Traktat wersalski 28 czerwca 1919 r.

Traktat wersalski 28 czerwca 1919 r. Jakub Jagiełło 1. WSTĘP. W dniu 11 listopada 1918 roku podpisano rozejm w francuskiej miejscowości Compiegne. To wydarzenie oznaczało koniec I wojny światowej wojny mającej połoŝyć kres wojnom. O nowym ładzie w Europie miała zadecydować konferencja w Wersalu, na której zwycięscy alianci mieli przedyskutować warunki pokoju. Konferencje pokojowe, które obradowały od 1919 do 1922 roku jako główny cel stawiały sobie utrwalenie trwałych zasad pokoju uwzględniających interesy narodów i regionów oraz określających losy państw pokonanych. Zakończenie I wojny światowej było waŝnym sprawdzianem. Rozpad państw z jednej strony, odrodzenie lub powstania nowych państw narodowych, z drugiej strony, stanowiły o przemianie obrazu politycznego nie tylko Europy, ale i świata. Materialny i ludnościowy wysiłek wojenny przesądzał o trudnej sytuacji gospodarczej, w której rozpoczynało się Ŝycie powojenne. CięŜar moralny wieloletniej wojny zmuszał do zmiany oceny dotychczasowych wartości oraz celów egzystencji. Partnerzy działań wojennych, państwa i narody, które utraciły niepodległość w wyniku przewagi politycznej i zaborów mocarstw, regiony, które w wyniku działań wojennych oderwano od ojczyzn, wreszcie narody, których świadomość dojrzała do niepodległości na początku XX wieku, a takŝe niektóre obszary dawnych kolonii, wiązały ze stabilnością powojenną wielkie nadzieje. Nowe państwa wkraczały w okres suwerenności. W ciągu 14 dni od podpisania rozejmu w Compiegne wojska niemieckie miały się ewakuować z Francji, Belgii, Alzacji i Lotaryngii, pozostawiając dziesięciokilometrowy pas neutralny. CięŜki sprzęt wojenny oraz lotnictwo i okręty miały być przekazane zwycięzcom. Rząd niemiecki miał się ponadto zgodzić na anulowanie traktatów brzeskich podpisanych z Rosją w marcu 1918 roku. Zgodzono się jednak na pozostawienie niemieckiej tzw. armii Ober-Ost na wschodzie, by nie dopuścić do rozszerzenia się rewolucji bolszewickiej w kierunku zachodnim. 1

2. POLITYCZNE SKUTKI I WOJNY ŚWIATOWEJ. I wojna światowa zakończyła okres istnienia powiedeńskiego ładu w Europie. Upadły trzy cesarstwa i dynastie: Romanowych, Hohenzollerów i Habsburgów. W Rosji rewolucja obaliła carat, przez co zagroŝenie i strach przed bolszewikami towarzyszyło wielu politykom na Zachodzie. Po rozpadzie Austro-Wegier, narody Europy Środkowej przystąpiły do organizowania własnych państw. Na mapie politycznej Europy pojawiły się: Polska, Czechosłowacja, Węgry, Austria i Zjednoczone Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców (późniejsza Jugosławia), Finlandia, Estonia, Łotwa, Litwa. Zwycięska koalicja miała zadecydować o losach Europy i znacznej części świata. Francja, stanowiąc trzon koalicji, chociaŝ wygrała wojnę to była daleka od wygrania pokoju. Na jej terytorium toczyły się działania wojenne, czyniąc ogromne spustoszenia. Francuzi ponieśli równieŝ największe straty w ludziach. Dla Francji więc najistotniejszą sprawą było zabezpieczenie swoich granic. Sojusz bowiem z bolszewicką Rosją nie był brany pod uwagę przez rząd francuski. Dlatego teŝ chcąc zapewnić sobie ochronę przed Niemcami zawarła sojusz z Polską i Czechosłowacją. Natomiast Wielka Brytania przed przystąpieniem do rokowań osiągnęła juŝ swoje najwaŝniejsze cele. Flota wojenna Niemiec juŝ jej nie zagraŝała, zdąŝyła równieŝ opanować część niemieckich kolonii. Powstała tzw. Mała Ententa Rumunia, Czechosłowacja i Jugosławia Ŝeby przeciwstawić się imperializmowi Węgier. Pod względem ekonomicznym największe korzyści odniosły Stany Zjednoczone, które dostarczały aliantom uzbrojenie i Ŝywność oraz znaczną ilości pieniędzy, stając się wierzycielem Europy. Stany Zjednoczone wysunęły się takŝe na pozycje mocarstwa i próbowały pełnić rolę arbitra w Europie. Oficjalny program amerykański, w sprawach unormowania przyszłych stosunków międzynarodowych w Europie, wygłoszony został w postaci orędzia prezydenta Stanów Wilsona 8 stycznia 1918r., słynnych czternastu punktów. Mimo ukrytych zastrzeŝeń mocarstwa koalicji antyniemieckiej zgodziły się poprzeć przedstawione propozycje w owym orędziu. RównieŜ Niemcy i Austro-Węgry, widząc swoja nieuchronną klęskę wyrazili zgodę na przyjęcie Czternastu punktów za podstawę przyszłego pokoju. Wilson domagał się m. in.: zniesienia tajnej dyplomacji, wolności Ŝeglugi i handlu, redukcji zbrojeń oraz uregulowania problemów kolonialnych. Kolejne punkty dotyczyły spraw poszczególnych krajów i narodów. 2

3. KONFERENCJA POKOJOWA W PARYśU. Rozwiązania polityczne odnośnie nowego ładu europejskiego miały zapaść na konferencji paryskiej, której obrady rozpoczęły się 18 stycznia 1919r. Wprawdzie wzięło w niej udział aŝ 68 delegatów z 27 państw zwycięskiej koalicji, ale decydujące głosy mieli: premier brytyjski David Lloyd Georges, prezydent USA Thomas Woodrow Wilson oraz premier francuski Georges Clemenceau, który był rzecznikiem najostrzejszych warunków pokojowych względem agresorów. Pewien wpływ na obrady mieli delegaci Włoch i Japonii. Rządy wymienionych pięciu mocarstw utworzyły Radę NajwyŜszą składającą się z premierów i ministrów spraw zagranicznych. Rosja wystąpiła z Ententy i obrała własną drogę budowy ustroju, co pozostawiło ją poza głównym nurtem dalszych wydarzeń europejskich i wyłączyło jej udział w rokowaniach pokojowych. 4. TRAKTAT WERSALSKI. 28 czerwca 1919r. w Wersalu podpisano ostateczny tekst traktatu pokojowego. NajwaŜniejszą kwestia, jaką miano rozstrzygnąć, było określenie warunków pokoju z Niemcami. Stany Zjednoczone i Wielka Brytania nie były zainteresowane nadmiernym osłabieniem pozycji Niemiec i ich rynku, i zbyt wielkim umocnieniem roli Francji w Europie. To z kolei zawaŝyło na kwestii reparacji, czyli odszkodowań wojennych i stosunku do sprawy granic odrodzonej Polski. Ze względu na mnogość poszczególnych artykułów zamieszczonych w traktacie wersalskim, w mojej pracy postaram się przedstawić najwaŝniejsze decyzje, które miały duŝy wpływ na kształt granic oraz późniejsze losy ówczesnej Europy. Treść traktatu została podzielona na 15 rozdziałów: I. Pakt (statut) Ligi Narodów II. Granice Niemiec III. Przepisy polityczne i europejskie IV. Prawa i interesy Niemiec V. Przepisy dotyczące wojska, marynarki i lotnictwa VI. Jeńcy wojenni i groby VII. Sankcje VIII. Odszkodowania IX. Przepisy finansowe X. Przepisy ekonomiczne XI. śegluga powietrzna 3

XII. Porty, drogi wodne i drogi Ŝelazne XIII. Praca XIV. Gwarancje wykonania XV. Pozostałe przepisy Traktat wersalski zawierał klauzulę o winie wojennej Niemiec (art. 231) rządy alianckie i stowarzyszone potwierdzają, a Niemcy akceptują odpowiedzialność Niemiec za spowodowanie strat i zniszczeń, których ofiarą padły rządy alianckie i sprzymierzone i ich narody... Stany Zjednoczone Ameryki, Imperium Wielkiej Brytanii, Francja, Włochy i Japonia jako Główne Mocarstwa sprzymierzone oraz państwa z nimi stowarzyszone m. in Polska były sygnatariuszami traktatu wersalskiego podpisanego 28 czerwca 1919r. W jego treści wspomniano takŝe główne wydarzenia stanowiące przyczynę wybuchu I wojny światowej. Wraz z wejściem w Ŝycie traktatu wersalskiego formalnie zakończył się stan wojny. Statut Ligi Narodów włączony został do traktatu pokojowego jako jego pierwsza część. Autorem tego projektu był prezydent Wilson. Liga Narodów miała być międzynarodową organizacją stojącą na straŝy światowego pokoju i bezpieczeństwa. W celu współdziałania narodów postanowiono: utrzymywanie jawnych stosunków międzynarodowych opartych na sprawiedliwości i honorze, zachowanie przepisów prawa międzynarodowego, przestrzeganie sprawiedliwości i szanowanie wszelkich rozwiązań traktatowych. Do Ligi Narodów nie weszły: Rosja, Niemcy, a takŝe Stany Zjednoczone. W skład Ligi weszło początkowo 32 państwa (sygnatariusze traktatu) i 13 państw neutralnych. Głównymi organami Ligi były: Zgromadzenie, Rada (w której skład wchodziły wielkie mocarstwa jako stali członkowie) oraz Sekretariat. Zgromadzenie wszystkich państw stanowiło formę międzynarodowego forum dyskusyjnego zwoływanego corocznie lub w nadzwyczajnych sytuacjach. Liga Narodów posiadała takŝe specjalne organy tj.: Stały Trybunał Sprawiedliwości Międzynarodowej z siedzibą w Hadze oraz Międzynarodowa Organizacja Pracy w Genewie. Podstawową słabością tej organizacji było to, iŝ uwzględniała ona głównie interesy mocarstw. Charakterystycznym tego przykładam było wprowadzenie systemu mandatowego w stosunku do kolonii niemieckich. Liga Narodów nie posiadała organów wykonawczych, zdolnych stworzyć i utrzymać system bezpieczeństwa zbiorowego. 4

5. POSTANOWIENIA W SPRAWIE NIEMIEC. Postanowienia między Mocarstwami Sprzymierzonymi i Stowarzyszonymi a Niemcami były następujące: gwarancją bezpieczeństwa francuskich granic miała być zdemilitaryzowana strefa biegnąca wzdłuŝ prawego brzegu Renu, o szerokości 50 km., czyli zabroniono utrzymywania i budowania fortyfikacji, utrzymywania i gromadzenie sił zbrojnych, przeprowadzania ćwiczeń wojskowych oraz zachowania wszelkich ułatwień mobilizacyjnych (art.42 i 43), Niemcy w celu wynagrodzenia zniszczeń oddają Francji tereny Alzacji i Lotaryngii. Natomiast Zagłębie Saary zastało powierzone na 15 lat jako terytorium powiernicze pod zarząd Ligi Narodów. Później, czyli po upływie 15 lat o losach ludności terytorium zagłębia Saary miał zadecydować plebiscyt (art.45), Francja odzyskuje tereny utracone w wyniku rezolucji pokojowych podpisanych w Wersalu 26 lutego 1871 r. i traktaty frankfurckiego z 10 maja 1971 r. (art. 51), Niemcy uznają i respektują niepodległość Austrii i jej granice ustanowione przez traktat, uznają niepodległość państwa Czesko-słowackiego oraz granice określoną między Austro-Węgrami i Niemcami, tak jak szła w dniu 3 sierpnia 1914 r., czyli autonomiczne terytorium Rosji na południu od Karpat (art. 80, 81 i 82), uznanie przez Niemcy niepodległości Polski i zrzeczenie się na rzecz Polski części terytorium (art. 87), pomiędzy rządem Polskim a Wolnym Miastem Gdańsk zawarta została Konwencja (art. 104), Niemcy zrzekają się wszelkich praw do swych posiadłości zamorskich (kolonii) na rzecz Wielkiej Brytanii, Francji oraz przekazują pewne koncesje w Chinach i na Pacyfiku, które otrzymała Japonia (art. 119), Niemcy zrzekają się na korzyść Chin terenów uzyskanych w wyniku postanowienia podpisanego w Pekinie dnia 7 września 1901 r. (art. 128), najpóźniej do 31 marca 1920 r. ogólny skład armii niemieckiej nie powinien przekraczać 100 tys. Ŝołnierzy, a Główny Sztab niemiecki został rozwiązany; jednocześnie zmniejszono liczebność kadry oficerskiej z 34 000 do 4 000 oficerów (art. 160), zniesiono powszechną słuŝbę wojskową w Niemczech (art.173), wszelkie okręty znajdujące się poza portami niemieckimi oraz samoloty przestają naleŝeć do Niemiec (art. 184), 5

Komisja Odszkodowań uznała, Ŝe zasoby Niemiec nie zapewnią zupełnego odszkodowania za wszystkie straty i wyrządzone krzywdy. Niemcy w ciągu 30 lat miały spłacić reparacje wojenne, ustalone dopiero w 1921 r. na sumę ok. 31,5 mld dolarów, zabroniono wszelkiego handlu i przewozu broni, amunicji i sprzętu wojennego oraz zakazano produkcji zbrojeniowej m.in. gazów bojowych, wybuchowych na terenie Niemiec, na wschodzie Niemcy oddawały Polsce Wielkopolskę i część Pomorza. Na Warmii, Pomorzu, Mazurach i Górnym Śląsku miał się odbyć plebiscyt, podobnie jak na Zachodzie w Szlezwiku Holsztynie, Luksemburg, który do togo czasu wchodził w skład obszar celnego Niemiec, został z niego wydzielony, niepodległość i pełną suwerenność uzyskały; Litwa, Łotwa, Finlandia i Polska Rzeki: Łaba, Odra, Niemen i Dunaj oraz Kanał Kiloński zostały umiędzynarodowione, zakazano unii niemiecko austriackiej. Rozwiązaniu ulega państwo austro -węgierskie na dwa nieodległe państwa: Austrię i Węgry, wprowadzono tzw. traktaty mniejszościowe, które podpisały: Polska, Czechosłowacja, Jugosławia, Rumunia i Grecja. Określały one, Ŝe mniejszości narodowe będą traktowane na równi z obywatelami, zastały nałoŝone obowiązki płacenia odszkodowań i demilitaryzacji oraz oddania niektórych terytoriów na rzecz państw sąsiednich: Bułgaria na rzecz Rumunii, Grecji i Królestwa Serbów, Chorwatów, Słoweńców, zaś Węgrzy na rzecz Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców, Rumunii i Czechosłowacji, Turcja utraciła prawie wszystkie swoje terytoria europejskie: została ograniczona do Azji Mniejszej, części Armenii i Kurdystanu, okręgi Eupen i Malmedy przechodziły na rzecz Belgii. 6

6. MAŁY TRAKTAT WERSALSKI. Oprócz głównego traktatu pokojowego został tego samego dnia w Wersalu podpisany miedzy głównymi mocarstwami a Polską układ specjalny. Dotyczył ochrony mniejszości etnicznych i religijnych na obszarze państwa polskiego, nakładając na nie róŝne ograniczenia suwerenności i poddając wykonywanie odnośnych postanowień kontroli organów Ligi Narodów. 7. KONFERENCJA W WASZYNGTONIE. O ile traktat wersalski dotyczył próby uregulowania spraw w Europie, o tyle sprawy dotyczące Dalekiego Wschodu wymagały rozwiązania na innej konferencji, która została ostatecznie zwołana w Waszyngtonie. Obrady trwały od 12 listopada 1921 do 6 lutego 1922 r. W spotkaniu udział wzięli przedstawiciele 9 państw: USA, Belgii, Chin, Francji, Holandii, Japonii, Portugalii, Wielkiej Brytanii i Włoch. Japonia musiała zawrzeć pokój z Chinami. Mocarstwa zagwarantowały niepodległość Chin oraz ustalał zasadę "równych moŝliwości" w stosunkach gospodarczych z Chinami (polityka tzw. otwartych drzwi).. Ustalono wzajemny stosunek tonaŝu okrętów wojennych USA, Wielkiej Brytanii, Japonii, Włoch i Francji w proporcjach odpowiednio 5:5:3:1,5:1,5, a takŝe zakazywał rozbudowy określonych baz morskich oraz ograniczał wyporności i kaliber budowanych okrętów wojennych. 8. PODSUMOWANIE. Podpisanie traktatu wersalskiego zakończyło najwaŝniejszy etap [prac paryskiej konferencji pokojowej. Dalsze etapy miano poświęcić przygotowaniu traktatów pokojowych z byłymi sojusznikami Niemiec: Austrią, Węgrami, Bułgarią i Turcją. W odróŝnieniu od ładu wiedeńskiego (po 1815r.), który przetrwał stulecie, okazało się, Ŝe system wersalskowaszyngtoński złamał się juŝ po 20 latach.. Niemcy bowiem od początku nie akceptowały traktatu uznając go za dyktat wersalski. Wykorzystywały kaŝdą sposobność by dokonać jego rewizji na własna korzyść. Traktat wersalski uznano jako pokój, który doprowadził do wojny. Warunki pokojowe były zbyt surowe, a nadmierne odszkodowania spowodowały finansową zapaść Niemiec w 1920r. Stanowiło to zapewne pośrednią przyczynę dojścia Hitlera do władzy w 1933 r., co ostatecznie doprowadziło do kolejnej globalnej wojny. Francja i Wielka Brytania nie potrafiły uzgodnić wspólnego stanowiska wobec Niemiec, zarówno co do kwestii odszkodowań, jak i polityki. Państwom tym zaleŝało na odzyskaniu długów od ZSRR jakie zaciągnął jeszcze carat i Rząd Tymczasowy. Z kolei Rosjanie domagali się odszkodowań za straty wyrządzone w czasie interwencji Ententy w ich kraju. 7

Liga Narodów w praktyce słuŝyła przede wszystkich utrzymaniu hegemonii politycznej Wielkiej Brytanii i Francji. Jej działalność na rzecz pokoju nie zapobiegła agresji Japonii na Chiny, Włoch na Etiopię czy wywołaniu przez Niemcy II wojny światowej. 8

BIBLOGRAFIA Multimedialna Encyklopedia Powszechna Millenium Portal internetowy: www.historycy.pl, www.6plus.interklasa.pl Historia Poznajemy przeszłość od początku XVIII w. do 1939r., red. A. Stark, wydanie I, Stowarzyszenie Oświatowców Polskich Toruń 2003 Historia dla szkół średnich zawodowych: Świat Europa Polska w latach 1795-1939 H. Tomalska, wydanie V, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 1999 U źródła, red. K. Merta,, wydanie I, Wydawnictwo Graf Punkt Warszawa 1998 Wiek XX w źródłach, opracowanie M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne Warszawa 2001 9