uczestniczyć wszyscy sadownicy zorientowani na eksport jabłek, zarówno do państw w UE, jak i poza jej granice. Jakość potwierdzona badaniami Również w doświadczeniu przeprowadzonym przez zespół naukowców z Instytutu Ogrodnictwa w Skierniewicach (sad jabłoniowy odmiany Gala zlokalizowany w Prusach) udowodniono, że dobra praktyka (m.in. lustracja, stosowanie tylko zarejestrowanych i bezpiecznych preparatów) w połączeniu z ochroną według zasad Fruit Quality Contract umożliwia wyprodukowanie owoców wysokiej jakości przy jednoczesnym ograniczeniu pozostałości pestycydów. Jabłka z kwatery FQC wyróżniały się w momencie zbioru zawartością jedynie trzech s.a. natomiast w jabłkach z kwatery chronionej standardowo wykryto osiem substancji aktywnych (tab. 1). 1 s.a. 2 s.a. 3 s.a. 4 s.a. 40% 30% 20% 10% FQC 15% 19% 31% 35% Standard 35% 33% Ilość s.a. 13% 8 19% 7 6 5 4 3 2 1 2015 r. 2016 r. 2017 r. 4 i mniej s.a. 5 i więcej s.a. Rysunek 1. Procentowy udział próbek owoców z programu FQC w zależności od ilości substancji aktywnych (lata 2015-17) Rysunek 2. Ilość s.a. w jabłkach chronionych według programu FQC oraz standard (średnia z lat 2015-2017)

10 Raport FQC Tabela 1. Pozostałości środków ochrony roślin ( 0,01 mg/kg) wykryte w badanych próbkach jabłek chronionych według programu FQC oraz standard (sad doświadczalny w Prusach); 2017 FQC Standard Nazwa pestycydu Wynik ± niepewność rozszerzona a [mg/kg] NDP EU b [mg/kg] Substancja aktywna Wynik ± niepewność rozszerzona a [mg/kg] NDP EU b [mg/kg] Fludioksonil 0,089 ± 0,044 5,0 Kaptan (oznaczony jako tetrahydroftalimid) Spirotetramat (suma metabolitów) 0,01 ± 0,0045 10,0 0,012 ± 0,0051 1,0 Boskalid 0,067 ± 0,034 2,0 Ditiokarbaminiany 0,17 ± 0,087 5,0 Flonikamid 0,027 ± 0,014 0,3 Kaptan (oznaczony jako tetrahydroftalimid) 0,011 ± 0,0053 10,0 Karbendazym 0,028 ± 0,014 0,2 Piraklostrobina 0,01 ± 0,0040 0,5 Pirymikarb 0,014 ± 0,0071 0,5 Spirodiklofen 0,030 ± 0,015 0,8 a podana niepewność wyniku jest niepewnością rozszerzoną obliczoną w oparciu o współczynnik rozszerzenia równy 2, czyli z około 95% poziomem ufności. Niepewność wyniku nie obejmuje etapu pobierania próbki. b Najwyższy Dopuszczalny Poziom zgodnie z Rozporządzeniem WE Nr 396/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 23.02.2005 z późniejszymi zmianami. Program Fruit Quality Contract kierowany jest do Grup Producentów Owoców (GPO) i polecany sadownikom, którzy produkują jabłka z myślą o sprzedaży dla wymagających klientów zarówno na rynek wewnętrzny, jak i z przeznaczeniem na rynki zachodnie, dużo bardziej wymagające. W latach 2015-2018 kilkanaście podmiotów podjęło współpracę z firmą Syngenta w ramach projektu FQC. Nie byłaby ona tak owocna gdyby nie determinacja polskich sadowników oraz koordynatorów, pełniących rolę łączników pomiędzy producentami i pracownikami firmy Syngenta. Ta ostatnia zobowiązuje się do organizowania szkoleń, spotkań oraz fachowego doradztwa dla sadowników w czasie całego sezonu w celu produkcji jabłek z ograniczoną ilością pestycydów. Dla zachodnich producentów jabłek standardy związane z obniżaniem pozostałości w owocach jest standardem do którego zobligowały ich oczekiwania konsumentów, którzy coraz bardziej cenią sobie zdrową żywność. Ten trend jest nie do powstrzymania dlatego warto korzystać z doświadczenia innych i warto uczestniczyć w programie FQC, który pokazuje jak produkować owoce dobrze i bezpiecznie.

Geoxe nowe podejście do ochrony przed chorobami przechowalniczymi 11 Geoxe nowe podejście do ochrony przed chorobami przechowalniczymi W jakim celu stworzyliśmy nowy produkt Geoxe jest odpowiedzią firmy Syngenta na potrzeby rynku producentów i konsumentów jabłek i gruszek w Polsce i w Europie. Produkcja jabłek wysokiej jakości w Polsce nieustannie rośnie i to w szybkim tempie, a ich konsumpcja jest ustabilizowana z lekką tendencją zwyżkową. Z Polski corocznie eksportuje się około 2/3 produkcji jabłek deserowych. Z uwagi na rosnącą produkcję jabłek, eksport ten będzie się ilościowo zwięszał a pozycja Polski jako dominującego producenta jabłek w Europie będzie się ugruntowywać. Będzie zatem konieczna dywersyfikacja kierunków eksportu i rozwoju nowych rynków zbytu, poza tradycyjnym i do niedawna kluczowym rynkiem wschodnim. Aby eksportować na rynki zachodnie, co jest logiczną kontynuacją rozwoju polskiego sadownictwa należy dopasować produkcję do wymagań zachodnioeuropejskich odbiorców. Jednym z ważniejszych zadań jest osiągnąć wymagania dotyczące ilości i zawartości procentowej substancji aktywnych wykrywanych w owocach. Aktualnie najbardziej restrykcyjne wymagania sieci handlowych znacznie wykraczają poza normy Unii Europejskiej. Aby spełnić te wymagania, środki ochrony roślin należy stosować w oparciu o wiedzę na temat tempa zanikania substancji aktywnych w owocach. Ważne jest również stosowanie preparatów pochodzących z różnych grup chemicznych. Preferowane są środki ochrony roślin zawierające tylko jedną substancję aktywną, które szybko zanikają w owocach lub jak w przypadku ochrony przedzbiorczej zastosowane nawet krótko przed zbiorem spełniają nawet najbardziej wyśrubowane normy bezpieczeństwa.

12 Geoxe nowe podejście do ochrony przed chorobami przechowalniczymi Geoxe Właściwości Geoxe to jednoskładnikowy preparat zarejestrowany do ochrony jabłek i gruszek przed patogenami wywołującymi choroby przechowalnicze. Zawiera fludioksonil, który jest nie tylko bardzo skuteczny przeciwko wielu patogenom ale także, co niemniej ważne, jest aktywnym składnikiem strategii antyodpornościowej w fungicydowej ochronie sadów. Zalety te powodują, że jest on idealnym preparatem do stosowania w okresie przedzbiorczym jabłka i gruszki nim chronione nie tylko będą zdrowe, ale łatwiejszy będzie ich zbyt, także na najbardziej wymagających rynkach. Geoxe Sposób działania fludioksonilu Fludioksonil wyróżnia się silnym działaniem przeciwko wielu gatunkom grzybów hamując wnikanie strzępek. Substancja aktywna oddziałuje na funkcje błony komórkowej oraz syntezę aminokwasów patogena. Działanie polega na zahamowaniu tworzenia i kiełkowania zarodników konidialnych oraz, w mniejszym stopniu, wzrostu grzybni. Fludioksonil nie jest systemiczny, jednak ma zdolność wnikania do tkanki. Wykazuje silne działanie zapobiegawcze. Geoxe Wysoka skuteczność Skuteczność Geoxe wobec najważniejszych patogenów będących sprawcami chorób przechowalniczych jabłek i gruszek (wg wewnętrznych testów wykonanych w firmie Syngenta): Gloeosporium Botrytis cinerea Penicillium sp. bardzo dobra skuteczność

Geoxe nowe podejście do ochrony przed chorobami przechowalniczymi 13 Geoxe hamuje tworzenie oraz kiełkowanie zarodników konidialnych oraz wzrost grzybni. Wykazuje silne działanie zapobiegawcze wobec patogenów wywołujących choroby przechowalnicze. Straty powodowane przez trzy najważniejsze choroby pochodzenia grzybowego (po okresie przechowywania i po okresie symulowanego obrotu handlowego) w zależności od stosowanego programu ochrony. Instytut Ogrodnictwa, Skierniewice; 2013/14; odmiana Ligol Poza wysoką skutecznością Geoxe charakteryzuje dobre działanie antyodpornościowe w ochronie jabłoni czy gruszy. Wynika to z faktu, że fludioksonil jest jedyną substancją aktywną z grupy fenylopiroli zarejestrowaną do ochrony jabłoni i gruszy. Substancja ta jest stosowana wyłącznie przeciwko patogenom wywołującym choroby przechowalnicze tych gatunków. Stosowanie zatem Geoxe czy Switch korzystnie wpisuje się w system aktywnego zapobiegania powstawania odporności w sadzie. 40% 30% 20% 10% Kontrola SDHI + strobiluryna (2x) Mokra zgnilizna Gorzka zgnilizna Szara pleśń Geoxe 50 WG (2x) Najlepsza strategia ochrony jabłek i gruszek przed chorobami przechowalniczymi: 6-4 tygodnie przed zbiorem 14-10 dni przed zbiorem 7-3 dni przed zbiorem po przechowaniu po symulowanym obrocie handlowym po przechowaniu po symulowanym obrocie handlowym po przechowaniu po symulowanym obrocie handlowym Preparaty zawierające kaptan 2-4x Maksymalna rotacja preparatów a na końcu Geoxe! Wykres przedstawia wyniki doświadczenia założonego w 2013 roku ocenianego w 2014 roku. Owoce przed chorobami przechowalniczymi chroniono dwoma różnymi preparatami zgodnie z zaleceniami producentów. Oprysk Geoxe wykonano dwukrotnie: 7 oraz 3 dni przed zbiorem. Oprysk SDHI+strobiluryna wykonano dwukrotnie, 14 oraz 7 dni przed zbiorem. Owoce z kombinacji kontrolnej nie były chronione. Straty oceniano po wyjęciu owoców z chłodni (1 kwietnia 2014 roku) oraz po tygodniu symulowanego obrotu handlowego.

14 Skuteczne zwalczanie chorób przechowalniczych jabłek Skuteczne zwalczanie chorób przechowalniczych jabłek Dipl.-Ing. Ulrich Henser Syngenta Agro GmbH, Niemcy, Maintal jakości jabłek dostarczanych na rynek europejski ogromną rolę odgrywa ich magazy- W nowanie. To właśnie podstawowe elementy nowoczesnej chłodni pozwalają na szybkie zatrzymanie procesu starzenia się owoców. Takie działanie daje możliwość zaopatrywania odbiorców przez długi okres po zbiorach, często aż do następnej wiosny. Należy również podkreślić fakt, iż jakość owoców opuszczających magazyn jest uzależniona od tego, w jakim stanie je tam początkowo zgromadzono. Zdrowych jabłek po okresie ich przechowywania można się spodziewać wyłącznie pod warunkiem, iż do chłodni trafiły pozbawione chorób. Dodatkowym, niezwykle istotnym czynnikiem jest również odpowiednie wykorzystanie pomieszczeń magazynowych. Błędy popełnione w tym zakresie mogą być przyczyną rozwoju chorób przechowalniczych, które atakując zdrowe owoce, narażają na kosztowne straty. Przyczyny powstawania chorób przechowalniczych Do infekcji owoców chorobami przechowalniczymi może dochodzić przez cały okres ich wzrostu, już od momentu kwitnienia. Źródłami zakarzeń owoców są najczęściej obumarłe czy porażone gałęzie (również te ścięte, leżące na ziemi), mumie owoców oraz inne resztki roślinne na drzewach czy w glebie. Do rozprzestrzeniania się chorób w sadzie, a tym samym do powstawania licznych źródeł infekcji, dochodzi najczęściej po cięciu, zbiorze owoców czy poprzez blizny powstałe po opadnięciu liści. Wśród miejsc infekcji owoców poza naturalnymi (przetchlinki czy kwiaty) wymienia się także szkody powstałe po przymrozkach oraz uszkodzenia owoców powstałe podczas zabiegów pielęgnacyjnych i ich zbioru. Zarodniki patogenów powstają w formie owocnikowej grzyba. Następnie, pod wpływem sprzyjających warunków atmosferycznych (wilgoć, woda), są uwalniane z zarodni i przenoszone z deszczem

Skuteczne zwalczanie chorób przechowalniczych jabłek 15 i wiatrem na duże odległości, odpowiadając za szybkie rozprzestrzenianie się infekcji. Gloeosporium perennans i Gleosporium album pasożytują najczęściej na drewnie, odpowiadając za mniej lub bardziej rozległe nekrozy. Można je również znaleźć na nieuszkodzonej powierzchni blizn po liściach oraz po zrywanych owocach czy cięciu. W przypadku powstrzymania infekcji, patogen zostaje zamknięty przez narastający kalus, tkankę powstającą w miejscu zranienia rośliny. Ważną informacją jest to, że oba wymienione wyżej grzyby mogą atakować owoce w okresie między opadaniem płatków a zbiorami. Niestety, w takich przypadkach wystąpienie infekcji jest zauważane o wiele za późno, bo dopiero podczas okresu przechowalniczego. Drugą niezwykle istotną kwestią pozostają warunki atmosferyczne. Zarówno obfitujące w deszcz miesiące lipiec i sierpień, jak również wilgotny i mglisty okres jesienny, stwarzają duże niebezpieczeństwo infekcji. Niebezpieczne zarodniki grzybów, które z wiatrem i deszczem dostały się na owoce, mogą przez długi okres przetrwać w przetchlince, pozostając niezauważonymi i nie powodując widocznych szkód. Patogeny te ujawniają się dopiero w czasie przechowywania, powodując czasami znaczne straty. Pod kątem zakresu i natężenia infekcji, to Gleosporium perennans jest grzybem bardziej niebezpiecznym. Wynika to z faktu wytwarzania przez niego dużej ilości zarodników konidialnych, czyli zarodników. Występowanie drugiego grzyba Gleosporium fructigenum wykazano dotąd jedynie jako patogena chorób przechowalniczych owoców. Należy pamiętać, iż proces rozprzestrzeniania zaczyna się już na poziomie wyschniętych szczątków owoców, a infekcja może przejść również z sąsiednich roślin żywicieli, takich jak owoce pestkowe czy dziki bez. Jest wiele czynników ułatwiających rozprzestrzenianie się chorób przechowalniczych. Mogą to być procesy starzenia, które odpowiadają bezpośrednio za zmiany w skórce owoców. Co więcej, skórka może zostać uszkodzona podczas zbioru czy nawet przez na ogół niezauważalne zranienia czynione przez owady. Uszkodzenia wyrządzone przez owocówkę jabłkóweczkę jest tutaj świetnym tego przykładem. Termin zbioru odgrywa równie dużą rolę, ponieważ im owoc dojrzalszy tym większe niebezpieczeństwo pojawienia się chorób w chłodni. Wszystkie te czynniki i uwarunkowania są wystarczającym powodem, aby jabłka otrzymały dodatkową ochronę przed patogenami wywołującymi choroby przechowalnicze. Geoxe Doskonały do ochrony w przechowalni Geoxe został opracowany właśnie w celu ochrony magazynowanych owoców. Co niezwykle istotne, substancja czynna Geoxe nie jest wykorzystywana w preparatach fungicydowych, stosowanych do ochrony przed parchem czy mączniakiem. Dzięki temu, preparat doskonale wpisuje się w strategię przeciwdziałania wytwarzaniu się odporności patogenów. Geoxe powinno stosować się tuż przed zbiorami, po okresie zabiegów preparatami opartymi o kaptan, 14-10 dni i 7-3 dni przed zbiorami. Dzięki substancji czynnej (fludioksonil), środek działa na wyjątkowo szerokie spektrum patogenów wywołujących choroby przechowalnicze. Badania obejmujące duże obszary upraw owoców wykazały, że głównym czynnikiem chorobotwórczym pozostaje grzyb Gloeosporium (Neofabraea) od 80% do 95%. Pozostałe gatunki grzybów zidentyfikowane na owocach podczas badań to: Botrytis cinerea, Neonectria galligena, Monilia fructigena, Penicillium spp. i wiele innych. Dlatego właśnie szeroki zakres działania substancji czynnej Geoxe ma tak istotne znaczenie dla kompleksowej ochrony jabłek i gruszek w trakcie przechowywania.

16 Skuteczne zwalczanie chorób przechowalniczych jabłek Jak wygląda optymalne zwalczanie chorób przechowalniczych na jabłkach i gdzie powinna być naniesiona substancja aktywna? Odpowiedź na to pytanie miały dać badania aplikacyjne w Centrum Kompetencji Bavendorf, prowadzone przez dr Scheer i p. Hagl we współpracy z naszą grupą ds. technik aplikacji. Optymalne odkładanie się substancji czynnej uzależnione jest przede wszystkim od tego, jakie techniki aplikacji dadzą największe korzyści w czasie późnych oprysków. Podczas naszej współpracy z Centrum Kompetencji KOB w Bavendorf, staraliśmy się znaleźć odpowiedzi na pytania: W jaki sposób uzyskać optymalne naniesienie substancji, aby w pełni skutecznie zwalczać choroby przechowalnicze? Gdzie tak naprawdę zaczyna się infekcja? Ile substancji aktywnej odkłada się na liściach i owocach krótko przed zbiorami? Jakie zakładamy porażenie i jaki stopień skuteczności? Czy spełniamy wymogi handlu detalicznego dla produktów spożywczych? Dolna powierzchnia liścia Górna powierzchnia liścia Zastosowaliśmy następujące opryski: 21 dni przed zbiorami kaptan 14 10 dni przed zbiorami Geoxe 50 WG 0,15 kg/ha na m wysokości korony, maks. 0,45 kg/ha 7 3 dni przed zbiorami Geoxe 50 WG 0,15 kg/ha na m wysokości korony, maks. 0,45 kg/ha (rejestracja w Polsce: 0,25kg Geoxe /10 000 m 2 ściany owoconośnej; max 0,45kg/ha) Należy podkreślić, iż aby uzyskać staranne naniesienie preparatu w ostatnim oprysku, muszą być spełnione dwa warunki. Charakterystyczne dla tego etapu, gęste liście wymagają: dużej ilości wody (ok. 500 l/ha) właściwie dostosowanej prędkości przejazdu. W opisywanym i zilustrowanym tutaj przypadku zastosowano dodatkowo marker (tracer), dzięki któremu można było przyjrzeć się charakterystyce

Skuteczne zwalczanie chorób przechowalniczych jabłek 17 Odkładanie Geoxe na liściach 3 (ng/cm 2 ) / (g/ha) 2 1 0 liście na górze liście w środku liście na dole Opryskiwacz tunelowy 5,5 km/h Teejet XR 80015 VK 16 dysz średnio oprysku w świetle ultrafioletowym. Na liściach jabłoni odmiany Pinova można zauważyć optycznie dobre, równomierne pokrycie. Specjalne programy laboratoryjne pozwalają dodatkowo na obliczenie ilości substancji przypadającej na jednostkę pokrytej powierzchni. Pokrycie jabłek preparatem Pokrycie jabłek preparatem jest zawsze trudniejsze, ponieważ warstwa woskowa zmniejsza przyczepność stosowanego środka. Badania wykazały jednak, że pokrycie Geoxe w połączeniu z właściwym ustawieniem opryskiwacza, pozwoliło na osiągnięcie znakomitych rezultatów. Pokrycie owoców substancją 1 (ng/cm 2 ) / (g/ha) 0,75 0,5 0,25 0 owoce na górze owoce w środku owoce na dole Skuteczne zwalczanie chorób przechowalniczych w owocach ziarnkowych przez zastosowanie Geoxe 50 WG BE 2011/2012 średnia dla 2 badań Procent porażenia Gloeosporium 50% 40% 30% 20% 10% 0 8 2x Geoxe 30,77 kontrola średnio Wnioski Skuteczne zwalczanie chorób przechowalniczych to proces złożony. Owszem, standardowe fungicydy stosowane w ochronie przed parchem redukują stopień porażenia w czasie sezonu. Jednak pod sam jego koniec najlepsze rezultaty daje aplikacja wysoko skutecznych produktów o krótkim okresie karencji. Takie działanie na krótko przed zbiorami wydaje się być optymalnym rozwiązaniem w procesie przeciwdziałania różnym czynnikom chorobotwórczym występującym w magazynach. Ponieważ trudniej jest uzyskać doskonałe naniesienie preparatu na owocach pokrytych warstwą woskową niż np. na liściach, to pamiętajmy, iż właściwa technika oprysku jest elementem kluczowym. W opisywanym tutaj przypadku, kolejność oprysku obejmująca użycie fungicydu kontaktowego (kaptan) 21 dni przed zbiorami, a następnie Geoxe 14 i 3 dni przed zbiorami, dała w rezultacie znakomity poziom ochrony.

18 Geoxe przed kolejnym sezonem przechowalniczym Geoxe Przed kolejnym sezonem przechowalniczym Sezon przechowalniczy 2017/2018 był dłuższy, niż wskazywały prognozy sprzedaży jabłek z jesieni ubiegłego roku. Prawidłowo przewidziano niższe zbiory po wiosennych przymrozkach w europejskich sadach i chyba nikt nie spodziewał się trudności ze sprzedażą jabłek wiosną. Tymczasem rozpoczęło się lato, a jabłek w komorach nie brakowało. Oczywiście posiadamy technologie, które pozwalają na sprzedaż i dystrybucję owoców wiele miesięcy po ich zbiorze.

Geoxe przed kolejnym sezonem przechowalniczym 19 W ubiegłym... Sukces przechowywania jabłek w KA (ULO, ILOS, DCA) jest wynikiem spowolnienia przemian biochemicznych i fizjologicznych zachodzących w owocach (kolor, tekstura, słodkość, kwasowość) związanych z procesem dojrzewania. Obniżenie temperatury i stężenia O 2 ogranicza aktywność enzymów odpowiedzialnych za oddychanie, a także hamuje wydzielanie etylenu. Jednakże na trwałość i jakość owoców w trakcie przechowywania, jak również po nim, wpływa w dużej mierze lokalizacja sadu, odżywienie mineralne owoców oraz ich stan dojrzałości podczas zbioru. Idąc dalej, jakość jabłek w trakcie i po przechowywaniu w dużej mierze zależy od odmiany a następnie od warunków i okresu przechowywania. Na większość wspomnianych czynników wpływają warunki wzrostu w sezonie wegetacji. Wszyscy pamiętamy specyfikę ubiegłego sezonu, szczególnie bezpośrednio przed i w czasie zbiorów, kiedy we wrześniu czy październiku notowano nierzadko kilkaset milimetrów opadów deszczu w skali miesiąca. W konsekwencji zbiory owoców były spowolnione i duża część z nich trafiła do komór w stanie dojrzałości sporo odbiegającej od optimum. Dodatkowo częste opady deszczu utrudniały ochronę jabłek przed chorobami przechowalniczymi i to w dwojaki sposób. Po pierwsze trudno było znaleźć właściwe okienko na wykonanie zabiegu a po drugie preparaty naniesione na owoce wiele dni przed zbiorem, narażone były na zmycie. Teraz, w zasadzie już po sezonie przechowalniczym, jesteśmy mądrzejsi i wiemy, że w wielu sadach strategia ochrony przed takimi chorobami grzybowymi jak szara pleśń, gorzka zgnilizna czy mokra zgnilizna mogła być lepsza. Wskazuje na to dosyć dobitnie ilość tzw. przemysłu mokrego po przesortowaniu. W tym roku wyjątkowo duże straty spowodowane gniciem zanotowano w przypadku odmian Ligol, Sampion, Gloster i często u sportów Jonagolda. Często zdarzało się, że z powodu gnicia odrzucano kilkanaście procent owoców. Zupełnie niepotrzebnie, bo straty można było w wielu przypadkach ograniczyć do minimum. Jednym ze sposobów jest skrócenie okresu przechowywania a drugim dobra ochrona chemiczna jabłek przed chorobami przechowalniczymi. I o ile pierwszy

20 Geoxe przed kolejnym sezonem przechowalniczym sposób niesie ryzyko sprzedaży jabłek w najmniej korzystnym cenowo momencie, tak drugi sposób może przynieść same korzyści....i w tym sezonie Warunkiem skutecznej ochrony fungicydowej w okresie przedzbiorczym jest właściwy dobór preparatu, stosowanie go w zalecanym terminie oraz dokładność wykonanego zabiegu. Dobry preparat powinien mieć możliwie jak najszersze spektrum działania aby w czasie jednego zabiegu chronił owoce przed kilkoma chorobami. Ze względu na ryzyko zmycia preparatu przez deszcz, bardzo pożądaną cechą jest krótki okres karencji aby móc wykonać zabieg tuż przed planowanym zbiorem. Natomiast biorąc pod uwagę kwestię ograniczania pozostałości po środkach ochrony w jabłkach, dobrze aby stosowany na koniec sezonu preparat zawierał tylko jedną substancję aktywną. Wymienionymi powyżej cechami charakteryzuje się preparat Geoxe, który zarejestrowany jest przeciwko wszystkim najgroźniejszym chorobom przechowalniczym jabłek i gruszek, można go stosować nawet 3 dni przed zbiorem i zawiera jedną substancję aktywną (fludioksonil). Rozsądek podpowiada, że w sezonie z dosyć intensywną ochroną przeciwko szkodnikom i zwiększonym ryzykiem wykrycia pozostałości po insektycydach w jabłkach w czasie zbioru, warto sięgnąć po bezpieczny i skuteczny preparat, jakim jest bez wątpienia Geoxe. Ochrona jabłek według przedstawionej strategii przynosi wymierne efekty w postaci zdrowych jabłek nawet po długim przechowywaniu 7,48% 7% i po tak deszczowej jesieni, jak ta ostatnia. % jabłek zgniłych po 7 m-cach przechowywania % zgniłych jabłek Sampion po 10 m-cach przechowywania 6% 5% 4,80% 4% 4% 3% 3% 2% 1,99% 1,50% 1,41% 1,51% 1,63% 2% 1% 0 Gloster Jonagold Decosta Sampion Jonaprince Ligol Sampion 1% 0 1 x Geoxe + 1 x Boskalid + piraklostrobina 2 x Geoxe 2 x Geoxe kontrola

Choroby fizjologiczne jabłek Choroby fizjologiczne jabłek 21 Prof. dr hab. Kazimierz Tomala Katedra Sadownictwa SGGW w Warszawie Owoce po zbiorze nadal pozostają organizmami żywymi, a więc zachodzą w nich różne procesy metaboliczne. Czasami podczas przechowywania dochodzi do zaburzeń w tych procesach, co jest przyczyną występowania chorób fizjologicznych. Nie zawsze jednak prowadzą one do zniszczenia owoców, niekiedy powodując jedynie nieznaczne pogorszenie ich jakości. Objawy niektórych chorób występują już w sadzie przed zbiorem jabłek (gorzka plamistość podskórna, szklistość miąższu), natomiast inne pojawiają się dopiero po kilku miesiącach ich przechowywania (różnego rodzaju rozpady miąższu, oparzelizna powierzchniowa, zbrązowienie przygniezdne). Występowanie chorób fizjologicznych zależy m.in. od warunków agrotechnicznych i atmosferycznych, odmiany, terminu zbioru owoców, i warunków ich przechowywania. Gorzka plamistość podskórna Pierwsze objawy choroby mogą występować na owocach już w sadzie. Są to lekko wklęsłe, intensywnie zielone plamy o średnicy 3 5 mm, pojawiające się głównie przy zagłębieniu kielichowym (fot. 1). Z czasem plamy te brązowieją, a miąższ wysycha i staje się gąbczasty (fot. 2). Zdarza się, że tkanka miąższu zamiera głębiej pod skórką i objawy te nie są w takim przypadku widoczne na powierzchni owocu. Takie zjawisko można często zaobserwować w jabłkach odmian Ligol i Elise. Niekiedy plamistość rozwija się dopiero po zbiorze owoców, jednak o jej wystąpieniu decydują często czynniki charakterystyczne dla danego sadu. Przyczyną gorzkiej plamistości podskórnej jest niedobór wapnia w owocach, który może wystąpić nawet mimo obecności tego składnika w glebie. Dzieje się tak zwłaszcza w czasie suszy, kiedy to niska wilgotność gleby ogranicza pobieranie wapnia przez korzenie i jego transport do Fot. 1. Objawy gorzkiej plamistości podskórnej w sadzie Fot. 2. Gorzka plamistość podskórna po przechowywaniu

22 Choroby fizjologiczne jabłek owoców. Upalne dni bezpośrednio redukując poziom transpiracji liści również odgrywają tutaj dużą rolę, ograniczając ksylemowy transport tego ważnego pierwiastka. Podatność jabłek na gorzką plamistość podskórną zwiększa się także wraz ze wzrostem stosunku K:Ca w miąższu. Zależności te można tłumaczyć, przynajmniej w pewnym stopniu, zróżnicowaną aktywnością lipoksygenazy. W doświadczeniach wykazano bowiem ujemną korelację między aktywnością lipoksygenazy a zawartością wapnia oraz dodatnią korelację między aktywnością lipoksygenazy a wartością stosunku K:Ca. Wyniki badań wskazują też, że miąższ jabłek dotkniętych chorobą charakteryzował się wyższymi zawartościami 15 różnych związków fenolowych niż w przypadku owoców zdrowych, przy czym największe bo aż 5-krotne różnice odnotowano w przypadku zawartości kwasu chlorogenowego i katechin. Jednocześnie w skórce jabłek, w miejscach dotkniętych gorzką plamistością, wykazano 10-krotnie niższą zawartość antocyjanów (barwniki o udowodnionych właściwościach prozdrowotnych) niż w skórce jabłek zdrowych. Bardziej podatne na wystąpienie tej choroby są jabłka duże, zwłaszcza pochodzące z młodych lub słabo plonujących drzew. W takich owocach następuje bowiem większe rozcieńczenie wapnia w miąższu. Z drugiej strony, drzewa młode lub plonujące słabo odznaczają się wzmożonym wzrostem wegetatywnym i wówczas ujawnia się silniej konkurencja o wapń między pędami a owocami. Intensywnie rosnące pędy wygrywają bowiem z owocami konkurencję o wapń, co znajduje odzwierciedlenie w większej podatności takich jabłek na gorzką plamistość podskórną. Podobnie bywa w wierzchołkowych częściach korony drzew starszych, gdzie jabłka wyrastają do większych rozmiarów, odznaczając się niższą zawartością endogennego wapnia i częściej ulegając gorzkiej plamistości podskórnej (tab. 1). Dodać również należy, iż w górnych partiach korony roztwór soli wapnia wysycha szybciej, czego konsekwencją jest mniejsza efektywność dokarmiania tym składnikiem jabłek rosnących na tej wysokości. Zapobieganie chorobie polega na właściwym nawożeniu potasem, a przede wszystkim na kilkukrotnym opryskiwaniu drzew roztworami soli wapnia zabiegi od początku czerwca co 10 14 dni, z ostatnim przypadającym na około 2 tygodnie przed zbiorem owoców. Łącznie należy wykonać 5 7 zabiegów. Wprawdzie pozakorzeniowe nawożenie wapniem zawsze ogranicza występowanie gorzkiej plamistości podskórnej, jednak tylko w nielicznych przypadkach eliminuje ją całkowicie. Efektywność dokarmiania owoców wapniem zależy od wielu czynników, w tym od odmiany, rodzaju i dawki nawozu oraz warunków panujących podczas zabiegu i tuż po jego wykonaniu. Jeśli jest gorąco, a do dokarmiania jabłek wapniem używany jest chlorek wapnia, to zabieg należy przeprowadzić wieczorem, gdy obniży się temperatura powietrza. Jeśli od ostatniego zabiegu nie było deszczu, następne opryskiwanie należy opóźnić i zastosować niższe stężenie. Tabela 1. Wpływ położenia owoców w koronie drzewa na wybrane cechy jabłek Badany wskaźnik Średnia masa owocu (g) Zawartość wapnia (mg/kg s.m.) Gorzka plamistość podskórna (%) Położenie owoców w koronie drzewa do 1 m od 1 m do 2 m 187 a 213 b 535 b 451 a 0,0 a 0,0 a Objaśnienie: średnie oznaczone taką samą literą w wierszu nie różnią się istotnie między sobą według testu Tukeya przy poziomie istotności α = 0,05. Szklistość miąższu Objawy szklistości miąższu pojawiają się w sadzie zwykle pod koniec wzrostu owoców. Opanowane partie na skutek wysycenia wodą

Choroby fizjologiczne jabłek 23 Fot. 3. Miąższ jabłek w różnym stopniu opanowany szklistością przestworów międzykomórkowych, przybierają szklisty, przezroczysty wygląd. Początkowo objawy występują wokół wiązek sitowo-naczyniowych, które są widoczne dopiero po przekrojeniu owocu (fot. 3). Choroba zwykle opanowuje tkanki w kierunku komór nasiennych, jednak zdarza się, że wodniste nacieki widać także przez skórkę owocu (fot. 4). Tak często bywa m.in. u jabłek Elise, Fuji i Šampion. Nacieki te są następstwem wydostania się soku (bogatego w sorbitol) z komórek do przestrzeni międzykomórkowych. Należy pamiętać, iż w przypadku zdrowego miąższu sorbitol jest przekształcany we fruktozę i to właśnie zaburzenia w prawidłowym przebiegu tego procesu są główną przyczyną szklistości. Na skutek nagromadzenia się sorbitolu powstają alkohol etylowy i aldehyd octowy, które w podwyższonym stężeniu działają toksycznie na tkanki owoców, powodując ich brązowienie i rozpad (fot. 5). Chorobie sprzyjają długotrwałe upały i susza w okresie wegetacji oraz duże wahania temperatury przed zbiorem owoców. W okresie bardzo wysokich temperatur drzewa można opryskiwać roztworami glinki kaolinowej. Przyczyny wystąpienia szklistości miąższu należy również upatrywać w silnym cięciu i nadmiernym zaopatrywaniu drzew w azot, w nadmiernie wyrośniętych jabłkach i dużej liczbie liści przypadających na owoc. Niskie stężenie wapnia w owocach, długi okres ich ekspozycji na działanie promieni słonecznych oraz zbyt późne zbiory również mają w całym procesie swój negatywny udział. Warto podkreślić, że także zimne, jesiennie noce sprzyjają zarówno wcześniejszemu dojrzewaniu jabłek, jak i zwiększają ich podatność na wystąpienie szklistości. Taką właśnie sytuację można było zaobserwować w 2013 r. Wówczas już trzecia dekada sierpnia obfitowała w niezwykle zimne noce. Pogodowa karuzela (w nocy zimno, w dzień gorąco) miała także miejsce we wrześniu, a na początku października lokalnie występowały nawet przymrozki. Pod koniec lata i na początku jesieni 2013 r. występowały zatem warunki sprzyjające powstawaniu szklistości miąższu, a zaburzenie to można było obserwować nie tylko Fot. 4. Objawy szklistości widoczne przez skórkę jabłka Fot. 5. Rozpad miąższu postępujący po szklistości

24 Choroby fizjologiczne jabłek w jabłkach wspomnianych wcześniej odmian, lecz także w przypadku Ligol, Gloster i Braeburn oraz sportów Red Deliciousa, tj. Camspur, Red Cap, Early Red One, Redvelox. Mimo, że szklistość miąższu stanowi problem danego sezonu (jej występowanie zależy przede wszystkim od przebiegu warunków atmosferycznych), to warto jednak zastanowić się nad postępowaniem z jabłkami w roku, w którym choroba występuje w dużym nasileniu. W takim przypadku zaleca się przeprowadzać wcześniejszy zbiór owoców. Lekkie objawy szklistości mogą ustąpić po 2 3 miesiącach ich przechowywania, zakładając późniejsze ich schłodzenie, poddanie działaniu preparatu SmartFresh i przechowywanie w nieco wyższej temperaturze początkowo w warunkach chłodni zwykłej (nie w KA!). W czasie wypełniania komory chłodniczej owocami należy utrzymywać temperaturę na poziomie 4-5 C, a po jej wypełnieniu należy stopniowo dochłodzić jabłka do 1,5-2 C, obniżając temperaturę nie więcej niż o 1 C na tydzień. W czasie 6-8 tygodni owoce należy przechowywać w atmosferze pozbawionej prawie całkowicie dwutlenku węgla (CO 2 < 1%) i w której tlen utrzymuje się na wysokim poziomie (O 2 > 18%). Jest to kwestia niezwykle istotna, ponieważ w wypełnionej owocami i szczelnie zamkniętej komorze wskutek oddychania jabłek dość szybko dochodzi do znacznej zmiany składu gazowego powietrza. Przeciwdziałać temu zjawisku można poprzez codzienną pracę płuczki. W tym okresie, co 7 dni należy też kontrolować stan jabłek. Jeśli objawy szklistości ustąpią, wówczas można wprowadzić warunki KA lub ULO. W przeciwnym razie należy rozpocząć sprzedaż owoców. Oparzelizna powierzchniowa Objawy tej choroby są widoczne na skórce jabłek w postaci nieregularnych, herbaciano- -brązowych plam o niewyraźnych konturach (fot. 6). Plamy te ukazują się po kilku miesiącach przechowywania owoców, zwykle na skórce pozbawionej rumieńca. Choroba nasila się po przeniesieniu jabłek z komory przechowalniczej do temperatury pokojowej. W jednym z naszych doświadczeń prowadzonym na 28 sportach odmiany Red Delicious, zaobserwowaliśmy średnio 56% jabłek z oparzelizną powierzchniową gdy owoce zrywano 26 września i tylko 2% jabłek opanowanych tą chorobą, gdy zbiór przeprowadzono tydzień później, tj. 4 października (tab. 2). Warto też zwrócić uwagę na zróżnicowanie stopnia dojrzałości, występujące w obrębie korony drzewa. Ma to związek z powstawaniem owoców z kwiatów rozwijających się w różnym czasie. Z danych zamieszczonych w tabeli 3 wynika, że jabłka powstałe z późnego kwitnienia były istotnie mniejsze oraz odznaczały się niższym stężeniem etylenu w komorach nasiennych i wyższym wynikiem testu skrobiowego niż owoce powstałe z wczesnego kwitnienia. Podczas przechowywania, jabłka fizjologicznie młodsze (wykształcone z kwiatów rozwiniętych późno) silniej ulegały oparzeliźnie Fot. 6. Oparzelizna powierzchniowa

Choroby fizjologiczne jabłek 25 powierzchniowej, zaś rozpad wewnętrzny dużo częściej występował na owocach fizjologicznie starszych w czasie zbioru. Po zbiorze jednokrotnym, stosowanym niestety powszechnie, sadownicy zwykle tracą część owoców. Jest to związane albo z występowaniem rozpadu wewnętrznego na jabłkach najdorodniejszych (dojrzewających wcześniej), albo z oparzelizną powierzchniową lub zbrązowieniem przygniezdnym na jabłkach drobniejszych. Przypuszcza się, że bezpośrednią przyczyną choroby są trieny (toksyczne dla komórek skórki), które powstają wskutek utleniania α-farnezenu. Zahamowanie lub przynajmniej zmniejszenie tempa tej reakcji można rozpatrywać w trzech aspektach. Po pierwsze należy unikać zbyt wczesnego terminu zbioru, by owoce zdążyły wytworzyć wystarczającą ilość antyutleniaczy, czyli związków przeciwdziałających powstawaniu objawów oparzelizny powierzchniowej. Po drugie jabłka można poddawać działaniu preparatu SmartFresh, ponieważ ten ma właściwości opóźniające, a nawet eliminujące pojawienie się objawów choroby. Wynika to stąd, że 1-MCP drastycznie redukuje syntezę α-farnezenu, a tym samym rozwój choroby. Po trzecie wreszcie jabłka powinno się przechowywać w warunkach DKA (dynamicznie kontrolowanej atmosfery), w których choroba praktycznie nie występuje. Objawy oparzelizny powierzchniowej nasilają się po przeniesieniu jabłek z chłodni zwykłej lub z KA do temperatury pokojowej. Wówczas zdarza się, że wręcz całe owoce mogą być pokryte plamami. W pierwszej kolejności oparzeliźnie powierzchniowej ulegają owoce małe, zielone oraz wcześnie zebrane, zwłaszcza gdy w ciągu 6 tygodni poprzedzających zbiór było ciepło i sucho. Jeśli owoce są zbierane jednokrotnie, to odsetek jabłek zbyt wcześnie zbieranych jest tym większy, im dłuższe było kwitnienie drzew. Ryzyko występowania oparzelizny powierzchniowej jest mniejsze, jeśli przed zbiorem owoców wzrasta liczba godzin z temperaturą poniżej 10 C. Poniżej 10 C rozpoczyna się w sadzie proces aklimatyzacji owoców do niskiej temperatury, charakterystycznej dla warunków przechowywania. Za tym naturalnie idzie spadek podatności jabłek na oparzeliznę powierzchniową. Proces ten związany jest z syntezą kwasów tłuszczowych, zwłaszcza tych nienasyconych. Wzrost stopnia nienasycenia kwasów tłuszczowych jest największy, gdy owoce są poddane działaniu temperatury poniżej 10 C przez ponad 100 godzin. Zatem im dłużej trwają jesienne spadki temperatury poniżej 10 C, tym mniej jabłek ulegnie oparzeliźnie powierzchniowej. Czynnikami ograniczającymi występowanie choroby są także wyższa zawartość wapnia, dwukrotny zbiór oraz wietrzenie komór (w praktyce możliwe w przechowalniach). Natomiast występowaniu choroby sprzyjają: wysoka zawartość azotu w owocach, późne ich schładzanie po zbiorze, zbyt wysoka temperatura w czasie przechowywania, zła cyrkulacja powietrza oraz zbyt Tabela 2. Występowanie oparzelizny powierzchniowej zależnie od terminu zbioru i sposobu przechowywania jabłek w KA (CO 2 :O 2 = 3,0:1,5) Termin zbioru I (26 września) II (4 października) Sposób utrzymywania składu w KA Odsetek jabłek z oparzelizną powierzchniową bezpośrednio po przechowywaniu po 7 dniach w temperaturze pokojowej w przepływie 3 6 statyczna 55 58 w przepływie 0 0 statyczna 1 2

26 Choroby fizjologiczne jabłek długi okres przechowywania. Najprostszym sposobem na uniknięcie strat powodowanych przez oparzeliznę powierzchniową jest zatem przechytrzenie choroby, czyli sprzedaż jabłek zanim wystąpią jej objawy. Tabela 3. Wpływ terminu kwitnienia na wybrane cechy jabłek odmiany Gloster Wskaźnik Termin kwitnienia wczesny średni późny Średnia masa owocu (g) 201 b 186 b 135 a Stężenie etylenu w komorach nasiennych (µl/l) Wartość testu skrobiowego (1-10) 2,89 b 0,44 a 0,12 a 6,4 c 3,3 b 1,7 a Ubytki naturalne (%) 3,9 a 4,3 a 6,4 b Oparzelizna powierzchniowa (%) 0,0 a 0,0 a 5,8 b Rozpad wewnętrzny (%) 9,2 b 4,7 ab 0,0 a Objaśnienie: patrz tabela 1. Rozpad starczy Objawia się mięknięciem i brązowieniem miąższu, początkowo ciemniejącego tuż pod skórką, która następnie sama zostaje objęta zmianami chorobowymi (fot. 7). Schorzenie występuje zwykle wokół zagłębienia kielichowego, często tylko z jednej strony jabłka. Objawy pojawiają się w charakterystyczny sposób na poszczególnych odmianach, dlatego rozróżnia się m.in.: rozpad Jonagolda, rozpad Ligola czy rozpad Šampiona. Forma tych rozpadów wyraźnie różni się od rozpadu chłodniczego i mączystego. Rozpad starczy występuje przeważnie na dużych jabłkach (zwłaszcza zebranych z młodych drzew), tych z wierzchołkowych części korony i zawierających mało nasion. Przyczyną jest zbyt niska zawartość wapnia w miąższu oraz nadmierne wyrośnięcie owoców. Rozpad mączysty Miąższ owoców staje się sypki i kaszkowaty, traci swoją jędrną konsystencję. Przy znacznym zaawansowaniu rozpadu skórka pęka zwykle prostopadle do osi jabłka odsłaniając biały miąższ (fot. 8). Choroba jest przejawem przejrzewania i starzenia się owocu, prowadzącym w konsekwencji do jego fizjologicznego obumarcia. Przyczyną w tym przypadku jest niska zawartość wapnia w miąższu jabłek. Wynika to stąd, że jabłka odznaczające się niską zawartością tego pierwiastka oddychają intensywniej, a zatem wcześniej dojrzewają i przejrzewają. Objawy występują silniej na owocach dużych, zwłaszcza z drzew młodych, a także z sadów obficiej nawożonych azotem. Zapobieganie chorobie polega na zapewnieniu Fot. 7. Rozpad starczy Fot. 8. Rozpad mączysty

Choroby fizjologiczne jabłek 27 warunków opóźniających dojrzewanie jabłek. Wiele wagi przywiązuje się do właściwego terminu zbioru, szybkiego schłodzenia owoców po zbiorze, przechowywania jabłek w niskiej temperaturze najlepiej w chłodni z KA lub ULO oraz traktowania ich preparatem SmartFresh. Rozpad chłodniczy Objawem choroby jest brązowienie miąższu na zewnątrz wiązek sitowo-naczyniowych. Często miąższ tuż pod skórką pozostaje biały (fot. 9) i z tego powodu w początkowym okresie zaburzenie nie jest widoczne z zewnątrz. W późniejszych stadiach skórka przybiera barwę wodnisto-szarą, a miąższ odznacza się sfermentowanym smakiem. Przyczyną choroby jest przechowywanie jabłek w zbyt niskiej dla nich temperaturze, przy czym należy podkreślić, iż krótkotrwała ekspozycja owoców na takie warunki nie musi od razu oznaczać ryzyka rozpadu. W takiej sytuacji, bardzo podatnymi pozostają jabłka m.in. odmiany Red Boskoop i Sawa, a do czynników sprzyjających temu procesowi zalicza się też niską zawartość fosforu. Choroba ujawnia się silniej po chłodnym okresie wegetacji, zwłaszcza na jabłkach zebranych późno. Bardziej podatne są owoce przechowywane w warunkach KA niż w chłodni zwykłej, dlatego tzw. wrażliwe odmiany powinno się przechowywać w temperaturze 3-4 C, zwłaszcza w pierwszych dwóch miesiącach. Głęboka oparzelizna Objawami głębokiej oparzelizny (miękkiej oparzelizny) są jasnobrązowe, szerokie, zwykle pojedyncze plamy występujące na powierzchni jabłek, wyraźnie odcinające się od zdrowej skórki. Zmieniona chorobowo skórka wraz z miąższem zamiera do głębokości około 5 mm, tylko przy przechowywaniu jabłek w temperaturze poniżej 3 C. W późniejszych stadiach choroby na skórce mogą pojawiać się czarne plamy, które są następstwem porażenia przez grzyby saprofityczne (fot. 10a). Choroba najczęściej występuje na jabłkach odmiany Honeycrisp (fot. 10b) którą interesują się rodzimi sadownicy i rzadziej na jabłkach odmian z grupy Jonagold. Spotykana bywa też na jabłkach odmiany Lobo, zwłaszcza gdy owoce są zbierane w upalne dni i umieszczane w dobrze schłodzonej komorze. Występowanie choroby jest ujemnie skorelowane z opadami deszczu między 90 a 120 dniem po pełni kwitnienia. Należy również dodać, że bardziej podatne są jabłka zbierane późno. Głęboka oparzelizna i rozpad chłodniczy są typowymi chorobami fizjologicznymi zbyt niskiej temperatury. Dlatego zapobieganie tej chorobie, podobnie jak ma to miejsce w przypadku rozpadu chłodniczego, polega na przechowywaniu jabłek w temperaturze 3-4 C. Bezpośrednio po zbiorze, zanim jabłka Honeycrisp zostaną umieszczone w komorze chłodniczej, przez 6 dni powinny być przetrzymywane w temperaturze 20 C i wilgot- Fot. 9. Rozpad chłodniczy Fot. 10a Głęboka oparzelizna Fot. 10b

28 Choroby fizjologiczne jabłek ności względnej powietrza poniżej 50%. W tym czasie masa owoców powinna ulec zmniejszeniu o około 1%, głównie za sprawą utraty wody. Później jabłka można przechowywać albo w DKA (0,7% tlenu) albo w KA zawierającej 2% tlenu i 3% CO 2, przy czym rekomendowaną zawartość CO 2 należy uzyskać poprzez stopniowe zwiększanie stężenia tego gazu w czasie 4 6 tygodni. Wyniki badań prowadzonych w Kanadzie wskazują, że opryskiwanie drzew przy użyciu 1-MCP zawartego w preparacie Harvista (środek niezarejestrowany w Polsce) zapobiega występowaniu głębokiej oparzelizny, bez konieczności opóźnienia o 6 dni schładzania jabłek po zbiorze. Pozbiorcze traktowanie jabłek preparatem SmartFresh jest jednak nieskuteczne. Zbrązowienie przygniezdne Zaburzenie to występuje pod koniec sezonu przechowalniczego i nasila się pod wpływem wzrastającej zawartości CO 2 w KA i niskiej temperatury. Objawem choroby początkowo jest zaróżowienie, później brązowienie miąższu, głównie wokół komór nasiennych (fot. 11). Pierwsze objawy mogą wystąpić już w grudniu i nasilają się pod koniec przechowywania, zwłaszcza po przeniesieniu owoców z chłodni do temperatury pokojowej. Zbrązowienie przygniezdne występuje silniej po chłodnym i pochmurnym okresie wegetacji, szczególnie na owocach zebranych z wnętrza korony. Wysokie nawożenie azotem i wczesny zbiór jabłek również sprzyjają chorobie. Podatne na zbrązowienie przygniezdne są jabłka m.in. odmian Alwa, Braeburn, Empire i Gloster. Zapobieganie w tym przypadku polega na unikaniu przedwczesnego zbioru i przechowywaniu jabłek najlepiej w warunkach DKA (wręcz bez CO 2 i przy bardzo niskim stężeniu tlenu). Jabłka odmian podatnych na zbrązowienie przygniezdne nie powinny być poddawane działaniu preparatu SmartFresh. Zbrązowienie wewnętrzne jabłek Empire Objawem choroby jest rozprzestrzeniające się brązowienie miąższu, które w przypadku jabłek silnie dotkniętych chorobą może obejmować także miąższ wokół komór nasiennych (fot. 12). Są lata, w których choroba występuje w dużym nasileniu oraz lata, w których występowanie jest mocno ograniczone. Samo zaburzenie jest stymulowane zbyt niską temperaturą przechowy- Fot. 11. Zbrązowienie przygniezdne Fot. 12. Zbrązowienie wewnętrzne jabłek Empire

Choroby fizjologiczne jabłek 29 wania, dlatego najlepszym sposobem zabezpieczenia jabłek przed zbrązowieniem miąższu jest ich przechowywanie w temperaturze 1,5-2 C. Niewskazane jest jednak zwiększenie temperatury powyżej 2 C, ponieważ wówczas rośnie ryzyko rozwoju rozpadu starczego oraz szybciej postępuje proces mięknięcia miąższu, co skraca długość okresu przechowywania. Występowanie zbrązowienia miąższu jest głównym czynnikiem limitującym długość przechowywania jabłek odmiany Empire. Występowaniu choroby sprzyja niska temperatura w lipcu i sierpniu. Jabłka zebrane jako bardziej dojrzałe są znacznie bardziej wrażliwe niż jabłka zebrane wcześnie; tygodniowe opóźnienie zbioru zwiększa występowanie choroby 2-3-krotnie. Z tego względu termin zbioru jest uznawany za podstawowy czynnik modyfikujący podatność jabłek na to zaburzenie fizjologiczne. Wystąpieniu zbrązowienia miąższu sprzyja również traktowanie jabłek preparatem SmartFresh oraz utrzymywanie wyższej zawartości CO 2 w powietrzu otoczenia owoców. Właśnie dlatego atmosfera składająca się z 1-2% CO 2 i 2% O 2 jest swoistym kompromisem pomiędzy możliwością utrzymania wysokiej jędrności a wzrastającym ryzykiem wystąpienia choroby. Pomocne jest też ustalenie właściwego składu atmosfery nie wcześniej niż po 3 tygodniach od wypełnienia komory jabłkami. Ponieważ skórka jabłek odmiany Empire jest wrażliwa na nadmiar dwutlenku węgla, to w ciągu pierwszych 4-6 tygodni przechowywania w KA dobrze jest utrzymywać stężenie tego gazu na poziomie nie wyższym niż 1%. Uszkodzenia powodowane niedostatkiem tlenu Jabłka przechowywane w niskiej temperaturze (0 C), w chłodni z kontrolowaną atmosferą, przez wiele miesięcy tolerują niskie stężenie tlenu (0,8-1,0%, a nawet 0,4-0,7%). Jednak przy wyższej temperaturze przechowywania, zwłaszcza gdy owoce zebrano nieco później, jabłka mogą ulegać zaburzeniom powodowanym Fot. 13. Zaburzenia powodowane niedostatkiem tlenu niedostatkiem tlenu. Uszkodzenia te początkowo występują w postaci czerwonych przebarwień skórki, które z czasem brązowieją (fot. 13). Miąższ staje się różowo-brązowy i ma sfermentowany zapach. Jest to związane ze wzrostem stężenia alkoholu w wyniku oddychania beztlenowego (fermentacji). Zapobieganie polega przede wszystkim na utrzymaniu odpowiedniego stężenia tlenu w atmosferze otaczającej owoce, dostosowanego do stanu fizjologicznego jabłek oraz temperatury i stężenia dwutlenku węgla w KA, ULO lub DKA. W miarę postępu czasu przechowywania można np. zwiększać nieco zawartość tlenu w komorze. Jabłka z zaburzeniami w początkowej fazie można jeszcze uratować poprzez przeniesienie ich do ciepłego pomieszczenia (18 C) i intensywne wietrzenie. Zaburzenia powodowane nadmiarem dwutlenku węgla Uszkodzenia powodowane nadmiernym stężeniem dwutlenku węgla mogą występować nawet na początku przechowywania. Są to ciemnozielone, zapadnięte plamy na skórce (fot. 14), które z czasem ciemnieją. Uszkodzenia tego typu w pierwszej kolejności występują na owocach wcześniej zebranych i schładzanych w komorze

30 Choroby fizjologiczne jabłek zawierającej nagromadzony dwutlenek węgla. Kolejnym rodzajem są uszkodzenia wewnętrzne w postaci jasnobrązowego miąższu. Zależnie od odmiany, strefa uszkodzonego miąższu występuje albo w okolicach wiązek sitowo-naczyniowych albo wokół komór nasiennych (fot. 15). U niektórych odmian jabłek uszkodzenia mogą jednak występować równomiernie w całym miąższu. Ogólnie, bardziej wrażliwe na nadmierne stężenie CO 2 są jabłka większe i później zbierane z drzew, następnie schładzane i przechowywane w niższej temperaturze oraz przy niskim poziomie tlenu. Bardziej wrażliwe są także jabłka z chłodnego okresu wegetacji, bogatsze w azot oraz zawierające mniej potasu. Warto też zaznaczyć, że jabłka wykazują mniejszą tolerancję na wysokie stężenie CO 2 przy niskiej zawartości O 2, a także mniejszą tolerancję na niskie stężenie O 2 przy wysokiej zawartości CO 2. Co więcej, zjawisko to nasila się w jabłkach poddanych działaniu preparatu SmartFresh (tab. 4). Pierwsze symptomy uszkodzeń spowodowanych przez CO 2 na jabłkach mogą być widoczne już po 2-3 tygodniach od przekroczenia niebezpiecznego poziomu dwutlenku węgla w powietrzu. Odsetek uszkodzonych jabłek zwykle przestaje zwiększać się po 3-4 miesiącach, a po około 6 miesiącach w miąższu pojawiają się kawerny. Oczywiste jest, że jabłek z uszkodzeniami przestaje przybywać dopiero wtedy, gdy stężenie CO 2 zostanie obniżone do bezpiecznego poziomu. Powstawanie uszkodzeń powodowanych przez dwutlenek węgla wciąż jest niejasne. Wydaje się, że decydujące znaczenie w brązowieniu owoców ma enzymatyczne utlenianie związków polifenolowych przez polifenolooksydazę. Proces ten kończy się produkcją bardzo reaktywnych o-chinonów i tworzeniem polimerów o brązowym zabarwieniu. Głównym czynnikiem wpływającym na rozwój zbrązowienia jest prawdopodobnie kombinacja niskiej temperatury i nadmiernego stężenia CO 2 podczas przechowywania owoców. W takich warunkach następuje gromadzenie alkoholu i aldehydu octowego, które mają toksyczny wpływ na owoce. Nasilenie zbrązowienia miąższu jest skorelowane z długością przechowywania, stężeniem dwutlenku węgla oraz aktywnością enzymów uczestniczących w przemianach bursztynianu w fumaran, zachodzących w owocach w cyklu Krebsa. Wskutek utrudnień w tych przemianach, dochodzi do gromadzenia się zbyt dużych ilości bursztynianu i jego toksycznego oddziaływania na miąższ owoców. Należy zdawać sobie sprawę, że warunki ULO w połączeniu z niską temperaturą przechowywania silnie ograniczają intensywność oddychania owoców, co pociąga za sobą także powstawanie mniejszej ilości energii. Energia pochodząca z oddychania jest zużywana do podtrzymywania procesów życiowych zachodzących w owocach, a jej nadmiar oddawany jest na zewnątrz. Jest to tzw. ciepło oddychania, które musi być usuwane Fot. 14. Skórka uszkodzona nadmiarem CO 2 Fot. 15. Miąższ uszkodzony nadmiarem CO 2

Choroby fizjologiczne jabłek 31 z otoczenia owoców za pomocą urządzenia chłodniczego, co oznacza większe koszty eksploatacji chłodni. Jednak zbyt mała ilość energii jest również niekorzystna, ponieważ uniemożliwia w owocach regenerację antyoksydantów, które pełnią ważną rolę w ograniczaniu zbrązowienia miąższu. Niektórzy badacze łączą dodatkowo rozwój zbrązowienia miąższu z zawartością kwasu askorbinowego w owocach. Kwas askorbinowy jest obecny we wszystkich komórkach rośliny i pełni wiele funkcji biologicznych. Jako antyutleniacz chroni rośliny przed uszkodzeniami oksydacyjnymi. Tabela 4. Wpływ preparatu SmartFresh i warunków przechowywania na odsetek owoców Braeburn z objawami uszkodzeń miąższu wywołanych nadmiarem CO 2 Kombinacje z użyciem preparatu SmartFresh Warunki przechowywania NA KA ULO DKA Nietraktowane 0,0 a 12,1 c 1,7 b 0,9 b Traktowane 0,0 a 30,7 d 13,0 c 1,9 b Efekt preparatu SmartFresh 0,0 ni. 18,6** 11,3** 1,0 ni.

32 Choroby przechowalnicze jabłek i gruszek Choroby przechowalnicze jabłek i gruszek Dr Hanna Bryk Instytut Ogrodnictwa, Skierniewice Większość uprawianych w kraju odmian jabłoni należy do grupy odmian zimowych, których owoce mogą być przechowywane przez wiele miesięcy zachowując bardzo dobrą jakość. Co więcej, jabłka niektórych odmian wymagają określonego czasu przechowywania, aby osiągnąć właściwe walory smakowe. Przechowywanie gruszek jest trudniejsze niż jabłek, ze względu na niższą temperaturę przechowywania (-1 o C do 0 o C) i bardzo dużą wrażliwość owoców na wahania temperatury i składu atmosfery. Gruszki niektórych zimowych odmian aby dojrzeć, bezwzględnie wymagają pozbiorczego przechłodzenia. Inne zaś mogą powoli, chociaż nierównomiernie dojrzewać po zbiorze. Jednym z czynników limitujących długość przechowywania zarówno jabłek, jak i gruszek są choroby, które mogą być przyczyną znacznych strat owoców. Ponieważ utrzymanie obiektów przechowalniczych jest bardzo kosztowne, to wszelkie straty owoców odbiją się niekorzystnie na opłacalności produkcji sadowniczej. Wśród chorób przechowalniczych wyróżnia się dwie grupy o pochodzeniu fizjologicznym (abiotyczne) oraz o pochodzeniu infekcyjnym (biotyczne). Bardzo istotna jest umiejętność poprawnego rozpoznania chorób po wyjęciu owoców z chłodni, gdyż metody ograniczające te choroby są różne. Informacje o rodzaju chorób i stopniu ich nasilenia posłużą do ustalenia programu ochrony owoców w przyszłym sezonie.

Choroby przechowalnicze jabłek i gruszek 33 Choroby pochodzenia fizjologicznego Choroby fizjologiczne są skutkiem zaburzeń zachodzących w procesach metabolicznych w owocach i objawiają się głównie zmianą wyglądu skórki i/lub konsystencji miąższu. O występowaniu tych chorób decyduje wiele czynników, m.in.: odmiana, warunki wzrostu owoców (agrotechniczne i klimatyczne), termin zbioru i warunki przechowywania. W przypadku jabłek najbardziej powszechne są: gorzka plamistość podskórna, oparzelizna powierzchniowa, szklistość miąższu, rozpad wewnętrzny, rozpad starczy (mączysty), rozpad chłodniczy, plamistość Jonatana. Na gruszkach występuje mniej chorób fizjologicznych i nie są tak wyraźnie zdefiniowane. Najczęściej spotyka się rozpad wewnętrzny i dwa rodzaje oparzelizny powierzchniowej. Często natomiast dochodzi do uszkodzenia gruszek przez niższą od optymalnej temperaturę przechowywania lub zbyt wysokie stężenie CO 2 i niskie stężenie O 2. Owoce z uszkodzeniami fizjologicznymi mogą być wtórnie zakażane przez różne grzyby (np. Penicillium, Alternaria, Cladosporium), co w ostateczności doprowadzi do ich gnicia. Jednym ze sposobów zapobiegających niektórym chorobom fizjologicznym jest zwiększanie poziomu wapnia w owocach poprzez pozakorzeniowe nawożenie drzew. Stosowanie dolistnych preparatów wapniowych pośrednio zabezpiecza także owoce przed rozwojem chorób pochodzenia grzybowego. Owoce zawierające więcej Ca są bardziej jędrne w czasie zbioru i wolniej dojrzewają podczas przechowywania, co powoduje, że choroby biotyczne rozwijają się później. Choroby pochodzenia infekcyjnego Specyfiką większości chorób pochodzenia infekcyjnego jest ich ukryty charakter polegający na tym, że od terminu zakażenia owoców w sadzie, do ujawnienia się pierwszych objawów chorobowych w czasie przechowywania często upływa kilka miesięcy. To sprawia, że umieszczając w chłodni pozornie zdrowe owoce trudno jest przewidzieć ich stan zdrowotny po zakończeniu przechowywania. Choroby infekcyjne można podzielić na trzy grupy ze względu na sposób zakażenia owoców przez grzyby. Do pierwszej grupy należą choroby powodowane przez patogeny wnikające przez naturalne otwory (lub organy). Do drugiej grupy należą patogeny zakażające owoce przez uszkodzenia skórki, a do trzeciej rozwijające się na powierzchni jabłek i gruszek. Choroby z pierwszej i drugiej grupy powodują gnicie owoców, a z trzeciej pogorszenie ich wyglądu. Najgroźniejsze są patogeny wywołujące gnicie owoców, natomiast patogeny powierzchniowe obniżają jakość handlową owoców, zwiększają ich transpirację w czasie przechowywania i umożliwiają rozwój patogenów wtórnych. Niektóre grzyby (np. z rodzajów Penicillium, Alternaria, Fusarium) wytwarzają w owocach rakotwórcze mikotoksyny, które mogą stanowić zagrożenie dla zdrowia ludzi, jeżeli porażone przez nie owoce, nawet z małymi plamkami gnilnymi, zostaną przeznaczone do przerobu.

34 Choroby wywoływane przez patogeny wnikające przez naturalne otwory Gorzka zgnilizna jabłek i gruszek Fot. 1. Gorzka zgnilizna jabłek powodowana przez Neofabraea spp. Choroba powodowana jest przez grzyby z rodzajów Neofabraea (dawniej Pezicula) i Glomerella. Jest to najpoważniejsza choroba przechowalnicza jabłek, natomiast na gruszkach występuje rzadziej, jakkolwiek z roku na rok obserwuje się jej nasilenie. Duża częstotliwość występowania choroby na jabłkach wynika z tego, że większość uprawianych, zimowych odmian jabłek jest na nią podatna. Ponadto, sprawcy choroby, grzyby z rodzaju Neofabraea powszechnie występują w koronach jabłoni, bądź jako saprotrofy, bądź sprawcy zgorzeli kory jabłoni, a tworzące się na pędach zarodniki grzybów zakażają jabłka. Możliwość saprotroficznego występowania grzybów sprawia, że skuteczne wyniszczenie źródła infekcji owoców jest praktycznie niemożliwe. Duża szkodliwość choroby wynika także z tego, że nowoczesne metody przechowywania owoców nie ograniczają rozwoju grzybów Neofabraea spp., a tylko opóźniają występowanie objawów choroby. Nierzadko obserwuje się masowe oczkowanie owoców dopiero po ich wyjęciu z chłodni. Pierwsze objawy choroby powodowanej przez Neofabraea spp. są w postaci małych plamek gnilnych wokół przetchlinek (oczka), stopniowo powiększających się. Zgnilizna w formie klina, sięga głęboko w miąższ. Na większych plamach pojawiają się pod skórką owocu owocniki grzybów w postaci drobnych wypukłości, z których wydobywa się śluzowata, szaro-kremowa substancja z zarodnikami konidialnymi grzyba (fot. 1).

Choroby wywoływane przez patogeny wnikające przez naturalne otwory 35 Objawy choroby ukazują się dopiero na owocach o zaawansowanym stopniu dojrzałości, czyli po kilku miesiącach przechowywania w chłodni. Rozróżnienie gatunku grzyba z rodzaju Neofabraea na podstawie wyglądu plamy gnilnej jest praktycznie niemożliwe i z praktycznego punktu widzenia nieistotne. Początkowe objawy choroby powodowanej przez Glomerella spp. są podobne do wcześniej opisanych, z tą różnicą, że plamy gnilne mogą być nieco ciemniejsze i szybciej się powiększają, zwłaszcza po wyjęciu owoców z chłodni. Tworzące się na plamach owocniki grzyba są drobne i bardzo ciemne, a wydobywająca z nich masa zarodników pomarańczowo-różowa (fot. 2). Ta forma gorzkiej zgnilizny do 2008 roku spotykana była w kraju sporadycznie, a ostatnio występuje coraz częściej. Czasami objawy choroby można zauważyć już w sadzie w okresie przedzbiorczym. Rozwój obu form gorzkiej zgnilizny jest podobny. Źródłem zakażenia są pędy jabłoni i grusz, na których grzyby się rozwijają i w drugiej połowie Fot. 2. Gorzka zgnilizna jabłek powodowana przez Glomerella spp. lata, zwłaszcza w czasie mokrej pogody tworzą masowo zarodniki konidialne. Zarodniki te są przenoszone z kroplami deszczu na rozwijające się owoce. Teoretycznie ryzyko zakażenia owoców istnieje przez cały okres wegetacji, jednak wykazano, że najwięcej infekcji ma miejsce w okresie 1,5-1 miesiąca przed zbiorem. Deszczowa pogoda w tym okresie wyraźnie sprzyja zakażeniom i występowaniu choroby w czasie przechowywania. Wszystkie czynniki przyspieszające dojrzewanie owoców, jak zbyt późny zbiór, opóźnione schłodzenie po zbiorze, mała zwartość Ca w owocach, czy zbyt wysoka temperatura przechowywania, sprzyjają równocześnie rozwojowi gorzkiej zgnilizny. Zapobieganie i zwalczanie Zwalczanie choroby składa się z dwóch elementów: likwidacji źródła infekcji i zabezpieczania owoców przed zakażeniem. W czasie zimowego cięcia drzew należy usuwać wszystkie rany zgorzelowe na pędach i pniach drzew. Rany powstałe po cięciu powinno się zabezpieczać przed kolejnymi zakażeniami przy pomocy aktualnie dostępnych preparatów. Ochrona owoców przed zakażeniem polega na stosowaniu fungicydów w okresie przedzbiorczym. Schemat opryskiwania, obejmujący liczbę i terminy zabiegów, powinien być elastyczny i dostosowany do: nasilenia choroby w ubiegłym roku, podatności odmiany, warunków pogodowych w okresie przedzbiorczym i rodzaju użytego fungicydu. Przy silnym porażeniu owoców w ubiegłym sezonie (ponad 10%), występowaniu opadów deszczu i podatnej odmianie należy wykonać dwa lub trzy zabiegi zaczynając na 6 lub 4 tygodnie przed zbiorem. Kolejne zabiegi wykonuje się co 10-14 dni pamiętając o zachowaniu okresu karencji preparatu. Zgodnie ze strategią antyodpornościową należy przemiennie stosować fungicydy z różnych grup chemicznych.

36 Choroby wywoływane przez patogeny wnikające przez naturalne otwory Szara pleśń jabłek i gruszek Fot. 3. Szara pleśń jabłek gnicie gniazdowe Sprawcą choroby jest polifagiczny grzyb Botrytis cinerea. Jest to główna choroba przechowalnicza gruszek i druga pod względem częstotliwości występowania na jabłkach, szczególnie niektórych odmian, jak `Gloster`, `Ligol`, `Elstar`, `Gala`, `Cortland`. Jej charakterystyczną cechą jest powstawanie w masie przechowywanych owoców gniazd, obejmujących kilka lub kilkanaście gnijących owoców połączonych grzybnią (fot. 3). Im dłużej owoce są przechowywane tym straty z powodu szarej pleśni rosną, ponieważ zakażeniu ulega coraz więcej owoców przylegających do zgniłych. Pierwsze, jasnobrązowe plamy gnilne powstają zazwyczaj przy kielichu jabłka lub gruszki. Początkowo gnijąca tkanka jest jędrna, a w miarę dojrzewania owocu mięknie. Na powierzchni zgnilizny pojawiają się biało-szare strzępki grzybni i zarodniki konidialne. Strzępki te zakażają sąsiednie owoce. Niska temperatura przechowywania nie zapobiega tym zakażeniom. Botrytis cinerea zimuje w glebie albo na martwych szczątkach roślinnych w sadzie. Na wiosnę, w czasie chłodnej i wilgotnej pogody obficie zarodnikuje. Zarodniki konidialne są roznoszone przez pszczoły, z prądami powietrza, kroplami deszczu i zakażają kwiaty jabłoni i gruszy. Bardzo rzadko dochodzi do zamierania kwiatów. Zazwyczaj jest to typowa infekcja ukryta, tzn. grzyb zasiedla kwiaty nie hamując zawiązywa-

Choroby wywoływane przez patogeny wnikające przez naturalne otwory 37 nia owoców, ani nie dając żadnych objawów chorobowych. Przez cały okres wzrostu owoców grzybnia pozostaje ukryta w resztkach kwiatowych w kielichu jabłka lub gruszki. Dopiero podczas przechowywania, w warunkach dużej wilgotności powietrza, strzępki wnikają do miąższu i następuje gnicie. Grzyb B.cinerea może także zakażać owoce w okresie przedzbiorczym i w czasie zbioru w miejscu uszkodzenia skórki. W przypadku gruszek o krótkiej i mięsistej szypułce (np. `Anjou`, `Komisówka`) szara pleśń może rozwijać się w części przyszypułkowej owocu jako następstwo zakażenia szypułki. Na jabłkach obserwuje się czasami występowanie letniej formy szarej pleśni w postaci suchej lub miękkiej zgnilizny przykielichowej. Ma to miejsce wtedy, gdy po kwitnieniu nadal utrzymuje się deszczowa pogoda. Grzyb, znajdujący się w resztkach kwiatowych, zaczyna się wcześniej rozwijać i spowoduje gnicie miąższu wokół kielicha zawiązka (fot. 4). Podobne objawy mogą powodować inne grzyby zakażające kwiaty jabłoni (Fusarium, Nectria, Alternaria). Czynnikami sprzyjającymi występowaniu szarej pleśni w chłodni są: deszczowa pogoda w czasie kwitnienia drzew, zbiór mokrych owoców (po deszczu lub rosie), opóźnione schłodzenie owoców po zbiorze i niedostateczna wentylacja obiektów przechowalniczych. Zapobieganie i zwalczanie Zabezpieczanie owoców przed szarą pleśnią prowadzone jest w okresie kwitnienia i w okresie przedzbiorczym. W sadach, w których choroba występowała w poprzednich latach, a w czasie kwitnienia drzew panuje chłodna i deszczowa pogoda, należy wykonać 2 zabiegi pierwszy w czasie pełni kwitnienia i drugi pod koniec Fot. 4. Szara pleśń jabłek letnia forma kwitnienia. Jeżeli warunki są mniej sprzyjające zakażeniu (brak opadów) wystarczy jeden zabieg kiedy płatki kwiatowe zaczynają opadać. Drugi termin stosowania fungicydów to okres przedzbiorczy. W zależności od podatności odmiany, warunków atmosferycznych i nasilenia choroby w ubiegłym roku trzeba wykonać jeden lub dwa zabiegi im bliżej zbioru tym lepiej, na ile pozwala na to okres karencji preparatu.

38 Choroby zaczynające się od uszkodzenia skórki owoców Mokra zgnilizna jabłek i gruszek Fot. 5. Mokra zgnilizna jabłek Choroba jest powodowana jest przez różne gatunki grzybów z rodzaju Penicillium, a najczęściej przez Penicillium expansum. Ze względu na charakterystyczny kolor zarodników tych grzybów (niebiesko-zielony) nazywana jest czasami także siną lub niebieską zgnilizną. Ta choroba może występować w czasie przechowywania albo podczas obrotu owocami. Uszkodzenia skórki powstałe podczas nieostrożnego zbioru lub sortowania owoców (przecięcia skórki, wyrwane szypułki) są łatwo zakażane przez P.expansum i zgnilizna ujawni się już w pierwszych miesiącach przechowywania. Szczególnie skórka gruszek jest łatwo uszkadzana przez sztywne i twarde szypułki, w czasie zbioru i przesypywania. Czasami obserwuje się nasilenie choroby dopiero pod koniec przechowywania, jeśli owoce są zbyt długo przechowywane, albo dopiero po wyjęciu z chłodni i przetrzymaniu w wyższej temperaturze. Powstają wtedy drobne spękania skórki, często niewidoczne dla oka, ale bardzo szybko zakażane przez grzyby. Mokra zgnilizna jabłek i gruszek rozwija się w szerokim zakresie temperatury, zarówno w niskiej temperaturze panującej w chłodni, jak i w wyższej, w czasie obrotu owocami. Szkodliwość choroby, oprócz powodowania gnicia owoców, wiąże się także ze zdolnością grzyba Penicillium expansum do tworzenia w miąższu owoców toksycznej dla ludzi mikotoksyny o nazwie patulina. Wytwarzanie z nadgniłych

Choroby zaczynające się od uszkodzenia skórki owoców 39 owoców soków i innych produktów stwarza niebezpieczeństwo skażenia tych produktów mikotoksyną. Objawy choroby to miękka, wodnista plama gnilna o zielonkawym lub jasno-brązowym zabarwieniu. Gnijący miąższ jest rzadki, o nieprzyjemnym zapachu, który może udzielać się także zdrowym owocom znajdującym się obok. Na powierzchni zgnilizny pojawia się charakterystyczne zarodnikowanie grzyba w postaci zielonkawo-niebieskich poduszeczek (fot. 5). Zarodniki grzyba bardzo łatwo uwalniają się (pylą) i unoszą w powietrzu. Bardzo duże ilości zarodników konidialnych Penicillium expansum stwierdzono w powietrzu w sadzie, w komorach przechowalniczych, a przede wszystkim w pomieszczeniach, w których sortowane były owoce. mokrej zgniliźnie ma dbałość o stan owoców nie wyrywanie szypułek i nie uszkadzanie skórki w czasie zbioru. Bardzo ważna jest czystość opakowań na owoce. Na drewnianych skrzyniach, zwłaszcza zawilgoconych, mogą rozwijać się różne grzyby, w tym także P.expansum. Przed sezonem przechowalniczym opakowania należy oczyścić i umyć. Także pojemniki do zbioru owoców, linie sortownicze powinny być stale utrzymane w czystości i co pewien czas odkażane. Woda w basenach do rozładunku skrzyń powinna być często wymieniana. Na podłogach w obiektach przechowalniczych nie mogą znajdować się rozgniecione resztki gnijących owoców. Grzyby z rodzaju Penicillium są typowymi grzybami glebowymi oraz saprotrofami żyjącymi na martwych szczątkach roślinnych. Źródłem zarodników są także resztki zgniłych owoców znajdujące się na skrzynkach lub podłogach w pomieszczeniach przechowalniczych. Zakażenie owoców następuje w czasie zbioru oraz sortowania i pakowania owoców, ponieważ wtedy najczęściej dochodzi do ich uszkodzenia. Zapobieganie i zwalczanie Tak jak w przypadku większości chorób fungicydy należałoby zastosować wtedy, gdy dochodzi do zakażenia owoców. Jednak w Polsce niedozwolone jest stosowanie fungicydów po zbiorze owoców ani ich dodawanie do wody w czasie rozładunku lub sortowania. Niektóre fungicydy stosowane w okresie przedzbiorczym, ale jak najbliżej terminu zbioru, częściowo zabezpieczają ewentualne uszkodzenia skórki przed infekcją. Największe znaczenie w zapobieganiu

40 Choroby zaczynające się od uszkodzenia skórki owoców Brunatna zgnilizna drzew ziarnkowych Fot. 6. Brunatna zgnilizna jabłek letnia forma Sprawcą choroby jest grzyb Monilinia fructigena. Choroba ma dwie formy letnią i przechowalniczą. Częściej spotykana jest letnia forma, w postaci gnijących owoców na drzewach, szczególnie gdy są uszkodzone przez ptaki, osy czy grad (fot. 6). Natomiast przechowalnicza forma choroby w zasadzie nie stanowi większego problemu w chłodniach. Objawy choroby występują już w pierwszych tygodniach przechowywania. W miejscu zakażenia owocu powstaje brązowa plama gnilna, która stopniowo powiększa się i obejmuje cały owoc. W odróżnieniu od innych chorób gnijący owoc jest w miarę jędrny, suchy, nie rozpada się i przybiera czarne zabarwienie (fot. 7). Zakażenie owoców przez zarodniki Monilinia fructigena następuje w ciągu całego okresu ich wzrostu na drzewie. Wczesne infekcje doprowadzą do gnicia owoców jeszcze na drzewie, natomiast zakażenie owoców w drugiej połowie lata może ujawnić się dopiero w czasie przechowywania. Zasadniczą drogą wnikania patogena do owocu są uszkodzenia skórki, nawet te bardzo drobne, niewidoczne gołym okiem. Jeśli jednak Fot. 7. Brunatna zgnilizna jabłek forma przechowalnicza zdrowe owoce stykają się z gnijącymi przez długi czas w chłodni, to również mogą zostać zakażone, ale zdarza się to znacznie rzadziej niż w przypadku szarej pleśni. Zapobieganie i zwalczanie Jeżeli letnia forma choroby występuje w sadzie w dużym nasileniu, to należy się spodziewać, że podczas przechowywania choroba także wystąpi. Zarodniki tworzące się na gnijących latem owocach zakażają inne dojrzewające owoce. I odwrotnie zwalczając brunatną zgniliznę w czasie wegetacji zapobiega się jednocześnie występowaniu jej przechowalniczej formy. Bezpośrednio po gradobiciu konieczne jest zastosowanie fungicydów zabezpieczających powstałe uszkodzenia owoców przed infekcją. W tych sadach, w których letnia forma choroby stanowi duży problem poleca się wykonanie 2-3 zabiegów po czerwcowym opadaniu zawiązków. Niestety asortyment preparatów polecanych do tego celu jest obecnie bardzo mały. Ważne jest likwidowanie źródła infekcji usuwanie gnijących owoców z sadu i nie pozostawianie na drzewach mumii na następny rok.

Choroby zaczynające się od uszkodzenia skórki owoców 41 Miękka zgnilizna jabłek i gruszek Fot. 8. Miękka zgnilizna jabłek Choroba powodowana jest głównie przez grzyb Mucor piriformis, rzadziej przez Rhizopus stolonifer. Jest to w miarę nowa choroba w naszych warunkach, ale jej znaczenie rośnie w ostatnich latach zarówno na jabłkach, jak i gruszkach. Objawy choroby to bardzo miękka plama gnilna, bardzo szybko powiększająca się w wyższej temperaturze. Zakażona skórka owocu staje się pergaminowa i jasnobrązowa, a gnijący miąższ jest bardzo wodnisty, cieknący, o charakterystycznym, kwaśnym zapachu. Wyciekający lepki sok zanieczyszcza inne owoce. Plama gnilna często pęka i pojawiają się charakterystyczne strzępki grzybni zakończone czarnymi kuleczkami (fot. 8). Są to sporangia z ogromną ilością bardzo drobnych zarodników. Oba patogeny zakażają tylko uszkodzone owoce, mogą także wnikać do gruszek przez szypułkę. Nasilenie choroby może wzrosnąć na owocach przejrzałych oraz w trakcie obrotu owocami, gdyż sprawcy choroby lepiej rozwijają się w wyższej temperaturze. Zarówno Mucor, jak i Rhizopus są grzybami glebowymi. Ich obecność stwierdzano także w sadach na resztkach roślinnych oraz na powierzchni skrzyń w czasie zbioru. Często rozwijają się na przedwcześnie opadłych i gnijących pod drzewami owocach i wytwarzają mnóstwo zarodników. Do chłodni mogą być wnoszone na skrzyniach, jeśli te są ustawione w sadzie bezpośrednio na ziemi. Zapobieganie i zwalczanie Podobnie jak w przypadku mokrej zgnilizny jabłek bardzo ważne jest zachowanie higieny w czasie zbioru i sortowania owoców oraz czystość opakowań. Należy zbierać i usuwać leżące na ziemi opadłe owoce zanim zostaną zakażone przez grzyby, to zminimalizuje źródło infekcji. Skrzynie do zbioru owoców należy ustawiać w sadzie na warstwie izolującej od ziemi. Jest to szczególnie istotne w przypadku późniejszego wodnego rozładunku skrzyń, ponieważ zapobiega kontaminacji wody przez zarodniki grzybów. Ważne jest także delikatne obchodzenie się z owocami, żeby zminimalizować uszkodzenia. W niektórych krajach polecane jest dodawanie do basenu z wodą fungicydów lub środków odkażających, jednak polskie przepisy na to nie zezwalają. Prowadzone są badania nad innymi sposobami odkażania wody.

42 Choroby wywoływane przez patogeny powierzchniowe Parch jabłoni i parch gruszy Fot. 9. Objawy parcha przechowalniczego W przypadku jabłoni sprawcą choroby jest grzyb Venturia inaequalis, a gruszy Venturia pirina. Są to bardzo groźne choroby, powszechnie występujące w okresie wegetacji i powodujące obniżenie, a nawet brak plonowania, a w najlepszym wypadku pogorszenie jakości owoców. Natomiast przechowalnicza forma choroby nie jest tak powszechna i tak niebezpieczna. Objawy choroby to bardzo drobne plamki, o średnicy około 1-5 mm, ciemnoszare lub czarne, powstające na skórce owoców. Na jednym owocu może być od kilku do kilkudziesięciu plamek (fot. 9). Owoce nie gniją, ale szybciej więdną i mogą być porażane przez inne grzyby. Tracą wartość jako owoce deserowe i w ostateczności są przeznaczane na przemysł. Jabłka i gruszki mogą być porażane przez grzyby Venturia spp. w różnych fazach rozwojowych, aż do czasu zbioru. Są one najbardziej podatne na zakażenie w początkowym okresie rozwoju, tzn. do 3-4 tygodni po opadnięciu płatków kwiatowych. W późniejszym okresie, w miarę wzrostu i dojrzewania, stają się mniej podatne i potrzebny jest coraz dłuższy okres ich zwilżenia, aby nastąpiło zakażenie. Stwierdzono, że przy takim samym poziomie inokulum, po 30 godzinnym zwilżeniu owoców doszło do słabej infekcji, po 48 godzinnym silnej, a po 96 godzinnym bardzo silniej infekcji jabłek. Ponieważ objawy parcha na owocach ukazują się później niż na liściach, tzn. po około 2-4 tygodniach od momentu zakażenia, to w zależności od terminu zakażenia mogą się rozwinąć jeszcze przed