SPIS TREŚCI ANATOMIA OGÓLNA Wstęp opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński.................... 1 Anatomia, jej przedmiot, działy i stosunek do nauk pokrewnych........... 1 Ważniejsze podręczniki i dzieła anatomiczne.......................... 4 Rys historii anatomii opracowali Tadeusz Bilikiewicz i Eugeniusz Sieńkowski 10 Uwagi wstępne.................................................. 10 Okres pierwszy historii anatomii, do śmierci Galena (r. 201 n.e.).......... 11 Okres drugi historii anatomii, od śmierci Galena do wystąpienia Wesaliusza (r. 201 1543)................................................... 15 Okres trzeci historii anatomii, od wystąpienia Wesaliusza po czasy najnowsze 17 Rys historii anatomii w Polsce...................................... 22 II wojna światowa... 43. Czasy najnowsze... 45 Miejsce człowieka w świecie istot żyjących i jego pochodzenie opracowali Eugenia Stołyhwo i Tadeusz Dzierżykray-Rogalski........................ 56 Człowiek jako forma zoologiczna................................... 56 Pochodzenie człowieka........................................... 58 Komórka opracowali Stanisław Hiller i Stanisław Zawistowski............ 65 Budowa komórki................................................ 65 Kształt i wielkość komórki... 65. Cytoplazma... 67. Błony komórkowe... 69. Organelle komórkowe... 73. Jądro komórkowe... 82 Czynność komórki............................................... 86 Rys rozwoju osobniczego człowieka opracowali Stanisław Hiller i Zofia Zegarska.......................................................... 91 Pierwszy okres rozwoju zarodka ludzkiego............................ 91 Bruzdkowanie.................................................. 95 Tworzenie się listków zarodkowych................................. 97 Różnicowanie się listków zarodkowych. Narządy pierwotne.............. 104 Wczesny okres rozwoju serca i naczyń krwionośnych................... 109 Błony płodowe................................................. 111 Rozwój kształtów zarodka......................................... 116 Czynność narządów płodowych i ich losy............................ 120 Tkanki opracowali Stanisław Hiller i Stanisław Zawistowski.............. 121 Różnicowanie (histogeneza) i podział tkanek.......................... 121 Tkanka nabłonkowa.............................................. 122 Tkanki łączne................................................... 129 Tkanka łączna właściwa... 130. Tkanki łączne o charakterze swoistym... 136. Tkanki łączne szkieletowe... 137 Tkanka mięśniowa............................................... 142 Tkanka nerwowa i glej........................................... 148 Tkanka nerwowa... 148. Glej... 156 Krew i tkanka krwiotwórcza....................................... 158 Postać człowieka jako całość opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński. 162 Wzrastanie..................................................... 162 Proporcje ciała ludzkiego i ich zmiany w ciągu wzrastania............... 166 XVII
Różnice konstytucjonalne budowy ciała.............................. 168 Różnice płciowe................................................. 171 Różnice związane z wiekiem....................................... 173 Symetria i asymetria ustroju......................................... 175 Plan budowy ciała ludzkiego....................................... 177 Układy narządów... 178. Okolice ciała ludzkiego... 180. Określenia orientacyjne w przestrzeni... 185 KOŚCI, STAWY I WIĘZADŁA Budowa ogólna kości opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński....... 187 Uwagi filogenetyczne i ontogenetyczne.............................. 187 Czynność kości.................................................. 187 Skład kości..................................................... 188 Kształt kości.................................................... 189 Budowa wewnętrzna kości......................................... 190 Czynnościowa architektonika kości.................................. 191 Właściwości fizyczne kości........................................ 194 Właściwości biologiczne kości..................................... 195 Okostna i ochrzęstna............................................. 196 Szpik kostny.................................................... 197 Rozwój kości................................................... 198 Wzrastanie i liczba kości.......................................... 201 Naczynia i nerwy kości........................................... 202 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 204 Budowa ogólna połączeń kości opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński 205 Rozwój połączeń kości............................................ 205 Połączenia ścisłe................................................. 206 Połączenia wolne, czyli stawy...................................... 208 Mechanika stawów............................................... 215 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 218 Podział kośćca opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński............. 219 Kości, stawy i więzadła kręgosłupa i klatki piersiowej Kręgosłup opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński................ 219 Charakterystyka kręgu............................................ 220 Kręgi szyjne.................................................... 222 Kręgi piersiowe................................................. 228 Kręgi lędźwiowe................................................. 231 Kość krzyżowa.................................................. 232 Kość guziczna................................................... 237 Rozwój kręgosłupa............................................... 237 Zmienność kręgosłupa............................................ 242 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 248 Połączenia kręgów przedkrzyżowych................................ 249 Połączenia trzonów kręgów... 249. Połączenia wyrostków i łuków kręgów... 252 Połączenie przedkrzyżowego odcinka kręgosłupa z kością krzyżową....... 254 Połączenie kości krzyżowej z kością guziczną......................... 255 Połączenie kręgosłupa z czaszką.................................... 255 Górny staw głowy (staw szczytowo-potyliczny)... 255. Dolny staw głowy (staw szczytowo-obrotowy)... 257. Ruchy w stawach głowy... 261 Mechanika kręgosłupa............................................ 261 Ogólna charakterystyka kręgosłupa... 261. Czynność kręgosłupa... 267 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 272 XVIII
Klatka piersiowa opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński........... 273 Żebra.......................................................... 273 Mostek........................................................ 278 Rozwój żeber i mostka............................................ 281 Zmienność żeber i mostka......................................... 282 Połączenia żeber i mostka......................................... 282 Połączenia żeber z kręgosłupem... 283. Połączenia żeber z mostkiem... 285. Połączenia kości żebrowych z chrząstkami żebrowymi... 287. Połączenia chrząstek żebrowych... 287. Połączenia poszczególnych części mostka... 287 Klatka piersiowa jako całość....................................... 288 Ostatnie okresy rozwoju rodowego... 288. Budowa ogólna... 288 Mechanika klatki piersiowej....................................... 293 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 296 Kości, stawy i więzadła głowy Uwagi wstępne (funkcja czaszki) opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński.......................................................... 298 Rys rozwoju rodowego czaszki..................................... 299 Ostatnie etapy antropogenezy... 300 Rozwój ontogenetyczny czaszki.................................... 302 Rozwój części mózgowej czaszki... 302. Rozwój części trzewnej czaszki... 304 Skład czaszki................................................... 307 Budowa ogólna czaszki opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński....... 308 Ściana górna.................................................... 308 Ściana przednia.................................................. 311 Ściana tylna.................................................... 314 Ściana boczna................................................... 314 Ściana dolna.................................................... 317 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 322 Budowa szczegółowa czaszki opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński 324 Kości części mózgowej czaszki.................................... 324 Kość potyliczna... 324. Kość klinowa... 329. Kość czołowa... 336. Kość skroniowa... 340. Kość ciemieniowa... 354. Kość sitowa... 357 Kości części trzewnej czaszki...................................... 360 Małżowina nosowa dolna... 360. Kość nosowa... 361. Lemiesz... 362. Kość łzowa... 363. Szczęka... 364. Kość podniebienna... 372. Kość jarzmowa... 376. Żuchwa... 378. Kość gnykowa... 386 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 387 Połączenia kości czaszki.......................................... 396 Połączenia ścisłe... 396. Połączenia stawowe. Staw skroniowo-żuchwowy... 401 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 406 Jamy i doły czaszki.............................................. 407 Jama części mózgowej czaszki... 407. Oczodół... 413. Jama nosowa... 415. Jama ustna... 422. Dół skroniowy... 422. Dół podskroniowy... 423. Dół skrzydłowo-podniebienny... 424. Dół zażuchwowy... 425 Wyczuwalność kości czaszki....................................... 425 Mechanika czaszki............................................... 426 Różnice czaszki związane z wiekiem................................ 428 Różnice płciowe czaszki.......................................... 429 Uwagi kraniologiczne opracowali Eugenia Stołyhwo i Tadeusz Dzierżykray-Rogalski................................................... 429 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 433 XIX
Kości, stawy i więzadła kończyny górnej Rozwój kości kończyny górnej opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński........................................................... 437 Kości obręczy kończyny górnej opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński..............................................................438 Obojczyk...................................................... 438 Łopatka........................................................ 440 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 445 Kości części wolnej kończyny górnej.................................. 446 Kość ramienna.................................................. 446 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 453 Kości przedramienia.............................................. 454 Kość łokciowa... 455. Kość promieniowa... 461 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński........................... 464 Kości ręki...................................................... 465 Kości nadgarstka... 465. Kości śródręcza... 471. Kości palców ręki... 476 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 477 Stawy kończyny górnej opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński..... 478 Stawy i więzozrosty obręczy kończyny górnej......................... 479 Staw mostkowo-obojczykowy... 479. Staw barkowo-obojczykowy... 481. Więzozrosty łopatki... 483 Staw ramienny.................................................. 484 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 488 Staw łokciowy.................................................. 489 Staw ramienno-łokciowy i ramienno-promieniowy... 489 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 496 Połączenia kości przedramienia..................................... 496 Staw promieniowo-łokciowy bliższy... 497. Staw promieniowo-łokciowy dalszy... 499. Błona międzykostna przedramienia... 499. Mechanika stawów promieniowo-łokciowych... 500 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 501 Stawy ręki...................................................... 502 Staw promieniowo-nadgarstkowy... 502. Staw śródnadgarstkowy... 503. Połączenia stawowe kości szeregu bliższego nadgarstka... 504. Połączenia stawowe kości szeregu dalszego nadgarstka... 505. Stawy nadgarstkowo-śródręczne i międzyśródręczne... 505. Więzadła stawów ręki... 506. Naczynia i nerwy stawów ręki... 509. Mechanika stawów ręki... 509 Stawy palców ręki............................................... 512 Stawy śródręczno-paliczkowe... 512. Stawy międzypaliczkowe ręki... 514 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 515 Kości, stawy i więzadła kończyny dolnej Rozwój kości kończyny dolnej opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński............................................................ 518 Kości obręczy kończyny dolnej opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński.............................................................. 518 Kość miedniczna................................................ 518 Kość biodrowa... 519. Kość kulszowa... 522. Kość łonowa... 523. Panewka... 525. Otwór zasłoniony... 526 Miednica....................................................... 527 Połączenia miednicy... 527. Budowa miednicy... 533 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 539 XX
Kości części wolnej kończyny dolnej opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński.......................................................... 541 Kość udowa.................................................... 541 Rzepka........................................................ 549 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 551 Kości goleni.................................................... 552 Kość piszczelowa... 552. Strzałka... 560 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 562 Kości stopy..................................................... 563 Kości stępu... 563. Kości śródstopia... 573. Kości palców stopy... 577. Trzeszczki... 577 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 578 Stawy kończyny dolnej............................................. 579 Staw biodrowy.................................................. 580 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 587 Staw kolanowy.................................................. 587 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 600 Połączenia kości goleni........................................... 600 Staw piszczelowo-strzałkowy... 600. Więzozrost piszczelowo-strzałkowy... 601. Błona międzykostna goleni... 601 Stawy stopy.................................................... 602 Staw skokowy górny... 602. Staw skokowy dolny... 603. Naczynia i nerwy stawów skokowych... 606. Mechanika stawów skokowych... 606. Pozostałe stawy stępu... 610. Stawy stępowo-śródstopne... 612. Stawy międzyśródstopne... 612 Stawy palców stopy.............................................. 613 Mechanika stawów palców stopy... 614. Sklepienie stopy... 614 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 616 MIĘŚNIE Ogólna budowa mięśni opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński...... 618 Uwagi wstępne.................................................. 618 Budowa makroskopowa mięśni..................................... 619 Budowa mikroskopowa mięśni opracowali Stanisław Hiller i Stanisław Zawistowski........................................................ 623 Naczynia i nerwy mięśni opracowali Stanisław Hiller i Stanisław Zawistowski........................................................ 625 Narządy pomocnicze mięśni....................................... 626 Fizyczne i biologiczne właściwości mięśni............................ 630 Mechanika mięśni................................................ 632 Rozwój mięśni opracowali Stanisław Hiller i Zofia Zegarska............ 640 Mięśnie somatyczne... 641. Mięśnie trzewne... 645 Podział mięśni opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński........... 648 Mięśnie grzbietu opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński........... 649 Powierzchowne mięśnie grzbietu.................................... 650 Mięśnie kolcowo-ramienne... 650. Mięśnie kolcowo-żebrowe... 658 Głębokie mięśnie grzbietu......................................... 658 Uwagi ogólne... 658. Długie mięśnie grzbietu... 659 Mięśnie kolcowo-poprzeczne... 659. Mięsień krzyżowo-grzbietowy... 660. Mięsień kolcowy... 665. Mięśnie poprzeczno-kolcowe... 667 Krótkie mięśnie grzbietu... 669. Mięśnie podpotyliczne... 671 Powięzie grzbietu................................................ 673 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 675 XXI
Mięśnie klatki piersiowej opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński.... 677 Powierzchowne mięśnie klatki piersiowej............................ 678 Głębokie albo właściwe mięśnie klatki piersiowej...................... 684 Przepona...................................................... 689 Mechanika oddychania............................................ 696 Powięzie klatki piersiowej......................................... 698 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 700 Mięśnie brzucha opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński........... 702 Uwagi ogólne................................................... 702 Boczne i przednie mięśnie brzucha.................................. 704 Tylne mięśnie brzucha............................................ 712 Trójkąt lędźwiowy i ścięgnista przestrzeń lędźwiowa.................... 715 Współdziałanie mięśni brzucha..................................... 716 Rozcięgna mięśni brzucha......................................... 717 Pochewka mięśnia prostego brzucha... 718. Kresa biała... 719 Powięzie mięśni brzucha.......................................... 720 Powięź powierzchowna brzucha... 720. Powięź poprzeczna... 721 Kanał pachwinowy............................................... 722 Powierzchnia wewnętrzna przedniej ściany brzucha.................... 726 Miejsca zmniejszonego oporu ścian brzucha........................... 729 Przepukliny pachwinowe... 730 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 730 Mięśnie szyi opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński............... 733 Uwagi ogólne................................................... 733 Grupa powierzchowna mięśni szyi................................... 734 Grupa środkowa mięśni szyi....................................... 738 Mięśnie podgnykowe... 738. Mięśnie nadgnykowe... 741 Grupa głęboka mięśni szyi......................................... 744 Mięśnie pochyłe... 744. Mięśnie przedkręgowe... 747 Powięź szyi..................................................... 748 Przestrzenie międzypowięziowe szyi... 750 Trójkąty szyi.................................................... 751 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 753 Mięśnie głowy opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński............. 755 Uwagi ogólne................................................... 755 Mięśnie wyrazowe głowy.......................................... 756 Mięśnie sklepienia czaszki... 757. Mięśnie otoczenia szpary powiek... 758. Mięśnie otoczenia szpary ust... 762. Mięśnie otoczenia nozdrzy... 772. Mięśnie małżowiny usznej... 773. Wyraz twarzy... 774 Mięśnie żucia................................................... 775 Powięzie głowy................................................. 779 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 780 Mięśnie kończyny górnej opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński.... 783 Uwagi ogólne................................................... 783 Mięśnie obręczy kończyny górnej.................................... 783 Powięzie okolicy barku........................................... 789 Dół pachowy i jama pachowa...................................... 790 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 793 Mięśnie ramienia................................................ 794 Grupa przednia mięśni ramienia... 795. Grupa tylna mięśni ramienia... 799 Powięź ramienia................................................. 801 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 802 Mięśnie przedramienia............................................ 803 Grupa przednia mięśni przedramienia... 805 XXII
Warstwa powierzchowna... 805. Warstwa głęboka... 812 Grupa boczna mięśni przedramienia... 815. Grupa tylna mięśni przedramienia... 819 Warstwa powierzchowna... 819. Warstwa głęboka... 821 Powięź przedramienia............................................ 825 Pochewki ścięgien ręki........................................... 829 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 833 Krótkie mięśnie ręki.............................................. 836 Mięśnie kłębu kciuka... 837. Mięśnie kłębu palca małego... 840. Mięśnie środkowe dłoni... 842. Rozcięgna grzbietowe palców ręki... 846 Powięzie ręki................................................... 847 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 850 Mięśnie kończyny dolnej opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński..... 852 Uwagi ogólne................................................... 852 Mięśnie obręczy kończyny dolnej................................... 853 Grupa przednia mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej... 854. Grupa tylna mięśni grzbietowych obręczy kończyny dolnej... 858. Grupa mięśni brzusznych obręczy kończyny dolnej... 865 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 867 Mięśnie uda.................................................... 868 Grupa przednia mięśni uda... 869. Grupa przyśrodkowa mięśni uda... 874. Grupa tylna mięśni uda... 878 Powięzie biodra i uda............................................. 882 Topografia uda.................................................. 887 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 889 Mięśnie goleni.................................................. 892 Grupa przednia mięśni goleni... 892. Grupa boczna mięśni goleni... 896. Grupa tylna mięśni goleni... 899 Warstwa powierzchowna... 899. Warstwa głęboka... 903 Powięzie goleni................................................. 911 Pochewki ścięgien stopy........................................... 913 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 916 Krótkie mięśnie stopy............................................. 918 Mięśnie grzbietu stopy... 921. Mięśnie podeszwy... 921 Mięśnie wyniosłości przyśrodkowej... 921. Mięśnie wyniosłości bocznej... 924. Mięśnie wyniosłości pośredniej... 926. Rozcięgna grzbietowe palców stopy... 930 Powięzie stopy.................................................. 930 Streszczenie opracował Wiesław Łasiński......................... 933 SKOROWIDZ RZECZOWY......................................... 935
SPIS TREŚCI OŚRODKOWY UKŁAD NERWOWY Zagadnienia ogólne............................................... 1 Wstęp......................................................... 1 Podział układu nerwowego opracował Olgierd Narkiewicz............. 3 Tkanki układu nerwowego napisał Olgierd Narkiewicz................ 4 Tkanka nerwowa.............................................. 4 Ciało komórki nerwowej..................................... 6 Dendryty................................................. 8 Akson. Włókno nerwowe..................................... 8 Synapsy.................................................. 11 Tkanka glejowa............................................... 14 Ośrodki i drogi nerwowe opracował Olgierd Narkiewicz............... 17 Rozwój osobniczy ośrodkowego układu nerwowego opracowali Stanisław Hiller i Zofia Zegarska........................................... 20 Pierwsze okresy rozwoju........................................ 20 Histogeneza tkanki nerwowej i gleju.............................. 23 Dalsze okresy kształtowania się części rdzeniowej cewy nerwowej....... 25 Dalsze okresy różnicowania się cewy nerwowej..................... 26 Rdzeń przedłużony. Most....................................... 30 Móżdżek. Komora czwarta...................................... 32 Śródmózgowie................................................ 35 Międżymózgowie.............................................. 35 Kresomózgowie............................................... 36 Rys rozwoju rodowego układu nerwowego opracowali Stanisław Hiller i Zofia Zegarska................................................. 42 Rdzeń kręgowy................................................... 49 Uwagi filogenetyczne opracowali i Zofia Zegarska.................... 49 Stosunki ogólne opracował Olgierd Narkiewicz....................... 52 Budowa zewnętrzna rdzenia kręgowego.............................. 53 Zgrubienia i krzywizny rdzenia kręgowego......................... 53 Bruzdy i sznury rdzenia kręgowego............................... 56 Korzenie nerwów rdzeniowych................................... 59 Podział rdzenia kręgowego na odcinki............................. 60 Budowa wewnętrzna rdzenia kręgowego.............................. 62 Ogólne ukształtowanie istoty szarej i białej......................... 62 Istota szara................................................ 63 Istota biała................................................. 65 Różnice między poszczególnymi odcinkami rdzenia kręgowego...... 66 Kanał środkowy............................................... 68 Budowa mikroskopowa istoty szarej............................... 69 Komórki nerwowe........................................... 69 Włókna nerwowe, glej....................................... 74 Budowa mikroskopowa istoty białej............................... 75 Włókna korzeniowe nerwów rdzeniowych.......................... 76 Włókna korzeni brzusznych................................... 77 Włókna korzeni grzbietowych................................. 79 Drogi nerwowe rdzenia kręgowego................................ 82 IX
Drogi własne rdzenia kręgowego. Czynność układu własnego rdzenia.. 83 Drogi rdzeniowo-mózgowe.................................... 85 Drogi mózgowo-rdzeniowe.................................... 97 Zestawienie dróg nerwowych rdzenia kręgowego.................. 105 Uwagi kliniczne............................................ 107 Układ autonomiczny rdzenia kręgowego........................... 108 Ośrodki współczulne......................................... 110 Ośrodki przywspółczulne..................................... 112 Drogi układu autonomicznego................................. 112 Streszczenie................................................ 113 Ogólny opis mózgowia opracował Olgierd Narkiewicz................... 114 Powierzchnia górno-boczna mózgowia............................... 115 Powierzchnia podstawna mózgowia.................................. 118 Przekrój mózgowia w płaszczyźnie pośrodkowej....................... 120 Komory mózgowia............................................... 123 Wymiary i masa mózgowia........................................ 125 Podział ontogenetyczny mózgowia.................................. 126 Rdzeń przedłużony. Most........................................... 127 Uwagi filogenetyczne opracowali Stanisław Hiller i Zofia Zegarska...... 127 Stosunki ogólne opracował Olgierd Narkiewicz....................... 129 Budowa zewnętrzna rdzenia przedłużonego i mostu..................... 130 Budowa zewnętrzna rdzenia przedłużonego......................... 130 Budowa zewnętrzna mostu...................................... 134 Dół równoległoboczny.......................................... 135 Budowa wewnętrzna rdzenia przedłużonego i mostu.................... 138 Budowa wewnętrzna rdzenia przedłużonego........................ 138 Odcinek podoliwkowy....................................... 139 Odcinek oliwkowy.......................................... 144 Budowa wewnętrzna mostu...................................... 151 Część brzuszna mostu........................................ 151 Część grzbietowa mostu...................................... 154 Twór siatkowaty tyłomózgowia................................... 157 Jądra nerwów czaszkowych...................................... 162 Jądro nerwu podjęzykowego (XII).............................. 166 Jądra nerwu językowo-gardłowego (IX), nerwu błędnego (X) i nerwu dodatkowego (XI)........................................... 167 Jądra nerwu przedsionkowo-ślimakowego (VIII)................... 170 Jądra nerwu twarzowego (VII)................................. 173 Jądro nerwu odwodzącego (VI)................................ 175 Jądra nerwu trójdzielnego (V)................................. 175 Uwagi kliniczne............................................ 179 Streszczenie................................................ 180 Móżdżek. Komora czwarta......................................... 181 Uwagi filogenetyczne opracowali Stanisław Hiller i Zofia Zegarska...... 181 Budowa zewnętrzna móżdżku opracował Olgierd Narkiewicz............ 186 Ukształtowanie ogólne.......................................... 186 Płaciki móżdżku.............................................. 189 Płaty móżdżku................................................ 193 Budowa wewnętrzna móżdżku...................................... 195 Kora móżdżku napisał Olgierd Narkiewicz........................ 196 Jądra móżdżku opracował Olgierd Narkiewicz..................... 202 Istota biała. Drogi móżdżku..................................... 205 Drogi własne móżdżku....................................... 206 Drogi doprowadzające móżdżku................................ 206 Drogi odprowadzające móżdżku................................ 208 Uwagi fizjologiczne i kliniczne................................ 210 Komora czwarta................................................. 212 Dno komory czwartej.......................................... 213 Strop komory czwartej.......................................... 213
Zachyłki komory czwartej....................................... 215 Streszczenie................................................ 215 Śródmózgowie.................................................... 216 Uwagi filogenetyczne opracowali Stanisław Hiller i Zofia Zegarska...... 216 Stosunki ogólne opracował Olgierd Narkiewicz....................... 219 Budowa zewnętrzna śródmózgowia.................................. 219 Wodociąg mózgu................................................ 223 Budowa wewnętrzna śródmózgowia................................. 224 Odnogi mózgu................................................ 225 Nakrywka.................................................... 226 Pokrywa śródmózgowia......................................... 236 Jądra nerwów czaszkowych...................................... 240 Jądro śródmózgowiowe nerwu trójdzielnego (V)................... 240 Jądro nerwu bloczkowego (IV)................................. 240 Jądra nerwu okoruchowego (III)................................ 241 Uwagi kliniczne............................................ 244 Streszczenie................................................ 245 Międzymózgowie.................................................. 245 Uwagi filogenetyczne opracowali Stanisław Hiller i Zofia Zegarska...... 245 Stosunki ogólne opracował Olgierd Narkiewicz....................... 249 Budowa zewnętrzna międzymózgowia............................... 250 Komora trzecia.................................................. 254 Budowa wewnętrzna międzymózgowia............................... 257 Wzgórze..................................................... 257 Jądra wzgórza.............................................. 259 Połączenia wzgórza z korą mózgu.............................. 267 Uwagi fizjologiczne i kliniczne................................ 269 Nadwzgórze.................................................. 270 Podwzgórze.................................................. 271 Jądra podwzgórza........................................... 271 Drogi podwzgórza........................................... 276 Uwagi fizjologiczne i kliniczne................................ 278 Niskowzgórze................................................ 280 Streszczenie................................................ 282 Kresomózgowie................................................... 283 Uwagi filogenetyczne opracowali Stanisław Hiller i Zofia Zegarska...... 283 Kresomózgowie środkowe opracował Olgierd Narkiewicz.............. 294 Budowa zewnętrzna półkul mózgu.................................. 296 Bruzdy i zakręty powierzchni górno-bocznej........................ 299 Bruzdy i zakręty powierzchni przyśrodkowej........................ 306 Bruzdy i zakręty powierzchni dolnej............................... 309 Wyspa...................................................... 313 Komora boczna............................................... 314 Budowa wewnętrzna półkul mózgu.................................. 323 Kora mózgu.................................................. 323 Budowa kory nowej......................................... 327 Budowa kory dawnej i starej.................................. 331 Pola architektoniczne kory mózgu.............................. 332 Lokalizacja czynnościowa w korze mózgu....................... 334 Węchomózgowie. Układ limbiczny.................................. 341 Węchomózgowie.............................................. 341 Płat limbiczny................................................ 348 Hipokamp................................................. 349 Przegroda kresomózgowia....................................... 355 Ciało migdałowate.......................................... 357 Jądra podstawne. Układ pozapiramidowy........................... 358 Ciało prążkowane........................................... 358 Układ pozapiramidowy....................................... 366 Przedmurze................................................ 368 XI
Istota biała półkul............................................. 370 Włókna rzutowe............................................ 371 Włókna spoidłowe.......................................... 376 Włókna kojarzeniowe........................................ 377 Streszczenie................................................ 380 Główne drogi czuciowe i ruchowe opracował Olgierd Narkiewicz......... 382 Drogi czucia powierzchniowego i głębokiego (somatosensoryczne)........ 383 Droga wzrokowa................................................ 384 Droga słuchowa................................................. 390 Droga smakowa................................................. 392 Droga węchowa................................................. 392 Drogi ruchowe.................................................. 393 Naczynia ośrodkowego układu nerwowego opracował Olgierd Narkiewicz.. 395 Naczynia rdzenia kręgowego....................................... 395 Tętnice rdzenia kręgowego...................................... 395 Żyły rdzenia kręgowego........................................ 400 Naczynia mózgowia.............................................. 401 Tętnice mózgowia............................................. 402 Gałęzie mózgowe tętnicy kręgowej............................. 404 Gałęzie mózgowe tętnicy podstawnej............................ 405 Gałęzie mózgowe tętnicy szyjnej wewnętrznej.................... 409 Koło tętnicze mózgu......................................... 415 Unaczynienie tętnicze poszczególnych części mózgowia............ 416 Żyły mózgowia............................................... 420 Żyły mózgu................................................ 421 Żyły móżdżku.............................................. 426 Streszczenie................................................ 427 Opony rdzenia kręgowego i mózgowia opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński.......................................................... 428 Stosunki ogólne................................................. 428 Uwagi rozwojowe................................................ 430 Opona twarda................................................... 431 Opona twarda rdzenia kręgowego................................. 431 Opona twarda mózgowia........................................ 435 Pajęczynówka................................................... 441 Pajęczynówka rdzenia kręgowego................................. 442 Pajęczynówka mózgowia........................................ 442 Opona miękka................................................... 448 Opona miękka rdzenia kręgowego................................ 448 Opona miękka mózgowia....................................... 451 Streszczenie................................................ 451 Skorowidz rzeczowy............................................... 455 XII
SPIS TREŚCI UKŁAD NERWOWY OBWODOWY Część ogólna opracował Olgierd Narkiewicz.......................... 1 Budowa ogólna nerwów.......................................... 1 Budowa szczegółowa nerwów..................................... 3 Włókna nerwowe................................................ 4 Zwoje......................................................... 7 Unaczynienie nerwów............................................ 7 Uwagi fizjologiczne. Porażenia..................................... 8 Streszczenie.................................................... 9 Nerwy rdzeniowe opracował Olgierd Narkiewicz....................... 10 Podział nerwów rdzeniowych...................................... 10 Rozwój nerwów rdzeniowych...................................... 12 Korzenie nerwów rdzeniowych..................................... 13 Gałęzie nerwów rdzeniowych...................................... 17 Gałęzie oponowe nerwów rdzeniowych............................ 17 Gałęzie łączące nerwów rdzeniowych............................. 18 Gałęzie grzbietowe nerwów rdzeniowych.......................... 18 Gałęzie grzbietowe nerwów szyjnych........................... 20 Gałęzie grzbietowe nerwów piersiowych........................ 22 Gałęzie grzbietowe nerwów lędźwiowych....................... 22 Gałęzie grzbietowe nerwów krzyżowych........................ 23 Gałąź grzbietowa nerwu guzicznego............................ 23 Gałęzie brzuszne nerwów rdzeniowych............................ 23 Streszczenie.................................................... 24 Splot szyjny opracował Olgierd Narkiewicz........................... 24 Uwagi ogólne.................................................. 24 Nerwy skórne splotu szyjnego..................................... 26 Nerwy mięśniowe splotu szyjnego.................................. 29 Gałęzie krótkie............................................... 30 Gałęzie długie................................................ 30 Streszczenie.................................................... 36 Splot ramienny opracował Olgierd Narkiewicz........................ 36 Uwagi ogólne.................................................. 36 Nerwy krótkie splotu ramiennego................................... 40 Nerwy długie splotu ramiennego................................... 46 Nerw mięśniowo-skórny........................................ 47 Nerw pośrodkowy............................................. 51 Nerw łokciowy............................................... 62 Nerw skórny przyśrodkowy ramienia............................. 68 Nerw skórny przyśrodkowy przedramienia......................... 70 Nerw promieniowy............................................ 70 Zestawienie unerwienia kończyny górnej............................. 82 Unerwienie mięśni............................................ 82 Unerwienie skóry............................................. 85 Unerwienie naczyń............................................ 85 Unerwienie stawów........................................... 87 Unerwienie okostnej i kości..................................... 89 Nerwy międzyżebrowe opracował Olgierd Narkiewicz.................. 89 Streszczenie.................................................... 95 XI
Splot lędźwiowo-krzyżowy opracował Władysław Kubik................ 95 Splot lędźwiowy.................................................. 98 Uwagi ogólne.................................................. 98 Gałęzie krótkie splotu lędźwiowego................................. 99 Gałęzie długie splotu lędźwiowego................................. 99 Nerw biodrowo-podbrzuszny.................................... 99 Nerw biodrowo-pachwinowy.................................... 100 Nerw płciowo-udowy.......................................... 101 Nerw skórny boczny uda....................................... 103 Nerw udowy................................................. 105 Nerw zasłonowy.............................................. 113 Splot krzyżowy................................................... 116 Uwagi ogólne.................................................. 116 Gałęzie krótkie splotu krzyżowego.................................. 117 Gałęzie długie splotu krzyżowego.................................. 117 Nerw pośladkowy górny........................................ 118 Nerw pośladkowy dolny........................................ 118 Nerw skórny tylny uda......................................... 120 Nerw kulszowy............................................... 121 Nerw piszczelowy.......................................... 126 Nerw strzałkowy wspólny.................................... 134 Nerw sromowy............................................... 142 Nerw guziczny............................................... 145 Zestawienie unerwienia kończyny dolnej............................. 146 Unerwienie mięśni............................................ 146 Unerwienie skóry............................................. 148 Unerwienie naczyń............................................ 150 Unerwienie stawów........................................... 151 Unerwienie okostnej i kości..................................... 153 Porównanie unerwienia kończyny górnej i dolnej...................... 154 Segmentalne zaopatrzenie nerwowe skóry opracował Władysław Kubik.... 154 Segmentalne unerwienie skóry tułowia.............................. 155 Segmentalne unerwienie skóry kończyn.............................. 158 Nerwy czaszkowe opracowali Witold Sylwanowicz i Wiesław Łasiński...... 161 Uwagi ogólne.................................................. 161 Nerwy końcowe.............................................. 165 Nerwy narządów zmysłów........................................ 166 Nerwy węchowe (I)........................................... 166 Nerw wzrokowy (II)........................................... 168 Nerw przedsionkowo-ślimakowy (VIII)............................ 170 Nerwy mięśni gałki ocznej........................................ 173 Nerw okoruchowy (III)......................................... 174 Nerw bloczkowy (IV).......................................... 178 Nerw odwodzący (VI)......................................... 179 Nerwy łuków skrzelowych........................................ 180 Nerw trójdzielny (V).......................................... 181 Wewnątrzczaszkowy odcinek nerwu trójdzielnego................. 181 Nerw oczny (V 1 )........................................... 185 Nerw szczękowy (V 2 )....................................... 190 Nerw żuchwowy (V 3 )....................................... 198 Obszar unerwienia nerwu trójdzielnego......................... 207 Streszczenie............................................... 211 Nerw twarzowy (VII).......................................... 212 Gałęzie i zespolenia nerwu twarzowego wewnątrz części skalistej (kości skroniowej)............................................... 215 Gałęzie i zespolenia nerwu twarzowego po wyjściu z czaszki........ 217 Streszczenie............................................... 220 Nerw językowo-gardłowy (IX)................................... 221 Streszczenie............................................... 226 Nerw błędny (X).............................................. 227 XII
Gałęzie odcinka głowowego nerwu błędnego..................... 229 Gałęzie odcinka szyjnego nerwu błędnego....................... 230 Gałęzie odcinka piersiowego nerwu błędnego.................... 235 Gałęzie odcinka brzusznego nerwu błędnego..................... 235 Nerw dodatkowy (XI)............................................ 237 Streszczenie................................................. 239 Nerw mięśni języka.............................................. 239 Nerw podjęzykowy (XII)....................................... 239 Streszczenie............................................... 242 Rozwój nerwów czaszkowych..................................... 242 UKŁAD NERWOWY AUTONOMICZNY opracowali Witold Sylwanowicz i Olgierd Narkiewicz 248 Wstęp.......................................................... 248 Właściwości budowy układu autonomicznego......................... 250 Podział morfologiczno-czynnościowy układu autonomicznego............ 253 Układ współczulny................................................ 256 Ośrodki współczulne rdzenia kręgowego............................. 256 Pień współczulny................................................ 256 Gałęzie pnia współczulnego..................................... 258 Sploty układu autonomicznego..................................... 260 Unerwienie współczulne narządów.................................. 261 Układ przywspółczulny............................................ 263 Ośrodki przywspółczulne w pniu mózgu i w części krzyżowej rdzenia kręgowego 263 Zwoje przywspółczulne........................................... 264 Unerwienie przywspółczulne narządów.............................. 265 Część śródścienna układu autonomicznego............................ 265 Podział topograficzny układu autonomicznego......................... 266 Część szyjna i głowowa układu autonomicznego....................... 266 Część szyjna pnia współczulnego................................ 266 Gałęzie części szyjnej pnia współczulnego....................... 268 Część głowowa (czaszkowa) układu przywspółczulnego.............. 275 Część piersiowa układu autonomicznego............................. 278 Część piersiowa pnia współczulnego.............................. 278 Gałęzie części piersiowej pnia współczulnego.................... 278 Sploty autonomiczne klatki piersiowej............................ 281 Część brzuszna układu autonomicznego.............................. 283 Część lędźwiowa (brzuszna) pnia współczulnego.................... 284 Gałęzie części lędźwiowej pnia współczulnego................... 284 Sploty autonomiczne jamy brzusznej.............................. 286 Część miedniczna układu autonomicznego........................... 290 Część miedniczna (krzyżowa) pnia współczulnego................... 290 Gałęzie części miednicznej pnia współczulnego................... 291 Nerwy trzewne miedniczne część krzyżowa układu przywspółczulnego. 291 Splot podbrzuszny dolny....................................... 292 Łuki odruchowe układu autonomicznego............................. 295 Rozwój układu autonomicznego..................................... 298 Streszczenie...................................................... 299 POWŁOKA WSPÓLNA opracował Franciszek Miedziński 302 Skóra.......................................................... 302 Uwagi ogólne.................................................. 302 Rozwój skóry................................................... 306 Budowa ogólna skóry............................................ 306 Budowa szczegółowa skóry....................................... 313 Elementy podstawowe skóry.................................... 314 Naskórek.................................................... 319 Skóra właściwa............................................... 323 XIII
Tkanka podskórna............................................ 327 Linie napięcia................................................ 329 Gruczoły skóry................................................... 331 Małe gruczoły kłębkowate (gruczoły potowe)......................... 331 Wielkie gruczoły kłębkowate (gruczoły apokrynowe)................... 334 Gruczoły łojowe................................................ 335 Gruczoł sutkowy................................................ 338 Naczynia skóry................................................... 343 Nerwy skóry..................................................... 347 Włosy.......................................................... 348 Paznokcie....................................................... 356 NARZĄDY ZMYSŁÓW Uwagi ogólne opracowali Michał Reicher i Wiesław Łasiński............. 361 Narządy czucia powierzchniowego opracowali Stanisław Hiller i Stanisław Zawistowski...................................................... 362 Narządy czucia głębokiego opracowali Stanisław Hiller, Michał Reicher i Stanisław Zawistowski............................................. 369 Czuciowe zakończenia nerwowe mięśni i ścięgien..................... 370 Czuciowe zakończenia nerwowe w tkance łącznej i okostnej............. 373 Czuciowe zakończenia nerwowe w torebce stawowej................... 374 Czuciowe zakończenia nerwowe w trzewach.......................... 374 Czuciowe zakończenia nerwowe w naczyniach krwionośnych i na pniach nerwowych.................................................... 374 Narząd smaku opracowali Stanisław Hiller, Michał Reicher i Stanisław Zawistowski........................................................ 375 Narząd powonienia opracowali Stanisław Hiller, Michał Reicher i Stanisław Zawistowski...................................................... 377 Narząd przedsionkowo-ślimakowy................................... 380 Uwagi ogólne opracował Wiesław Łasiński.......................... 380 Ucho zewnętrzne opracował Wiesław Łasiński....................... 386 Małżowina uszna............................................. 386 Położenie i ukształtowanie.................................... 386 Budowa małżowiny......................................... 389 Przewód słuchowy zewnętrzny................................... 394 Naczynia i nerwy ucha zewnętrznego............................. 398 Streszczenie................................................. 399 Ucho środkowe opracował Wiesław Łasiński........................ 399 Błona bębenkowa............................................. 400 Jama bębenkowa.............................................. 407 Kosteczki słuchowe........................................... 414 Błona śluzowa jamy bębenkowej................................. 421 Przestrzenie powietrzne........................................ 423 Trąbka słuchowa.............................................. 427 Naczynia i nerwy ucha środkowego............................... 434 Streszczenie................................................. 435 Ucho wewnętrzne opracowali Jarosław Iwaszkiewicz i Józef Jordan...... 438 Błędnik kostny............................................... 438 Przedsionek............................................... 440 Kanały półkoliste kostne..................................... 441 Ślimak................................................... 444 Przewód słuchowy wewnętrzny................................ 447 Budowa mikroskopowa błędnika kostnego....................... 448 Streszczenie............................................... 450 Błędnik błoniasty............................................. 451 Łagiewka i przewody półkoliste............................... 452 Woreczek................................................. 453 Przewód ślimakowy......................................... 454 Budowa mikroskopowa błędnika błoniastego..................... 457 XIV