Metody i materiały stosowane w leczeniu endodontycznym przez stomatologów doniesienie wstępne

Czas. Stomatol., 2009, 62, 2, 97-107 2009 Polish Dental Society http://www.czas.stomat.net Metody i materiały stosowane w leczeniu endodontycznym przez stomatologów doniesienie wstępne Methods and materials used in endodontic treatment by dental practitioners preliminary report Urszula Kaczmarek, Iwona Grzesiak-Gasek, Wojciech Grzebieluch Z Katedry i Zakładu Stomatologii Zachowawczej i Stomatologii Dziecięcej AM we Wrocławiu Kierownik: prof. dr hab. U. Kaczmarek Summary Introduction: Advancement in the development of dental materials and equipment facilitates root canal treatment and improves its quality. Literature, however, lacks information on root canal treatment as carried out in dental practices. Aim of the study: To obtain data on methods and materials used in root canal treatment by dental practitioners. Material and methods: A questionnaire study involved 70 dental practitioners. The questionnaire comprised items regarding personal and social data of dental practitioners, and methods and materials used in root canal treatment. Results: Few dentists ever carried out root canal treatment with the use of rubber dam. Most frequent methods of root canal preparation were step-back and traditional techniques. Calcium hydroxide was preferred for root canal disinfection followed by antibiotic-corticoid preparations and metronidazole. Lateral condensation and single point techniques were the most frequent methods of obturation. More than half of the respondents used Endomethasone as a canal sealer, while the remaining ones chose AH Plus or Sealapex. Conclusions: Root canal treatment carried out in dental practices is not fully in accord with the requirements of modern endodontics. Streszczenie Wprowadzenie: rozwój materiałów i urządzeń stomatologicznych ułatwia leczenie kanałowe zębów i polepsza jego jakość. Jednak w piśmiennictwie brak jest informacji dotyczących leczenia endodontycznego wykonywanego w praktykach stomatologicznych. Cel pracy: uzyskanie informacji o metodach i materiałach stosowanych przez stomatologów w leczeniu kanałowym zębów. Materiał i metody: badaniem ankietowym objęto 70 stomatologów. Kwestionariusz dotyczył danych biograficznych i socjalnych stomatologów oraz metod i materiałów stosowanych w leczeniu kanałowym zębów. Wyniki: większość stomatologów nigdy nie wykonywało leczenia kanałowego z użyciem koferdamu. Najczęstszymi metodami opracowania kanału były step-back i metoda tradycyjna. Do dezynfekcji kanału najczęściej stosowano wodorotlenek wapnia, a następnie preparaty antybiotykowo-kortykoidowe i metronidazol. Najczęstszymi metodami wypełniania kanału były metody kondesacji bocznej i jednego ćwieka. Ponad połowa stomatologów jako uszczelniacz kanałowy stosowała endometazon, zaś pozostali AH Plus i Sealapex. Wnioski: leczenie kanałowe wykonywane w praktykach stomatologicznych nie jest w pełni zgodne z wymaganiami współczesnej endodoncji. KEYWORDS: root canal treatment, dental practice HASŁA INDEKSOWE: leczenie kanałowe, praktyka stomatologiczna 97

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., Wstęp Leczenie kanałowe zębów jest istotną składową opieki stomatologicznej, zwłaszcza w populacji z wysoką frekwencją i intensywnością próchnicy zębów. Stały rozwój materiałów stomatologicznych i urządzeń ułatwia leczenie kanałowe zębów i wpływa pozytywnie na jakość leczenia. Europejskie Towarzystwo Endodontyczne (European Society of Endodontology) w opublikowanych w 2006 r. wytycznych dotyczących jakości leczenia endodontycznego podkreśla konieczność izolacji zęba za pomocą koferdamu i pomiaru roboczej długości zęba metodą radiologiczną lub elektroniczną z potwierdzeniem radiologicznym [21]. Za prawidłową przyjmuje lokalizację otworu fizjologicznego mieszczącą się w przedziale od 0,5 do 2 mm w stosunku do radiologicznego wierzchołka korzenia. W celu ułatwienia leczenia zaleca stosowanie powiększenia i dodatkowego źródła światła. Chemo-mechaniczne opracowanie kanału powinno sięgać do otworu fizjologicznego i być wykonywane z zastosowaniem obfitego płukania. Przy leczeniu zębów z miazgą żywą nie jest zalecane stosowanie opatrunków do kanału. Konieczna jest radiologiczna kontrola jakości wypełnienia kanału bezpośrednio po jego wykonaniu i następowo przynajmniej po upływie roku oraz w dalszych odstępach czasu, jeśli wymaga tego sytuacja kliniczna. Studenci nauczani są standardów leczenia endodontycznego, jednakże w późniejszej samodzielnej praktyce zawodowej często nie postępują zgodnie z tymi wymogami, co wpływa na jakość leczenia kanałowego. Cel pracy Celem pracy było uzyskanie informacji o metodach i materiałach stosowanych przez stomatologów w leczeniu kanałowym zębów oraz ich postawach w leczeniu endodontycznym. Materiał i metody Anonimowym badaniem ankietowym objęto 70 stomatologów uczestniczących w kursach specjalizacyjnych i doskonalących związanych ze stomatologią dziecięcą i stomatologią zachowawczą. Kwestionariusz składał się z 2 części. Pierwsza część obejmowała dane biograficzne i socjalne (wiek, płeć, lata pracy zawodowej, posiadana specjalizacja, sektor pracy i profil praktyki), zaś druga dotyczyła stosowania koferdamu, określania roboczej długości zęba, metod, narzędzi i roztworów płuczących stosowanych podczas opracowania kanału, środków używanych do dezynfekcji kanału, metod i materiałów do wypełnienia kanału, materiałów do wypełnienia ubytku pomiędzy wizytami, liczby wizyt leczniczych w zależności od stanu miazgi i liczby kanałów w zębie oraz satysfakcji z wykonanego leczenia. Odpowiedzi na poszczególne pytania polegały na jednokrotnym lub wielokrotnym wyborze podanych możliwości. W analizie danych zastosowano podstawową statystykę opisową, test χ 2 z poprawką Yatesa i test t-studenta przyjmując za istotny poziom p<0,05. Wyniki Przeważającą większość badanych stanowiły kobiety (57 osób); tab. 1. Ponad połowa respondentów była w wieku do 30 lat (38 osób) i wykonywała zawód do 5 lat (41 osób). Najmniej było badanych powyżej 50 roku życia i pracujących od 16 do 20 lat (po 3 osoby). Większość ankietowanych nie posiadała żadnej specjalizacji (59 osób), zaś specjalizację ze stomatologii ogólnej miało 10 osób i jedna specjalizację z periodontologii. W publicznej 98

2009, 62, 2 Materiały stosowane w leczeniu endodontycznym T a b e l a 1. Czynniki biograficzne i demograficzne ankietowanych stomatologów Lp. Czynniki biograficzne i demograficzne n 1 Płeć Kobiety 57 Mężczyźni 13 2 Przedziały wieku (lata) do 30 38 31 40 23 41 50 6 51+ 3 3 Przedziały lat pracy zawodowej do 5 41 6 10 15 11 15 6 16 20 3 21+ 5 4 Specjalizacja brak 59 ogólna 10 periodontologia 1 5 Sektor pracy tylko NFZ 4 gabinet prywatny 18 NFZ i gabinet prywatny 48 6 Profil praktyki Ogólny 67 Ogólny i stomatologia dziecięca 3 opiece stomatologicznej pracowało 52 stomatologów, w tym 48 jednocześnie miało indywidualną praktykę prywatną. Ogólny profil praktyki prowadziła przeważająca większość stomatologów (67 badanych), zaś pozostali ogólny łączony ze stomatologią dziecięcą. Większość stomatologów (42 osoby) nie stosowała nigdy koferdamu do izolacji zęba podczas leczenia endodontycznego, pozostali czasem (20 osób; różnica na poziomie p<0,05) lub często (5 osób; różnica na poziomie p<0,000) bądź zawsze jedynie 3 osoby; różnica na poziomie p<0,000 (ryc. 1). Przeważająca większość respondentów deklarowała wykonywanie pomiaru roboczej długości korzenia w każdym przypadku klinicznym (60 osób), a pozostali często lub czasem różnica na poziomie p<0000 (ryc. 2). Ponad 75% badanych (54 osób) określało długość roboczą metodą endometryczną i radiologiczną, a pozostali tylko radiologiczną; różnica na poziomie p<0,01 (ryc. 3). Na pytanie dotyczące lokalizacji wierzchołkowego punktu roboczej długości korzenia prawidłowo odpowiedziało 64 badanych, w tym ponad połowa podała odległość 0,5 mm od radiologicznego wierzchołka korzenia (ryc. 4). Wszyscy badani deklarowali używanie narzędzi ręcznych do opracowania kanału (poszerzacza Kerra, pilnika Kerra, pilnika Hedstroma). Tylko niewielu (6 osób) stosowało ultradźwięki. Kanał korzeniowy opracowywano najczęściej metodą step-back (32 osoby), a następnie tradycyjną piłowania (23 osoby). Metody te były stosowane istotnie częściej (p<0,001) niż metoda step-down (6 osób). 99

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., Ryc. 1. Częstość stosowania koferdamu. Ryc. 2. Częstość dokonywania pomiaru długości roboczej. Ryc. 3. Metoda określania roboczej długości. Ryc. 4. Odległość roboczej długości od radiologicznego wierzchołka korzenia. Niewielu stomatologów stosowało jednocześnie więcej niż jedną metodę (ryc. 5). Wszyscy ankietowani podali stosowanie podchlorynu sodu do płukania kanału w większości (47 osób) w stężeniu 2% (ryc. 6 i 7). Inne koncentracje podchlorynu były używane statystycznie istotnie mniej często (p<0,0000). Ponad połowa badanych do płukania kanału stosowała wodę utlenioną i wodę destylowaną (odpowiednio 39 i 36 osób), mniej chlorheksydynę (25 osób), a najmniej chloraminę (4 osoby). Najczęściej używanym środkiem do dezynfekcji kanału był wodorotlenek wapnia (61 osób), a następnie preparaty antybiotykowo- -kortykoidowe pulpomixine i/lub deksadent oraz pasta metronidazolowa odpowiednio 47 i 30 osób (ryc. 8). Wodorotlenek wapnia Ryc. 5. Metody opracowania kanału. używany był istotnie częściej niż metronidazol i krezofen (p<0,01), dikamfen (p<0,001) oraz ChKM (p<0,0001). Również metronidazol stosowany był znamiennie częściej niż ChKM (p<0,000). Około połowa badanych do czasowego zamknięcia ubytku pomiędzy wi- 100

2009, 62, 2 Materiały stosowane w leczeniu endodontycznym Ryc. 6. Środki stosowane do płukania kanału. Ryc. 7. Stężenie stosowanego podchlorynu. Ryc. 8. Środki stosowane do dezynfekcji kanału. zytami w czasie leczenia kanałowego stosowała fleczer. Istotnie mniej osób używało innych, trwalszych materiałów (tab. 2). Ponad połowa ankietowanych (40 osób) deklarowała wypełnianie kanału metodą kondensacji bocznej, a w następnej liczebności (20 osób) stosowała metodę jednego ćwieka. Niewielu stomatologów do wypełniania kanału stosowało dwie metody lub Thermafil, albo kondensację wierzchołkową (ryc. 9). Najczęściej stosowanym uszczelniaczem kanałowym był endometazon (40 osób), a następnie AH Plus (26 osób). Niewielu stomatologów używało uszczelniacza Sealapex 4 osoby (ryc. 10). Niezależnie od liczby kanałów w zębie, przy rozpoznaniu pulpopatii nieodwracalnej większość respondentów leczenie kanałowe wyko- T a b e l a 2. Materiał stosowany do czasowego wypełnienia ubytku pomiędzy wizytami leczenia kanałowego Materiał (więcej niż jeden wybór) n Fleczer 36 Cavit 21 Cement szkło-jonomerowy 16 Cimpat 4 IRM 2 istotność różnic na poziomie p<0,05 lub wyższym. 101

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., Ryc. 9. Metody wypełniania kanału korzeniowego. Ryc. 10. Stosowany uszczelniacz kanałowy. T a b e l a 3. Liczba wizyt leczniczych w zależności od rozpoznania i liczby kanałów w zębie Rozpoznanie pulpopatia nieodwracalna Ząb 1-kanałowy 2-kanałowy 3-kanałowy Liczba wizyt n n n 1 21 16 2 2 40 41 39 3+ 9 13 28 x±sd 1,68±0,71 (a)(b)(c) 1,72±0,82 (b)(c) 2,23±0,89 (a)(b)(c) Rozpoznanie martwica/miazga w stanie rozpadu zgorzelinowego 1 4 2 0 2 36 29 20 3+ 30 39 50 x±sd 2,47±0,83 (b)(c) 2,49±0,87 (c) 2,90±0,88 (b)(c) (a), (b), (c) istotność różnic na poziomie p < 0,05 między odpowiednimi grupami. nywała na dwóch wizytach. Metodą jednoseansową zęby jednokanałowe leczyło 21 stomatologów, dwukanałowe 16, a trzy lub czterokanałowe tylko dwóch (tab. 3). Na trzech i więcej wizytach leczenie zębów jednokanałowych wykonywało 9 stomatologów, dwukanałowych 13, a trzy-lub czterokanałowych 28 ankietowanych. Leczenie zębów z miazgą zainfekowaną (rozpoznanie martwica lub miazga w stanie rozpadu zgorzelinowego) metodą jednoseansową deklarowało niewielu stomatologów jednokanałowych czterech, dwukanałowych dwóch, a trzy lub czterokanałowych żaden. Większość respondentów leczyła zęby jednokanałowe na 2 wizytach (36 osób), a dwu i więcej kanałowe na trzech i więcej wizytach (odpowiednio 39 i 50 osób). Dokonując samooceny przeważająca większość stomatologów podawała satysfakcję z chemo-mechanicznego opracowania kanałów i ich wypełniania (odpowiednio 51 i 54 osób), jednak ponad 14 osób uznało konieczność doskonalenia swoich umiejętności praktycznych (tab. 4). 102

2009, 62, 2 Materiały stosowane w leczeniu endodontycznym T a b e l a 4. Satysfakcja stomatologów z chemo-mechanicznego opracowania i wypełnienia kanału Kategorie oceny Chemo-mechaniczne opracowania kanału n Wypełnienie kanału n Różnica na poziomie Satysfakcjonujące 51 54 p>0,05 Niesatysfakcjonujące 1 1 p>0,05 Należy je polepszyć 18 15 p>0,05 istotność różnic na poziomie p<0,05 lub wyższym. Omówienie wyników i dyskusja Prezentowana praca jest pierwszą próbą zebrania informacji o metodach i materiałach stosowanych przez stomatologów w leczeniu kanałowym zębów oraz o satysfakcji z wykonywanego leczenia endodontycznego. W piśmiennictwie światowym problem ten był rozpatrywany wieloaspektowo, m. in. w stosunku do uczelni kształcącej studentów, wieku stomatologów i lat pracy zawodowej, profilu praktyki zawodowej i posiadania specjalizacji oraz realizacji leczenia według współczesnych standardów postępowania [1-9, 11-20]. Zgodnie z obecnym standardem leczenie endodontyczne powinno być wykonane z użyciem koferdamu. Koferdam zapewnia ochronę przed przypadkową inhalacją lub połknięciem ciała obcego narzędzia endodontycznego lub materiału, a ponadto ochrania tkanki miękkie jamy ustnej przed uszkodzeniem spowodowanym kontaktem z drażniącymi materiałami, używanymi w trakcie zabiegu (np. z roztworem podchlorynu sodu stosowanym do płukania kanału). Pomimo istotnych zalet używanie koferdamu w codziennej praktyce stomatologicznej nie jest zbyt powszechne. Badania własne wykazały, że rutynowo stosowało koferdam jedynie 3 stomatologów, często lub czasem 25 stomatologów, a 42 nie używało go nigdy (ryc. 1). Wyniki te są zbliżone do danych dla stomatologów belgijskich, którzy z podobną częstością stosowali koferdam zawsze 3,4%, czasem 18,5% i nigdy 77,3% [16]. Również niewielu lekarzy praktykujących w Północnej Jordanii (5%) używało koferdamu [2]. Z badań przeprowadzonych wśród stomatologów brytyjskich wynika zróżnicowanie w częstości stosowania koferdamu związane z nauczaniem przeddyplomowym i wiekiem stomatologów [11, 18, 20]. W Walii 19% stomatologów rutynowo wykonuje leczenie kanałowe w ochronie koferdamu, a nie czyniło tego nigdy 44,5% osób [11]. Lynch i McConnell [13] zaobserwowali zmienną częstość używania koferdamu podczas leczenia różnych grup anatomicznych zębów; wykazali częstsze rutynowe stosowanie przy leczeniu zębów trzonowych (40%) niż przedtrzonowych (32%) i przednich (27%). Jednym z celów leczenia kanałowego jest dokładne usunięcie z systemu kanałowego bakterii oraz resztek tkanek sprzyjających proliferacji drobnoustrojów poprzez chemo-mechaniczne opracowanie kanału na całej roboczej długości. Zatem, należy zawsze dokony- 103

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., wać pomiaru długości roboczej metodami radiologicznymi i enodometryczną. W badaniu własnym wszyscy stomatolodzy deklarowali określanie roboczej długości, w większości endometrycznie i radiologicznie, jednakże nie wszyscy udzielili prawidłowej odpowiedzi na pytanie dotyczące lokalizacji wierzchołkowego punktu referencyjnego roboczej długości korzenia (ryc. 2, 3, 4). Na takie samo pytanie prawidłowo odpowiedziało 75,5% stomatologów belgijskich [16]. Bjorndal i Reit [5] badając wykorzystanie nowych technologii endodontycznych w duńskich praktykach stomatologicznych wykazali, że endometr stosowało często 23%, czasem 19%, a nigdy 67% stomatologów. Tradycyjnie instrumentacja kanału wykonywana jest narzędziami ręcznymi -poszerzaczami i pilnikami Kerra, pilnikami Hedstroma i innymi narzędziami stosowanymi w różnej kombinacji. Dane własne wskazują, że wszyscy stomatolodzy do opracowania kanału stosowali ręczne narzędzia endodontyczne, a tylko nieliczni metodę ultradźwiękową. Najczęściej stosowaną metodą opracowania kanału korzeniowego była metoda step-back, a następnie tradycyjna i step-down. Niewielu stomatologów stosowało jednocześnie więcej niż jedną metodę (ryc. 5). Również w innych krajach metoda step-back jest stosowana najczęściej. Jenkins i wsp. [11] zaobserwowali stosowanie tej metody zawsze lub zazwyczaj przez około 50% stomatologów brytyjskich, Ahmad [1] przez 98% lekarzy w Sudanie, a Al- Omari [2] przez 19,8% z Północnej Jordanii. Natomiast stomatolodzy belgijscy preferowali opracowanie kanału metodą tradycyjną (60,4%). Ze względu na złożoność systemu kanałowego samo mechaniczne opracowanie nie gwarantuje całkowitego usunięcia drobnoustrojów i dlatego poleca się płukanie kanału roztworami wykazującymi działanie antybakteryjne i rozpuszczające pozostałości organiczne i nieorganiczne. Preferowanym środkiem do płukania kanału o skutecznym działaniu antybakteryjnym jest roztwór podchlorynu sodu w stężeniu od 1 do 5,25% [10]. W badaniu własnym wszyscy stomatolodzy deklarowali stosowanie podchlorynu sodu, najczęściej w stężeniu 2% (ryc. 6, 7). Przyczyną stosowania niższych stężeń tego środka płuczącego był prawdopodobnie brak rutynowego używania koferdamu przez stomatologów. Około połowa badanych używała wody utlenionej i wody destylowanej, ponad 21 osób roztworu chlorheksydyny i nieliczni chloraminy. Z piśmiennictwa wynika zróżnicowana częstość używania podchlorynu do irygacji kanałów korzeniowych. W Australii 1% roztwór był najczęściej stosowanym środkiem płuczącym zarówno przez ogólnie praktyków jak i specjalistów [8]. W Szwajcarii stosowało go 75%, w Wielkiej Brytanii od 55% Anglia do 19% Walia [11, 20], w Północnej Jordanii 32,8% [2], a w Sudanie 80% stomatologów [1]. Stosowanie opatrunków do kanału ma na celu redukcję bakterii, eliminację dolegliwości bólowych i zapalenia tkanek okołowierzchołkowych. Zalecanym biokompatybilnym opatrunkiem jest wodorotlenek wapnia, niemniej jednak nadal stosowane są inne środki antyseptyczne wykazujące pewne działanie cytotoksyczne. Zbadani przez nas stomatolodzy w przeważającej większości stosowali nietwardniejące preparaty wodorotlenkowo- -wapniowe oraz pastę antybiotykowo-kortykoidową deksadent lub pulpomixinę, pastę metronidazolową, krezofen, dikamfen i ChKM (ryc. 8). Również w innych krajach stomatolodzy stosowali ze zmienną częstością różne anty- 104

2009, 62, 2 Materiały stosowane w leczeniu endodontycznym septyki kanałowe. W Szwajcarii stosowano najczęściej pastę antybiotykowo-kortykoidową Ledermix (81%), a następnie wodorotlenek wapnia (60%) i kamforowany monochlorfenol CMCP (22%). Natomiast stomatolodzy w Wielkiej Brytanii jako opatrunki do kanału zakładali kamforowany monochlorfenol 27% [11] i ze zmienną częstością związaną z wiekiem lekarzy wodorotlenek wapnia (24% młodsi i 11% starsi), pastę Ledermix (29% i 16%) i preparaty fenolowe (17% i 52%). Stosowanie opatrunków leczniczych do kanału wymaga szczelnego tymczasowego zamknięcia ubytku między wizytami zapobiegającego skutecznie wtórnemu zakażeniu kanału. Połowa zbadanych przez nas stomatologów zakładała w tym celu fleczer (który po kilku dniach przestaje być wypełnieniem szczelnym), Cavit, cement szkło-jonomerowy, a pozostali tlenek cynku z eugenolem, Cimpat i IRM. Natomiast pracujący w Belgii stomatolodzy preferowali Cavit 52,1% [16] i 48,2% [9], a następnie cement szkło-jonomerowy 31,3% [9] i 4,5% [16] i tlenek cynku z eugenolem 27,0% [9] i 24,8% [16]. Dane własne wykazały, że najczęstszą metodą obturacji kanału była metoda kondensacji bocznej na zimno stosowana wyłącznie lub razem z kondensacją wierzchołkową. Metoda jednego ćwieka stosowana była przez 20 osób, Thermafil przez 4, a wypełnienie kanału samym uszczelniaczem przez 2 badanych (ryc. 9). Z piśmiennictwa wynika, że wypełnianie kanału metodą kondensacji bocznej jest preferowane przez stomatologów w wielu krajach. Używało jej ponad 80% stomatologów w Anglii [18], około 75% w Sudanie [1], 65,8% w Belgii [9], 46,6% w Północnej Jordanii [2] i 34% w Szwajcarii [3]. Mniej często, ale jednak nadal, do wypełniania kanału była stosowana metoda jednego ćwieka w Belgii przez 21,5% [16] i 16% [9], a w Walii przez 17% stomatologów [11]. Niewielką popularnością cieszyła się metoda kondensacji wierzchołkowej; w Anglii stosowało ją około 11% [18], w Belgii 4,6% [16] i 11,7% [9], a w Północnej Jordanii 9,9% stomatologów [2]. Stosowanie Thermafilu deklarowało 3,3% stomatologów belgijskich, a wypełnianie kanału samą pastą 2,8% badanych [16]. Częściej tą ostatnią metodę stosowali stomatolodzy w Północnej Jordanii 12,2% [2]. Najczęściej stosowanym uszczelniaczem kanałowym przez polskich stomatologów był endometozon i następnie AH Plus, a jedynie nieliczni używali preparatu Sealapex (ryc. 10). Jak wynika z badań Barbakova wykonywanych w 1993 roku w Szwajcarii [3] zbliżony do danych własnych odsetek stomatologów używał endometazonu. Badania z późniejszych lat wykazały mniej powszechne stosowanie tego preparatu; w Belgii przez 15,6% [16] i 11,7% [9], w Walii przez 15% [11], w Anglii przez 4% młodszych i 7% starszych wiekiem stomatologów [18], a w Północnej Jordanii przez 7,6% lekarzy. W badaniu własnym większość ankietowanych leczyła kanały zębów z nieodwracalnie zmienioną miazgą na dwóch wizytach, ale średnia liczba wizyt wzrastała wraz z liczbą kanałów z 1,68±0,71 dla zęba jednokanałowego do 2,23±0,89 dla zęba trzy lub czterokanałowego. Leczeniu zębów z kanałami zainfekowanymi odbywało się na większej liczbie wizyt; średnia liczba wizyt dla zęba jednokanałowego wynosiła 2,47±0,83, dwukanałowego 2,49±0,87 i trzy lub czterokanałowego 2,90±0,88. Podobny związek między liczbą wizyt a stanem miazgi przed leczeniem i przynależnością do grupy anatomicznej leczonego zęba stwierdzili inni autorzy badając stomatologów praktykujących we Francji [4], w Belgii [16], Danii [6] i Północnej Jordanii [2]. 105

U. Kaczmarek i in. Czas. Stomatol., Badania własne wykazały, że przeważająca większość stomatologów odczuwała satysfakcję z chemo-mechanicznego opracowania kanałów i ich wypełniania, ale 14 lekarzy uznało konieczność poprawy umiejętności praktycznych (tab. 4). Podobnie ocenili jakość swojej pracy stomatolodzy belgijscy [16], gdyż 67,4% z nich deklarowało satysfakcję z preparacji i 67,7% z wypełnienia kanału oraz około 30% odczuwało konieczność poprawy opracowania i wypełnienia kanału. Podsumowanie Uzyskane dane wskazują, że leczenie kanałowe przeprowadzane w praktykach stomatologicznych nie jest w pełni zgodne z wymaganiami współczesnej endodoncji. Ujawnia się to zwłaszcza w stosowaniu koferdamu przez niewielki odsetek stomatologów i w używaniu do dezynfekcji kanału preparatów zawierających związki fenolowe. Pomimo dostępności nowych instrumentów i technik endodontycznych, część stomatologów nadal stosuje konwencjonalne techniki preparacji i wypełnienia kanału. Pełniejsze wdrożenie nowych metod leczenia endodontycznego będzie wymagać od stomatologów nie tylko nakładów finansowych, lecz także wiedzy i praktycznej umiejętności ich zastosowania. Piśmiennictwo 1. Ahmed M F, Elseed A I, Ibrahim Y E: Root canal treatment in general practice in Sudan. Int Endod J 2000, 33, 4: 316-319. 2. Al-Omari W M: Survey of attitudes, materials and methods employed in endodontic treatment by general practitioners in North Jordan. BMC Oral Health 2004, 10, 4: 1-6. 3. Barbakov F: The status of root therapy in Switzerland in 1993. J Dent Assoc S Afr 1996, 51, 12: 819-822. 4. Basmadjian-Charles C, Bourgeois D, Coudeville L, Lebrun T: National survey of endodontics in general dental practice in France. Eur J Prosthodont Restor Dent 2004, 12, 4: 144-153. 5. Bjørndal L, Reit C: The adoption of new endodontic technology amongst Danish general dental practitioners. Int Endod J 2005, 38, 1: 52-58. 6. Bjørndal L, Laustsen MH, Reit C: Danish practitioners assessment of factors influencing the outcome of endodontic treatment. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2007,103, 4:570-575. 7. Brennan D S, Spencer A J: Trends in service provision among Australian private general dental practitioners over a 20-year period. Int Dent J 2006, 56, 4: 215-223. 8. Clarkson R M, Podlich H M, Savage N W, Moule A J: A survey of sodium hypochlorite use by general dental practitioners and endodontists in Australia. Aust Dent J 2003, 48, 1: 20-26. 9. Hommez G M, De Moor R J, Braem M: Endodontic treatment performed by Flemish dentists. Part 2. Canal filling and decision making for referrals and treatment of apical periodontitis. Int Endod J 2003, 36, 5: 344-351. 10. Ingle J I, Bakland L K: Endodontics Fifth Edition, BC Decker Inc 2002, 498-499. 11. Jenkins S M, Hayes SJ, Dummer P M.: A study of endodontic treatment carried out in dental practice within the UK. Int Endod J 2001, 34, 1:16-22. 12. Kvist T, Heden G, Reit C: Endodontic retreatment strategies used by general dental practitioners. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol Endod 2004, 97, 4: 502-507. 13. Lynch C D, McConnell R J: Attitudes and use of rubber dam by Irish general dental practitioners. Int Endod J 2007, 40, 6: 427-432. 106

2009, 62, 2 Materiały stosowane w leczeniu endodontycznym 14. Ree M H, Timmerman M F, Wesselink P R: Factors influencing referral for specialist endodontic treatment amongst a group of Dutch general practitioners. Int Endod J 2003, 36, 2:129-134. 15. Regan J D, Fleury A A: Irrigants in non-surgical endodontic treatment. J Ir Dent Assoc 2006, 52, 2: 84-92. 16. Slaus G, Bottenberg P: A survey of endodontic practice amongst Flemish dentists. Int Endod J 2002, 35, 9: 759-767. 17. Stewardson D A: Endodontic standards in general dental practice--a survey in Birmingham, Part I. Eur J Prosthodont Restor Dent 2001, 9, 3-4: 107-112. 18. Stewardson D A: Endodontic standards in general dental practice--a survey in Birmingham, UK, Part 2. Eur J Prosthodont Restor Dent 2001, 9, 3-4: 113-116. 19. Wilson N H, Christensen G J, Cheung S W, Burke F J, Brunton P A: Contemporary dental practice in the UK: aspects of direct restorations, endodontics and bleaching. Br Dent J 2004, 197, 12: 753-756. 20. Whitworth J M, Seccombe G, Shoker K, Steele J G: Use of rubber dam and irrigant selection in UK general dental practice. Int Endod J 2000, 33, 5: 435-41. 21. Quality guidelines for endodontic treatment: consensus report of the European Society of Endodontology. Int Endod J 2006, 39, 12: 921-930. Otrzymano: dnia 16.II.2009 r. Adres autorów: 50-425 Wrocław, ul. Krakowska 26 Tel./Fax: 071 7840362 e-mail: ukaczm@stom.am.wroc.pl 107