ZałęŜe dn. 28. 07.2010r.

ZałęŜe dn. 28. 07.2010r. Uzupełnienie Raportu o oddziaływaniu na środowisko inwestycji polegającej na budowie pensjonatu Chata Warhola z budynkami stajni wraz z infrastrukturą towarzyszącą na działce o nr ew. 123/8 obręb Strzębowiska gm. Cisna PTAKI Opracował: Damian Nowak 1

Wstęp W związku z postanowieniem Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska z dnia 27.10.2009r. (Zn. spr. RDOŚ-18-WPN-6630-1-134/09/js), które wzywa Chatę Warholą Sp. z o.o. do uzupełnienia Raportu o oddziaływaniu na środowisko inwestycji polegającej na budowie pensjonatu Chata Warhola z budynkami stajni wraz z infrastrukturą towarzyszącą na działce o nr ew. 123/8 obręb Strzębowiska, gm. Cisna, na zlecenie inwestora wykonano badania terenowe oraz przeanalizowano istniejące dane faunistyczne (w tym literaturę) w celu wykonania niezbędnych uzupełnień w zakresie: - oceny stanu istniejącego awifauny lęgowej działki inwestycyjnej i jej sąsiedztwa ze szczególnym uwzględnieniem ptaków z załącznika nr 1 Dyrektywy Ptasiej - oceny stanu istniejącego dotyczącego wykorzystania działki inwestycyjnej i jej sąsiedztwa przez ptaki jako miejsce Ŝerowania, migracji i odpoczynku ze szczególnym uwzględnieniem gatunków dla ochrony, których wyznaczono obszar specjalnej ochrony ptaków Bieszczady oraz pozostałych gatunków z załącznika nr 1 Dyrektywy Ptasiej - oddziaływania przedsięwzięcia zarówno na gatunki ptaków lęgowych jak i wykorzystujących przedmiotową działkę jako miejsce Ŝerowania i wypoczynku. Metodyka i teren badań Dokonanie prawidłowych uzupełnień raportu wymagało przeprowadzenia terenowych prac badawczych z zastosowaniem metod naukowych. Prace terenowe skierowane były na : - poznanie składu gatunkowego, liczebności i rozmieszczenia ptaków lęgowych na terenie działki i w jej sąsiedztwie - poznanie składu gatunkowego i intensywności wykorzystania terenu działki i jej sąsiedztwa przez poszczególne gatunki ptaków Badania ptaków lęgowych wymagały załoŝenia powierzchni badawczej o powierzchni znacząco większej niŝ obszar działki inwestycyjnej. Podstawowa powierzchnia próbna obejmowała obszar 25,0 ha, a jej centrum stanowił teren działki 123/8. Na powierzchni tej wykonano 6 liczeń wczesnoporannych, w standardzie metody kartograficznej Tomiałojcia. W trakcie badań mapowano wszystkie napotkane ptaki stosując symbole i skróty wykorzystywane w metodzie kartograficznej Tomiałojcia. Inaczej zaznaczano terytorialnie śpiewające ptaki, inaczej osobniki zaniepokojone, walczące, przelatujące, itp. Na podstawie map z poszczególnych kontroli wykreślono terytoria lęgowe poszczególnych gatunków ptaków. W celu poznania składu gatunkowego i liczebności ptaków szponiastych wykonano inwentaryzację stanowisk w promieniu 1km od działki inwestycyjnej. Zadanie to wykonano w oparciu o penetracje terenu oraz obserwację na stałych punktach monitoringu. Wyznaczono dwa punkty badawcze w ekosystemach nieleśnych zapewniających dobry wgląd na drzewostan (Ryc. 1). W sezonie 2010 monitoring na punktach wykonano 6 krotnie. W trakcie obserwacji na punkcie poza lustrowaniem lasu na powierzchni badawczej notowano równieŝ wszystkie przelatujące i Ŝerujące ptaki szponiaste. Wyniki mapowania terytoriów na powierzchni próbnej (25ha) i w promieniu 1 km od działki zobrazowano na mapach rozmieszczenia stanowisk oraz w tabeli zbiorczej, gdzie przedstawiono równieŝ ich zagęszczenia. Badania wykorzystania powierzchni przez ptaki w okresie lata wykonano w oparciu o penetracje terenową, w trakcie której liczono i notowano wszystkie spotkane ptaki. W tym przypadku zastosowano dwie strefy: a - obszar działki, b - jej sąsiedztwo (do 100 m od działki). W trakcie analizy danych na podstawie liczby stwierdzonych osobników we wszelkich typach zachowania przydzielano jeden z trzech stopni intensywności wykorzystania obszaru przez poszczególne gatunki ptaków. Trzy + oznacza maksymalne 2

wykorzystanie obszaru, a pojedynczy + oznacza wykorzystywanie terenu sporadyczne. W sezonie 2010 wykonano 6 takich liczeń. Na potrzeby niniejszego opracowania. przeanalizowano równieŝ dostępne dane faunistyczne, w tym opracowanie Instytutu Ochrony Przyrody (IOP) dla gminy Cisna. Ponadto wykonano zapytanie do bazy danych IOPu pod kątem gatunków z załącznika nr 1 Dyrektywy Ptasiej. Wszystkie kontrole terenowe przypadały na okres kwiecień lipiec 2010 roku i wykonywane były w dogodnych warunkach pogodowych (nie liczono ptaków w trakcie deszczu, bądź silnego wiatru).. W pracach wykorzystywano lornetkę 10*42, oraz GPS Garmin 12.. Teren badań. Teren działki 123/8 pokrywa siedlisko leśne z mocno przekształconym drzewostanem. Głównymi gatunkami lasotwórczymi jest sosna, brzoza, buk. oraz świerk. Wiek najstarszych drzew oscyluje w granicach 60 lat. Większość powierzchni działki pokrywa gęsty podrost wskazanych wyŝej gatunków wzbogacony leszczyną. W miejscach stosunkowo dobrze nasłonecznionych rosną pojedyncze jałowce. Na terenie działki występuje kilka niewielkich młak z kniecią błotną i kukułką szerokolistną. Prawdopodobnie młaki te w najbliŝszych latach zarosną na skutek naturalnej sukcesji. W granicach powierzchni próbnej o wielkości 25 ha znalazły się równieŝ grunty Lasów Państwowych i innych właścicieli prywatnych. Lasy PGL LP pokrywające południową część powierzchni próbnej (Ryc. 1) charakteryzuje znacznie starszy wiek i lepszy stopień zachowania i naturalności względem terenów prywatnych. Dominuje tu buczyna karpacka ze stosunkowo ubogim monogatunkowym drzewostanem bukowym. Bezpośrednio za południową granicą działki 123/8 występuje niewielki fragment świerczyny, poddawany obecnie intensywnym pracom leśnym. Otaczające tereny prywatne charakteryzuje ubogi drzewostan zbliŝony do występującego na przedmiotowej działce. W obręb powierzchni próbnej wszedł jeden dom drewniany wraz z całą działką ogrodzoną drewnianymi Ŝerdziami. Na północ od granic powierzchni próbnej 25 ha rozpoczynają się ekosystemy nieleśne wsi Strzębowiska. Obszar jest mocno poszatkowany ogrodzonymi terenami prywatnymi. Ryc. 1. Obszar działki 123/8, granice powierzchni badawczych oraz rozmieszczenie punktów monitoringu (czerwone kropki) 3

Foto 1. Obszar działki 123/8. Śródleśna młaka. Foto 2. Obszar działki 123/8. 4

Foto 3. Obszar działki 123/8. Wyniki Ptaki lęgowe Przeprowadzone badania ptaków lęgowych na powierzchni próbnej wykazały gniazdowanie 181 par ptaków naleŝących do 31 gatunków ptaków. Najliczniejszym ptakiem na badanym terenie był pierwiosnek. Jego zagęszczenie wynoszące 10 par/10ha naleŝy do najwyŝszych notowanych w kraju (Tomiałojć, Stawarczyk 2003). NaleŜy jednak brać pod uwagę fakt, Ŝe są to zagęszczenia wewnątrz biotopowe w optymalnych dla tego gatunku warunkach na które składają się liczny podrost młodych drzew i krzewów, dobre nasłonecznienie i silne zwarcie stosunkowo młodego drzewostanu. Nieco mniej licznym od pierwiosnka była zięba 8,0 par/10ha. Gatunek ten naleŝy do najliczniejszych ptaków w środowiskach leśnych w Polsce stąd jego stosunkowo wysokie zagęszczenia nie są zaskakujące. Kolejnym gatunkiem pod względem liczebności była sikora sosnówka zasiedlająca prawie wszystkie mikrosiedliska wchodzące w skład powierzchni próbnej. Liczne kępy krzewów i gęsty podrost wpłynął równieŝ na liczne gniazdowanie na tym terenie pokrzewki kapturki (5,6 par/10ha). Wśród bardzo licznych gatunków znalazł się równieŝ pospolity rudzik i piecuszek. W trakcie badań stwierdzono 3 gatunki lęgowych drozdów. Zagęszczenia śpiewaka i kosa były identyczne i wynosiły 9,0 par/10km. Spośród gatunków rzadkich w trakcie badań wykryto 1 parę jarząbka oraz dwie pary orzechówki. Z ptaków szponiastych w obrębie głównej powierzchni badawczej gniazdowała jedna para myszołowa zwyczajnego. Gniazdo tego gatunku znajdowało się w odległości 212 m od granicy przedmiotowej działki. W szerszej strefie poszukiwań (do 1 km od działki) wykryto trzy kolejne rewiry myszołowów. Lokalizację wszystkich stanowisk przedstawia Ryc. 4. W trakcie penetracji dalszego otoczenia działki nie wykryto stanowisk lęgowych innych ptaków szponiastych. Nie wykluczone jest gniazdowanie jednej pary krogulców w sąsiedztwie działki na co wskazują obserwacje przelatujących osobników. Spośród gatunków z załącznika nr 1 Dyrektywy Ptasiej na badanym terenie stwierdzono lęgowego jarząbka w kategorii gniazdowanie prawdopodobne (Ryc. 2). Ponadto poza główną powierzchnią próbną (25 ha) gniazdowała jedna para dzięciołów czarnych. W trakcie badań regularnie notowano odzywające się osobniki tego gatunku. śaden z wymienionych gatunków 5

nie jest gatunkiem kwalifikującym Bieszczady do międzynarodowych Ostoi ptaków Natura 2000 (Kunysz 2004). Wyodrębniając z gatunków lęgowych wyłącznie te, które gniazdowały w roku 2010 bezpośrednio na działce otrzymamy listę 10 gatunków obejmującą: grzywacza, dzięcioła duŝego, rudzika, gila, zniczka, kosa, pierwiosnka, sikorę sosnówkę, kapturkę oraz ziębę. Tab. 1. Liczebność i zagęszczenie ptaków lęgowych na powierzchni badawczej Chata Warhola. Lp. Gatunek N Zagęszczenie [par/10ha] 1 pierwiosnek 25 10,0 2 zięba 20 8,0 3 sosnówka 17 6,8 4 kapturka 14 5,6 5 rudzik 13 5,2 6 piecuszek 11 4,4 7 drozd śpiewak 9 3,6 8 kos 9 3,6 9 mysikrólik 8 3,2 10 zniczek 7 2,8 11 pokrzywnica 7 2,8 12 strzyŝyk 7 2,8 13 dzięcioł duŝy 6 2,4 14 grzywacz 3 1,2 15 świstunka leśna 3 1,2 16 bogatka 2 0,8 17 sójka 2 0,8 18 orzechówka 2 0,8 19 grubodziób 2 0,8 20 raniuszek 2 0,8 21 sikora czarnogłówka 2 0,8 22 modraszka 1 0,4 23 myszołów zwyczajny 1 0,4 24 gajówka 1 0,4 25 piegŝa 1 0,4 26 gil 1 0,4 27 jarząbek 1 0,4 28 pełzacz leśny 1 0,4 6

29 świergotek drzewny 1 0,4 30 paszkot 1 0,4 31 pliszka górska 1 0,4 181 72,4 Razem Ryc. 2. Stanowiska raniuszka, świergotka drzewnego, jarząbka, pełzacza leśnego, grzywacza, grubodzioba i dzięcioła duŝego na powierzchni próbnej 25 ha w roku 2010. 7

Ryc. 3. Stanowiska myszołowa zwyczajnego zlokalizowane w promieniu 1 km od działki 123/8 w roku 2010. 8

Ryc. 4 Stanowiska rudzika na powierzchni próbnej 25 ha w roku 2010. Ryc. 5. Stanowiska sójki, świstunki leśnej, pliszki górskiej, orzechówki, modraszki, bogatki, pokrzywnicy, sikory czarnogłówki i gila na powierzchni próbnej 25 ha w roku 2010. Ryc. 6. Stanowiska zniczka, mysikrólika, gajówki, piegŝy, drozda śpiewaka, kosa i paszkota na powierzchni próbnej 25 ha w roku 2010. 9

Ryc. 7 Stanowiska pierwiosnka na powierzchni próbnej 25 ha w roku 2010. Ryc. 8. Stanowiska piecuszka na powierzchni próbnej 25 ha w roku 2010. 10

Ryc. 9. Stanowiska sikory sosnówki na powierzchni próbnej 25 ha w roku 2010. Ryc. 10 Stanowiska kapturki na powierzchni próbnej 25 ha w roku 2010. 11

Ryc. 11. Stanowiska strzyŝyka na powierzchni próbnej 25 ha w roku 2010. Ryc. 4 Stanowiska zięby na powierzchni próbnej 25 ha w roku 2010. 12

Wykorzystanie powierzchni działki i otoczenia przez ptaki Kontrole terenowe wykonane poza standartowymi liczeniami ptaków lęgowych wykazały, Ŝe z samego obszaru działki w okresie od kwietnia do lipca korzystają 22 gatunki ptaków (Tab. 2). Uwzględniając 100 bufor otoczenia wokół działki, na który moŝe mieć wpływ przedmiotowa inwestycja lista korzystających z tego terenu ptaków obejmuje 26 gatunków (Tab. 2). Poza gatunkami wskazanymi w tabeli w trakcie badań dwukrotnie stwierdzono równieŝ bardzo rzadkie Ŝołny (2 osobniki i 4 osobniki). Ptaki te przelatywały wysoko ponad planowaną inwestycją stąd nie włączono ich do zestawienia. Podobnie postąpiono z pojedynczą obserwacją bardzo wysoko przelatującego orlika krzykliwego (stwierdzenie z 30.05.2010r.). W okresie od kwietnia do lipca obszar działki najczęściej i najliczniej wykorzystywały lokalnie gniazdujące ptaki lęgowe wśród, których dominowały: pierwiosnki, sikory sosnówki oraz zniczki. W otoczeniu działki do dominantów naleŝały równieŝ zięba, piecuszek, pokrzywnica, kapturka i mysikrólik. Wszystkie z wymienionych gatunków podlegają w Polsce całkowitej ochronie gatunkowej, jednakŝe są to gatunki pospolite i ich populacje nie są zagroŝone. Z gatunków wpisanych do Załącznika nr 1 Dyrektywy Ptasiej na badanym terenie stwierdzano dzięcioły czarne. Ptaki notowano zarówno w otoczeniu działki jak i w jej obrębie. Obserwacje Ŝerujących, bądź przelatujących ptaków związane były z gniazdowaniem pojedynczej pary w sąsiedztwie badanego terenu. W trakcie badań jednokrotnie stwierdzono orlika krzykliwego jednakŝe był to osobnik wysoko przelatujący stąd znaczenie tej obserwacji jest niewielkie. Z gatunków kwalifikujących Bieszczady do międzynarodowych Ostoi moŝliwe jest wykorzystywanie obszaru działki 123/8 przez puszczyki uralskie i dzięcioły białogrzbiete. W trakcie badań nie stwierdzono tych gatunków, jednakŝe nie naleŝy wykluczać, Ŝe sporadycznie teren ten odwiedzają. Tab. 2. Wykorzystanie powierzchni działki 123/8 i jej otoczenia przez ptaki w okresie od kwietnia do lipca. Ilość + odzwierciedla stopień wykorzystywania terenu przez ptaki. Obszar działki 123/8 Otoczenie działki (do 100m) 123/8 Gatunek wykorzystanie powierzchni Gatunek wykorzystanie powierzchni raniuszek + raniuszek + zniczek +++ zniczek + krzyŝodziób świerkowy + krzyŝodziób świerkowy + sosnówka +++ sosnówka + dzięcioł duŝy ++ dzięcioł duŝy + sójka + sójka + sikora czarnogłówka + sikora czarnogłówka + zięba ++ zięba +++ grzywacz + grzywacz + pierwiosnek +++ pierwiosnek +++ rudzik ++ rudzik ++ 13

dzięcioł czarny + dzięcioł czarny + pełzacz leśny + pełzacz leśny + gil ++ gil ++ piegŝa + piegŝa + mysikrólik + piecuszek +++ bogatka + pokrzywnica +++ kapturka ++ strzyŝyk ++ strzyŝyk + kapturka +++ krogulec + śpiewak + piecuszek + kruk + kos + kukułka + modraszka + mysikrólik +++ kos + grubodziób + Dyskusja i wnioski Potencjalne zagroŝenia jakie stwarza inwestycja polegająca na budowie pensjonatu wraz z niezbędną infrastrukturą moŝna zawrzeć w następujących punktach: 1. Utrata siedlisk lęgowych i miejsc Ŝerowania Wartość awifaunistyczna gminy Cisna podlegała waloryzacji wykonanej przez Instytut Ochrony Przyrody PAN (http://www.iop.krakow.pl/karpaty/public/userfiles/image/cisna/cisna_ptaki.pdf). W wykonanych na jej potrzeby badaniach uwzględniono 4 istotne dla Ostoi Bieszczady gatunki ptaków: orła przedniego, orlika krzykliwego, bociana czarnego i derkacza. Z zawartych w opracowaniu map przedstawiających granice rewirów poszczególnych gatunków wynika, Ŝe przedmiotowa działka 123/8 znajduje się w zasięgu obszaru penetrowanego przez orły przednie. W bazie danych IOPu brak jest stwierdzeń gatunku bezpośrednio na działce 123/8. Prowadzone badania na potrzeby niniejszego opracowania nie wykazały występowania tego gatunku w otoczeniu przedmiotowej działki. Charakterystyka siedliskowa działki i jej sąsiedztwa (do 100m) wskazuje wyraźnie, Ŝe teren ten nie stanowi dogodnego miejsca do Ŝerowania orła przedniego. DuŜe zwarcie podszycia i podrostu uniemoŝliwia ptakom chwytanie ofiar. Analogiczna sytuacja dotyczy orlika krzykliwego. Ptaki te na Ŝerowiska preferują ekosystemy otwarte, na których łatwiej zdobywać pokarm. Drzewostan rosnący na działce 123/8 i w jej bezpośrednim otoczeniu równieŝ nie przedstawia wartości jako potencjalne miejsce lęgowe zarówno dla orła przedniego jak i orlika krzykliwego. Oba gatunki prawdopodobnie wykorzystują łąki w otoczeniu wsi Strzębowiska jako miejsca Ŝerowania. W związku z tym nie wykluczone jest przelatywanie tych ptaków nad terenem planowanej inwestycji. Nie przewiduje się aby planowany pensjonat zakłócił łączność pomiędzy miejscem gniazdowania, a Ŝerowiskiem obu gatunków. Niezbędne jest jednak dogłębne przeanalizowanie ewentualnego oddziaływania skumulowanego przedmiotowej inwestycji wraz z pozostałymi planowanymi w gminie Cisna, a szczególnie w otoczeniu miejscowości Strzębowiska. NaleŜy rozpatrzyć sytuację poszczególnych par lęgowych ptaków z rodzaju Aquila w najbliŝszym otoczeniu Strzębowisk. Fundamentalne jest 14

zachowanie odpowiedniej powierzchni dogodnych Ŝerowisk i miejsc gniazdowania. Nie moŝna równieŝ dopuścić do powstania bariery na trasie między lęgowiskiem i łowiskiem. Pozostałe występujące na tym terenie gatunki ptaków mimo, Ŝe podlegają prawnej ochronie naleŝą do gatunków pospolitych. Budowa pensjonatu spowoduje niewielki ubytek ich siedlisk lęgowych. Problem będzie dotyczył prawdopodobnie pojedynczych par ptaków z gatunków: zięba, pierwiosnek, kapturka, rudzik i sosnówka. Ze względu na ich pospolitość taka strata wydaje się dopuszczalna. 2. ZagroŜenie kolizjami. Niezbędną dodatkową infrastrukturą związaną z budową pensjonatu jest droga dojazdowa. Obecnie do działki prowadzi droga gruntowa. Zakładając, Ŝe zostałaby wykonana nawierzchnia asfaltowa bez dodatkowego poszerzenia względem stanu obecnego moŝna uznać, Ŝe taka czynność nie będzie miała istotnego wpływu na stan populacji ptaków lęgowych. Niewątpliwie jednak z lepszą nawierzchnią związany jest wzrost prędkości poruszających się pojazdów, co stwarza zagroŝenie kolizjami z ptakami. Niebezpieczeństwo to moŝe dotyczyć m.in. jednego z gatunków z Załącznika nr 1 Dyrektywy Ptasiej jarząbka. ZagroŜona byłaby para gniazdująca w okolicy obecnej drogi. Z punktu widzenia całej populacji nie jest to problem istotny niemniej jednak naleŝy dąŝyć do minimalizacji takich zagroŝeń. Powstanie drogi asfaltowej nie jest obligatoryjnie związane z budową pensjonatu ale juŝ na obecnym etapie naleŝy ją uwzględnić jako potencjalne zagroŝenie. Ryzyko kolizji moŝe równieŝ wynikać ze złego typu ewentualnego ogrodzenia pensjonatu. Zastosowanie siatki, która będzie słabo widoczna dla ptaków moŝe powodować duŝą śmiertelność lokalnych populacji lęgowych. Zastosowanie ogrodzenia aŝurowego, np. z drewnianych Ŝerdzi całkowicie eliminuje to zagroŝenie i pozwala ptakom swobodnie poruszać się pomiędzy terenem działki i jej otoczeniem. 3. Hałas i płoszenie ptaków WzmoŜona penetracja ludzi i związany z tym hałas, które są następstwem powstania pensjonatu moŝe powodować płoszenie ptaków w otoczeniu inwestycji. Problem taki dotyczy zwykle populacji lęgowych i moŝe prowadzić do porzucania przez ptaki lęgów. Stwierdzone w trakcie badań gatunki to głównie pospolite ptaki typowe dla siedlisk leśnych i parkowych. Nie stwierdzono gatunków szczególnie płochliwych i wraŝliwych na bliskie sąsiedztwo człowieka. Nie przewiduje się aby aspekt ten miał istotny wpływ na lokalne populacje ptaków za wyjątkiem jarząbka. Nie wykluczone jest, Ŝe gatunek ten wycofa się w głąb lasu. Podsumowując powyŝszą analizę zagroŝeń moŝna wyciągnąć następujące wnioski: - inwestycja polegająca na budowie pensjonatu na działce 123/8 nie będzie istotnie wpływała na utratę miejsc gniazdowania i Ŝerowania dla gatunków ptaków ze względu na, które utworzono Ostoje Bieszczady PLC 180001, - W związku z wykonaniem nawierzchni asfaltowej na drodze asfaltowej naleŝy się liczyć z ryzykiem kolizji ptaków, w tym równieŝ gatunku z Załącznika nr 1 Dyrektywy Ptasiej - jarząbka - WzmoŜona penetracja i hałas związany z funkcjonowaniem pensjonatu nie będzie miał istotnego wpływu na lokalne populacje lęgowe. Niebezpieczeństwo płoszenia moŝe dotyczyć jedynie jarząbka - konieczne jest wykonanie oceny oddziaływania skumulowanego, które nie było przedmiotem niniejszego opracowania Minimalizacja negatywnego oddziaływania KaŜda ingerencja człowieka w środowisku przyrodniczym niesie ze sobą ryzyko niekorzystnych zmian. Dla zminimalizowania negatywnego oddziaływania inwestycji polegającej na budowie pensjonatu na działce 123/8 zaleca się: - pozostawić drogę dojazdowa w postaci gruntowej bez nawierzchni asfaltowej 15

- zminimalizować do niezbędnego minimum liczbę usuwanych drzew i krzewów stanowiących miejsca lęgowe ptaków - dostosować architekturę i wygląd budynku do otoczenia tak, aby spajała się z krajobrazem. Budynek nie powinien wystawać poza wysokość koron otaczających go drzew - ewentualne ogrodzenie pensjonatu powinno być wykonane w sposób zabezpieczający ptaki przez kolizjami, np. z drewna. Literatura - Cierlik G., Zięcik A. Ptaki gminy Cisna. http://www.iop.krakow.pl/karpaty/public/userfiles/image/cisna/cisna_ptaki.pdf - Kunysz 2004. Bieszczady. W: Sidło P.O., Błaszkowska B., Chylarecki P. Ostoje ptaków o randze europejskiej w Polsce OTOP: Warszawa - Tomiałojć L., Stawarczyk T., 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro natura. Wrocław Opracowanie: Damian Nowak 16