RAPORT MARKI DETTOL I CENTRUM ZDROWIA DZIECKA. Higiena rąk i otoczenia Polaków

RAPORT MARKI DETTOL I CENTRUM ZDROWIA DZIECKA Higiena rąk i otoczenia Polaków

SPIS TREŚCI Wprowadzenie... 4 Cele projektu... 3 Materiały i metody... 4 Najważniejsze wnioski z badania... 6 Wyniki badań i ich omówienie... 9 Wyniki ankiety... 0 Podsumowanie wyników badań ankietowych... 9 Drobnoustroje w naszym otoczeniu... 3 Drobnoustroje w środkach komunikacji miejskiej... 3 Drobnoustroje wykrywane na dworcach kolejowych i w centrach handlowych... 35 Drobnoustroje na banknotach, monetach i bankomatach... 37 Bakterie w pomieszczeniach biurowych... 39 Drobnoustroje w domu... 4 Drobnoustroje izolowane z powierzchni w szpitalu... 43 Drobnoustroje izolowane z placu zabaw dla dzieci... 44 Drobnoustroje izolowane z przewijaków dla dzieci, powierzchni toalet publicznych i domowych... 44 Krótka charakterystyka wyizolowanych drobnoustrojów... 46 Raport powstał pod redakcją: Doc. dr hab. n. med. Katarzyny Dzierżanowskiej-Fangrat Dr n. med. Alicji Pawińskiej Dr n. biol. Katarzyny Semczuk Zakład Mikrobiologii i Immunologii Klinicznej Instytutu Pomnik Centrum Zdrowia Dziecka 3

WPROWADZENIE Każdy centymetr kwadratowy skóry człowieka skolonizowany jest przez tysiące, a nawet miliony drobnoustrojów. Na dłoniach całkowita liczba komórek bakterii może wahać się od 40 000 do 5 mln na cm skóry. Większość z nich wchodzi w skład tzw. fizjologicznej mikroflory skóry (resident flora), do której należą m.in. Staphylococcus epidermidis (gronkowiec skórny), Corynebacterium spp. (maczugowce), Neisseria spp. (dwoinki Gram-ujemne), Propionibacterium spp. Przejściowo, czyli przez krótki czas mogą być też obecne na rękach drobnoustroje, które nie są naturalną florą skóry, lecz przedostały się na ręce po zetknięciu z zanieczyszczoną powierzchnią. Są wśród nich chorobotwórcze bakterie, wirusy, grzyby i pasożyty. Przez ręce są przenoszone m.in. rotawirusy i norowirusy, odpowiedzialne za biegunki, gronkowiec złocisty, powodujący zakażenia skóry i zatrucia pokarmowe, pałeczki Salmonella, Shigella, patogenne Escherichia coli, jaja tasiemca Przez ręce są przenoszone i owsika. Zakażenia i zatrucia pokarmowe, powodowane przez te patogeny określane są jako m.in. rotawirusy i norowirusy, odpowiedzialne za biegunki, choroby brudnych rąk. Mycie rąk wodą i mydłem nie zmienia zasadniczo składu flory fizjolo- gronkowiec złocisty, powodujący zakażenia skóry i zatrucia gicznej skóry, lecz może całkowicie usunąć z jej pokarmowe, pałeczki Salmonella, powierzchni drobnoustroje patogenne. Złe nawyki higieniczne są przyczyną zakażeń dróg od- Shigella, patogenne Escherichia dechowych, skóry, przewodu pokarmowego. coli, jaja tasiemca i owsika. W 003 roku WHO (Światowa Organizacja Zdrowia) opublikowała raport, dotyczący epidemicznego występowania zakażeń przewodu pokarmowego, który wykazał, że 69% tych zakażeń było skutkiem przenoszenia zarazków poprzez zanieczyszczone ręce i powierzchnie. W Wielkiej Brytanii, w czasie epidemii zakażeń pokarmowych wywołanych przez 4

Escherichia coli O57 przyczyną ponad połowy zachorowań było przenoszenie bakterii przez ręce. W tym przypadku czynnikiem ułatwiających rozprzestrzenianie się zakażeń była niska dawka zakażająca. Zaledwie 0 komórek bakterii E.coli O57 wystarczy, aby wywołać zakażenie. Postęp, jaki dokonał się w medycynie w zakresie profilaktyki i leczenia zakażeń pozwalał przypuszczać, że choroby infekcyjne przestaną być problemem. Tymczasem, po 50 latach stosowania antybiotyków coraz częściej pojawiają się szczepy oporne na wszystkie dostępne na rynku leki przeciwbakteryjne. Szczepienia też mogą ochronić tylko przed niewielką liczbą zagrażających nam mikroorganizmów. Każdego dnia, w każdym miejscu narażeni jesteśmy na kontakt z chorobotwórczymi drobnoustrojami, które są obecne w powietrzu i na różnych powierzchniach. W prosty i tani sposób możemy ustrzec siebie i swoich najbliższych przed zarazkami przenoszonymi przez ręce. Jak wykazały badania, mycie rąk wodą z mydłem przez 5 sekund redukuje liczbę bakterii już o około 90%. Każdego dnia, w każdym miejscu Kolejne 5 sekund usuwa całkowicie narażeni jesteśmy na kontakt drobnoustroje, które mogą być przyczyną chorób. Większość z nas niestety z chorobotwórczymi drobnoustrojami, myje ręce około 5 sekund. Ta najprostsza które są obecne w powietrzu i na i najbardziej skuteczna forma profilaktyki może zmniejszyć o połowę liczbę cho- i tani sposób możemy ustrzec siebie różnych powierzchniach. W prosty rób biegunkowych i o blisko 30% liczbę i swoich najbliższych przed zarazkami zakażeń dróg oddechowych. Dowodów przenoszonymi przez ręce. na znaczenie higieny rąk w szerzeniu się zakażeń dróg oddechowych dostarczyła epidemia SARS (severe acute respiratory syndrome) w Hong Kongu, kiedy obserwowano najwyższą częstość zachorowań na obszarach zamieszkiwanych przez społeczności, w których wskaźniki higieny personalne i środowiskowe były niskie. W 009 roku, 5

To przede wszystkim złe nawyki higieniczne dorosłych są przyczyną chorób biegunkowych u najmłodszych dzieci. w czasie pandemii grypy mycie rąk było rekomendowane w wielu krajach jako środek zapobiegający rozprzestrzenianiu się wirusa A HN. W 007 roku Organizacja CDC (Centers for Disease Conrol and Prevention) realizowała projekt badawczy w Pakistanie, który miał wykazać jaki wpływ będzie miała zmiana zachowań higienicznych (mycie rąk, codzienne kąpanie dzieci) w gospodarstwach domowych na zdrowie dzieci. Monitorowane było występowanie trzech zakażeń: zakażenia przewodu pokarmowego, skóry (liszajec zakaźny) i zapalenia płuc. W okresie jednego roku objęto programem edukacyjnym mieszkańców 300 gospodarstw domowych i nadzorowano u nich przestrzeganie dobrych nawyków higienicznych. Grupę kontrolną stanowili mieszkańcy 360 gospodarstw domowych, których nie objęto edukacją i którzy nie zmienili swoich zachowań. Po roku okazało się, że częstość występowania zapaleń płuc była wyższa o 50%, chorób biegunkowych o ponad 40%, a liszajca zakaźnego o 47% u dzieci, które mieszkały w domach nie objętych programem edukacyjnym w porównaniu do dzieci z gospodarstw domowych, w których częściej korzystano z wody i mydła. W 008 roku, pod patronatem UNESCO obchodzony był pierwszy Światowy Dzień Mycia Rąk. Tego dnia na całym świecie ponad 00 milionów dzieci z 86 krajów i pięciu kontynentów symbolicznie umyło ręce. Zamierzeniem organizatorów tej akcji było zwrócenie uwagi światowej społeczności na problem przenoszenia przez ręce chorób infekcyjnych i poprzez edukację dzieci dotarcie do osób dorosłych i uświadomienie im wagi tego problemu. To przede wszystkim złe nawyki higieniczne dorosłych są przyczyną chorób biegunkowych u najmłodszych dzieci. W grupie dzieci do 5 roku życia przebieg zakażeń przewodu pokarmowego może być bardzo ciężki. Każdego roku na świecie z powodu biegunek umiera od 3,5 do 4 mln dzieci w tej grupie wiekowej. Drugą grupą ryzyka 6

są osoby w podeszłym wieku (>65 roku życia), u których odporność na zakażenia jest w naturalny sposób obniżona. Liczebność tej populacji stale rośnie. Ponadto na zakażenia przenoszone przez ręce są narażone osoby z chorobami układowymi lub infekcyjnymi (np. AIDS), które osłabiają układ odpornościowy. W systemach opieki zdrowotnej wielu krajów Europy i w USA istnieje tendencja do skracania czasu pobytu pacjentów w szpitalach i kontynuowania leczenia / opieki (szczególnie w przypadku osób przewlekle chorych) w warunkach domowych. Ważne jest, aby w domu nie byli oni narażeni na choroby infekcyjne bardziej niż w środowisku szpitalnym. W ostatnich latach przeprowadzono wiele badań, oceniających znaczenie efektywności mycia rąk w zapobieganiu zakażeniom przewodu pokarmowego. Wykazano, że przestrzeganie zasad higieny obniża częstość występowania chorób biegunkowych o 4-47%. Gdyby udało się uzyskać taki efekt we wszystkich krajach, można byłoby ocalić od śmierci z powodu zakażeń przewodu pokarmowego ponad milion osób. Jest to prawdziwe wyzwanie w sytuacji, kiedy zaledwie 60% ludzi na świecie posiada odpowiednie warunki sanitarne. Ale nie zawsze szeroka dostępność środków do mycia i dezynfekcji oraz wysoki standard życia są czynnikami decydującymi o częstym myciu rąk. Zdecydowanie ważniejsze są właściwe nawyki higieniczne i świadomość zagrożeń, związanych z przenoszeniem przez ręce zakażeń. Badania prowadzone w krajach wysoko rozwiniętych wykazały, że zachowania higieniczne wielu osób są dalekie od ideału. Obserwacje dotyczą przede wszystkim mycia rąk przy korzystaniu z publicznych toalet. Opublikowane w 008 roku wyniki badań Amerykańskiego Towarzystwa Mikrobiologów wykazały zaniedbania w zakresie higieny rąk w społeczeństwie amerykańskim. Badania przeprowadzono w 5 największych miastach i objęły 7836 osób. Jedynie 67% osób umyło ręce po skorzystaniu z publicznej toalety. Ponadto zaobserwowano różnice w nawykach higienicznych w zależności od płci. 7

Znacząco więcej kobiet (75%) niż mężczyzn (58%) umyło ręce po wyjściu z toalety. Analogiczne badania, przeprowadzone w 009 roku wykazały, że nastąpiła znacząca poprawa w zachowaniach higienicznych i że aż 85% Amerykanów myło ręce Wyniki badań ankietowych, pochodzące po skorzystaniu z toalety. Kobiety, podobnie, jak w poprzednim mężczyzn i 7% kobiet nie myje rąk przed także z Wysp Brytyjskich wykazały, że 5% badaniu, częściej myły ręce (93%) przystąpieniem do przygotowywania w porównaniu do mężczyzn (77%). posiłku. W tym samym roku zarejestrowano W opinii ekspertów tak duża poprawa w zakresie higieny rąk mogła być w Wielkiej Brytanii 4,5 miliona przypadków zakażeń i zatruć pokarmowych. związana z epidemią grypy AHN i szeroko prowadzoną kampanią promującą mycie rąk jako działanie profilaktyczne, które może zapobiec zachorowaniu na grypę. W badaniach przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii obserwowano podobne tendencje w zachowaniach higienicznych, jak w USA. W opublikowanych wynikach badań, które towarzyszyły szerokiej akcji promowania zachowań zapobiegających grypie podano, że zaledwie 3% mężczyzn i 64% kobiet myje ręce po skorzystaniu z publicznej toalety. Badanie objęło 00 tys. osób i zostało przeprowadzone 5 października 009 roku, czyli w drugim Światowym Dniu Mycia Rąk. Wyniki badań ankietowych, pochodzące także z Wysp Brytyjskich wykazały, że 5% mężczyzn i 7% kobiet nie myje rąk przed przystąpieniem do przygotowywania posiłku. W tym samym roku zarejestrowano w Wielkiej Brytanii 4,5 miliona przypadków zakażeń i zatruć pokarmowych. Wiele osób uważa, że jeżeli ich ręce wyglądają na czyste, to oznacza, że są wolne od niebezpiecznych zarazków. Tymczasem ręce optycznie czyste nie zawsze są mikrobiologicznie bezpieczne. Ponadto właściwa higiena rąk nie polega jedynie na częstszym korzystaniu z wody i mydła, ale przede wszystkim na myciu rąk w pewnych, określonych sytuacjach, w których istnieje duże prawdopodobieństwo kontaktu z zanieczyszczoną drobnoustro- 8

jami powierzchnią oraz kiedy obecne na naszych rękach bakterie mogą być przeniesione bezpośrednio na osobę wrażliwą (np. na małe dziecko) lub na pożywienie, w którym mogą się namnożyć. Powinniśmy pamiętać o umyciu rąk: przed przystąpieniem do posiłku oraz karmienia dzieci przed przygotowywaniem posiłku, szczególnie przed i natychmiast po przygotowywaniu potrawy z surowców takich, jak mięso, drób lub ryby po zabawie ze zwierzętami i po porządkowaniu kuwet po tym, jak zakrywamy dłońmi nos i usta w czasie kaszlu i kichania oraz po użyciu chusteczki do nosa po skorzystaniu z toalety po powrocie do domu z pracy, ze sklepu lub podróży koleją, czy środkami komunikacji miejskiej po kontakcie z osobą chorą w domu lub w szpitalu po wykonaniu opatrunku na skaleczeniu, ranie, zmianach skórnych po czynnościach porządkowych i wyrzuceniu śmieci, odpadków po zmianie pieluszki u dziecka lub osoby chorej po kontakcie z krwią, wymiocinami lub wydalinami (moczem, kałem) Mycie rąk samą wodą nie jest wystarczające i zawsze należy użyć mydła, aby uzyskać właściwy skutek. Kiedy jesteśmy poza domem, np. na spacerze, w autobusie lub w innym miejscu i zaistnieje potrzeba umycia rąk, a możemy mieć z tym problem, wówczas możliwe jest zastosowanie preparatu (w postaci żelu lub płynu) do dezynfekcji rąk, który wystarczy dobrze wetrzeć w dłonie, aby pozbyć się niebezpiecznych drobnoustrojów. Są to preparaty dostępne w postaci żelu, pianki lub płynu na bazie alkoholu, a ich wielką zaletą jest to, że nie potrzeba wody ani ręcznika i mogą więc być używane wszędzie. Warto o tym pamiętać zwłaszcza kiedy korzystamy z komunikacji miejskiej. Jak wynika z badań przeprowadzonych w London School of Hygiene and Tropical Medicine co czwarta osoba dojeżdżająca do pracy komunikacją miejską ma na rękach bakterie 9

Kiedy jesteśmy poza domem, np. na spacerze, w autobusie lub w innym miejscu i zaistnieje potrzeba umycia rąk, a możemy mieć z tym problem, wówczas możliwe jest zastosowanie preparatu do dezynfekcji rąk, który wystarczy dobrze wetrzeć w dłonie, aby pozbyć się niebezpiecznych drobnoustrojów. kałowe. Brudniejsi mikrobiologicznie byli pasażerowie autobusów niż metra, pracownicy umysłowi, emeryci i studenci niż ci którzy pracują fizycznie. Być może dlatego, że praca fizyczna wiąże się z widocznym gołym okiem zabrudzeniem rąk, co skłania do częstszego ich mycia. Nasze ręce są środkiem transportu dla mikroorganizmów. Dotykając różnych powierzchni zabieramy znajdujące się na nich drobnoustroje i zostawiamy swoje bakterie i wirusy. Jednorazowy kontakt z powierzchnią skażoną drobnoustrojami powoduje przeniesienie od 00 do 0 tys. komórek drobnoustrojów. Najłatwiej do skóry przylegają pałeczki E. coli, Salmonella, gronkowiec złocisty oraz wirusy Rhino, Rota. Drobnoustroje z dłoni poprzez dotyk mogą przenieść się dalej na 5 różnych powierzchni lub 4 różnych osób. Drobnoustroje łatwiej przylegają do rąk wilgotnych niż suchych, dlatego bardzo ważne jest staranne osuszenie rąk po ich umyciu. Naukowcy z University of Bradford w wielkiej Brytanii wykazali, że bardziej skuteczne jest wytarcie rąk papierowym ręcznikiem, ponieważ czynność ta zabiera około 0 sekund Suszenie suszarką trwa dłużej, około 30-40 sekund, dlatego ręce najczęściej są niedosuszone, a tym samym bardziej podatne na zasiedlanie przez drobnoustroje. Większość mikroorganizmów może przeżyć poza organizmem ludzkim od kilku dni do kilku miesięcy. 0

Na wilgotnych powierzchniach pałeczki Escherichia coli przeżywają do 6 miesięcy. Suche środowisko jest bardziej sprzyjające dla gronkowca złocistego, który zachowuje żywotność przez 7 miesięcy i prątków gruźlicy, które mogą pozostawać żywe nawet przez kilka lat. Krócej poza organizmem człowieka mogą przetrwać wirusy, np. wirus grypy do 48 godzin, wirus HIV do 7 dni. Jednak wirusy, które wywołują zatrucia pokarmowe mogą przeżywać poza organizmem znacznie dłużej, np. rotawirusy do 60 dni, a adenowirusy do 3 miesięcy. Rodzaj materiału, z którego wykonana jest powierzchnia zanieczyszczona przez drobnoustroje nie ma większego wpływu na ich przeżywalność. Przez podobny okres pozostają one żywe na powierzchniach plastikowych, metalowych czy drewnianych. Wiele różnych bakterii wykrywanych było na klawiaturach komputerów, telefonach komórkowych, banknotach, pilotach telewizorów, włącznikach światła, klamkach, na blatach kuchennych i innych powierzchniach w domach i w biurach. Komputer jest obecnie podstawowym narzędziem pracy. Spędzamy przy nim każdego dnia wiele godzin, ale niewielu z nas pamięta o czyszczeniu komputera, a w szczególności klawiatury. Na klawiaturze komputera znajdują się drobnoustroje, pochodzące od osób, które z niego korzystają. Według badań profesora Charlesa Gerby, mikrobiologa z Arizony, na klawiaturach komputera może przebywać około 50 bakterii na cm. Gorzej przedstawiają się wyniki posiewów z biurek, gdzie można znaleźć 349 bakterii na cm. W badaniu sprawdzono ponad 00 biur na uniwersytecie oraz w firmach w Nowym Jorku, Los Angeles, San Francisco, Oregonie i Waszyngtonie. Wymazy pobierano z telefonów, blatów, myszy komputerowych, klawiatur, długopisów, dna i uchwytów szuflad. Uzyskane wyniki podsumowano stwierdzeniem, że przeciętne biurko zawiera 400 razy więcej bakterii niż deska klozetowa w toalecie. Jednak większość wykrytych bakterii nie należała do bakterii chorobotwórczych. Sytuacja inaczej może wyglądać w szpitalach, gdzie przebywają ludzie narażeni na zakażenia bakteriami oportunistycznymi, czyli niebezpiecznymi dla ludzi z obniżoną odpornością. Przyciski klawiatury często były przedmiotem badań mikrobiologicznych

w szpitalach. W oddziałach intensywnej terapii wykrywano na nich pałeczki Acinetobacter, które są przyczyną ciężkich zapaleń płuc u osób leczonych przy pomocy respiratora. W Nortwestern Memorial Hospital, w Chicago na klawiaturach komputerów znajdowały się drobnoustroje, stanowiące poważne zagrożenie epidemiologiczne oporny na wankomycynę Enterococcus faecium i metycylinooporny Staphylococcus aureus. Na klawiaturze pozostają drobnoustroje przenoszone przez ręce, ale mogą też osiadać na niej bakterie, grzyby i wirusy, obecne w powietrzu. Jeżeli kilka osób korzysta z tego samego komputera i jedna z nich jest przeziębiona, to za pośrednictwem klawiatury może przekazać wirusy osobie, która wkrótce po niej usiądzie przy komputerze. Akcje promowania higieny rąk są często połączone z przekazywaniem wiedzy w zakresie innych zachowań higienicznych, przede wszystkim związanych z zachowaniem bezpiecznej czystości w miejscach (w domu i w biurze), które mają kontakt z żywnością oraz na powierzchniach, które często są dotykane przez ręce i mogą być źródłem zakażeń.

CELE PROJEKTU Kampania edukacyjna Przerwij łańcuch infekcji została zainicjowana przez producenta marki Dettol, firmę Reckitt-Benckiser i prowadzona była wspólnie z Instytutem Pomnik-Centrum Zdrowia Dziecka, który jako szpital promujący zdrowie chętnie włącza się do działań propagujących zachowania pro-zdrowotne. Celem tej akcji było uświadomienie Polakom jakie zagrożenia niesie nieprzestrzeganie higieny rąk. Poprzez wykazanie jakie bakterie możemy wykryć na naszych rękach i na powierzchniach, których dotykamy chcieliśmy zwrócić uwagę na miejsca i sytuacje, w których mogą nam zagrozić chorobotwórcze drobnoustroje. Zamierzeniem organizatorów akcji Przerwij łańcuch infekcji było podniesienie świadomości w zakresie prawidłowych nawyków higienicznych, co w przyszłości mogłoby prowadzić do zmniejszenia częstości zakażeń przenoszonym przez ręce. 3

MATERIAŁY I METODY Badaniem objęto 65 osoby, od których pobierane były wymazy z rąk. Uczestnictwo w programie było w pełni dobrowolne. Metodą ankietową zbierano dane demograficzne takie jak wiek, płeć, poziom wykształcenia, miejsce zamieszkania oraz informacje dotyczące nawyków higienicznych osób, które wyraziły chęć uczestniczenia w badaniach. Do badań mikrobiologicznych pobranych zostało również 338 próbek (wymazów) środowiskowych z powierzchni w biurach, galeriach handlowych, domach prywatnych, szpitalu, środkach komunikacji miejskiej (metro, tramwaj, autobus), pociągach, dworcach kolejowych i na placach zabaw. W centrach handlowych były to bankomaty, klamki, przyciski i sedesy w toaletach, przewijaki, wózki, w szpitalu przewijaki, klamki gabinetów lekarskich i sanitariatów, bankomaty, przyciski do windy, w biurach klawiatury i myszki komputerowe, telefony komórkowe i stacjonarne, kalkulatory, torby męskie i damskie, blaty kuchenne, kosze na śmieci, lodówki, automaty do napojów, klamki, dozowniki mydła i sedesy w łazience, fax, a w gospodarstwach domowych sedesy, blaty kuchenne, piloty telewizyjne, torby damskie, klamki do toalety. Ponadto przedmiotem badań były pieniądze wymazy pobrane zostały z powierzchni banknotów i monet. Materiały do badań pobierane były w okresie od 0.07. 00 do.09.00. Posiewy pobranych materiałów oraz analizę uzyskanych wyników przeprowadzono w Zakładzie Mikrobiologii i Immunologii Klinicznej Instytutu Pomnik- Centrum Zdrowia Dziecka przy użyciu klasycznych metod diagnostyki mikrobiologicznej. 4

Pobrane wymazy z rąk na podłożach transportowych posiewane były na kilka podłoży mikrobiologicznych przeznaczonych do hodowli bakterii oraz grzybów. Po 48 godzinach inkubacji w 35 C każda płytka była oceniana przez zespół diagnostów. Wykonano identyfikację wyhodowanych bakterii i grzybów, a w przypadku bakterii potencjalnie chorobotwórczych i należących do flory kałowej wykrywane były najważniejsze mechanizmy oporności na antybiotyki: wśród gronkowców złocistych poszukiwano szczepów opornych na antybiotyki beta-laktamowe (MRSA), u Enterococcus spp. oznaczano wrażliwość na wankomycynę, a u pałeczek Gram-ujemnych wykrywano wytwarzanie enzymów, beta-laktamaz, które degradują penicyliny i antybiotyki cefalosporynowe. 5

NAJWAŻNIEJSZE WNIOSKI Z BADANIA Drobnoustroje, które zostały wykryte na różnych powierzchniach w miejscach publicznych oraz w środowisku domowym w większości należały do mikroflory środowiska, np. Bacillus spp., Acinetobacter psp., Flavobacterium spp., Pseudomonas putida). Są to drobnoustroje powszechnie występujące w przyrodzie i nie stanowią zagrożenia dla osób z prawidłowo funkcjonującym układem odpornościowym. Te same bakterie bardzo często izolowane były ze skóry rąk badanej przez nas populacji. Równie często wykrywane były bakterie zaliczane do mikroflory skóry, czyli gronkowce koagulazo-ujemne i mikrokoki. Świadczy to o tym, że miejsca te są nieustannie dotykane przez ludzkie ręce. Jest to więc kobiet i mężczyzn obecne były drobnoustroje W przeważającej liczbie (80-84%) na rękach dowód na to, że drobnoustroje łatwo przemieszczają się z powierzch- bakterii bytujących w środowisku naturalnym. zaliczane do mikroflory fizjologicznej skóry lub ni środowiska nas otaczającego W obu grupach sporadycznie zdarzały na nasze ręce. I odwrotnie nasze się przypadki występowania potencjalnie ręce zostawiają to, co obecnie posiadają na powierzchni skóry. chorobotwórczego gronkowca złocistego. W badaniach środowiskowych izolowane były również bakterie potencjalnie chorobotwórcze. Z gronkowcem złocistym (Staphylococcus aureus) można spotkać się w środkach komunikacji miejskiej np. na poręczy, siedzeniach lub w centrum handlowym korzystając z wózka sklepowego. Niektóre szczepy gronkowca mogą wytwarzać toksynę eksfoliatywną, która powoduje złuszczanie warstwy W pociągach wyhodowano 4 różnych rodzajów drobnoustrojów. ziarnistej naskórka. Poza tym gronkowiec złocisty jest Tylko z jednej próbki z powierzchni najczęstszą przyczyną zakażeń ran, powstawania ropni ławki-siedziska wyizolowano i czyraków. Dlatego może być niebezpieczny jeśli mamy gronkowca złocistego. uszkodzoną skórę, rany po ugryzieniu, ukąszeniu. Niektóre szczepy gronkowca, jak wspominano wcześniej, mogą wywoływać zatrucia pokarmowe wywołane enterotoksyną. Niestety gronkowce są odporne na wysuszanie i mogą przeżywać na różnych powierzchniach przez kilka tygodni lub nawet miesięcy zachowując zdolność do zakażania. Na szczęście w badaniach środowiskowych nie wyizolowano szczepów opornych (MRSA), które znaleziono na rękach. W wielu miejscach izolowano bakterie 6

Po powrocie do domu z miejsc, w których spotkać można dużą liczbę ludzi należy dokładnie umyć ręce. Istnieje duże ryzyko, że można w tych miejscach zetknąć się ze skażoną powierzchnią i przenieść na skórę rąk potencjalnie niebezpieczne drobnoustroje. kałowe, które również (w pewnych okolicznościach) mogą być przyczyną zakażeń, zwłaszcza u osób z obniżoną odpornością. Szczepy E. coli odnajdywano głównie w toaletach, ale również na poręczach w środkach komunikacji, wózkach w centrach handlowych, a także na placu zabaw dla dzieci i przewijakach. Wyniki takie mogą budzić niepokój, gdyż niektóre szczepy Escherichia coli mogą powodować zakażenia przewodu pokarmowego o ciężkim przebiegu, powikłane niewydolnością nerek. Pozostałe pałeczki jelitowe izolowane były niemal z każdego miejsca (wyjątek stanowiło środowisko szpitala). Przeniesione na rękach do naszych domów pałeczki Klebsiella mogą zagrozić osobom w podeszłym wieku i małym dzieciom. Mogą być przyczyną zapaleń płuc i zakażeń dróg moczowych, a u noworodków mogą powodować zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych. Również bakterie Escherichia coli i Enterococcus mogą powodować zakażenia układu moczowo-płciowego i ciężkie zakażenia u noworodków. Obecność flory kałowej na powierzchniach środowiska może nasuwać podejrzenie, że w miejscach tych mogą być także obecne wirusy. Zwłaszcza jeśli pozostawiła tę florę osoba z biegunką o etiologii wirusowej. Warto więc podkreślić w tym miejscu znaczenie sprzątania toalet, przede wszystkim publicznych. Brudne, bez środków higienicznych, a czasami ciepłej wody mogą być źródłem poważnych zakażeń. Wyniki badania wskazują na obecność znacznej i różnorodnej flory w środowisku domowym. Na szczęście w domu najczęściej otaczają nas nasze własne bakterie. Z większością z nich żyjemy w harmonii, bez szkody dla zdrowia. ednak w sytuacjach kiedy w domu opiekujemy się oso- Najwięcej potencjalnie szkodliwych drobnoustrojów znaleziono w domach. Na blatach kuchennych można bą starszą, obłożnie chorą lub było spotkać drobnoustroje flory kałowej. Piloty do małym dzieckiem, warto mieć telewizorów były siedliskiem bakterii środowiskowych świadomość, gdzie mogą czekać oraz pochodzących ze skóry rąk i flory kałowej. Na na nas zagrożenia mikrobiologiczne (toaleta, blaty kuchenne)ujemne (E.coli., Klebsiella spp., Enterobacter spp., wielu powierzchniach wykrywane były bakterie Gram- Acinetobacter spp. i inne) oraz grzyby pleśniowe. 7

Wykrywane w projekcie badawczym grzyby drożdżopodobne z rodzaju Candida mogą być przyczyną zakażeń skóry i błon śluzowych. Grzyby pleśniowe, a przede wszystkim ich zarodniki mogą być niebezpieczne dla osób z ciężkimi chorobami płuc lub innymi chorobami przewlekłymi. Dla większości populacji nie stanowią one zagrożenia dla zdrowia. Podsumowując można potwierdzić, że na rękach ludzi obecnych jest wiele drobnoustrojów. Większość z nich należy do mikroflory fizjologicznej, która jest przyjazna człowiekowi i pełni funkcje obronne. Warto jednak pamiętać, że wśród nich mogą znaleźć się bakterie potencjalnie chorobotwórcze (gronkowiec złocisty) oraz flora jelitowa (paciorkowce kałowe, pałeczka okrężnicy). Obecność takiej flory na rękach i w środowisku pozwala przypuszczać, że razem z nimi mogą być także wirusy i jaja pasożytów. Optymizmem napawają wyniki ankiety dotyczące nawyków higienicznych. Na ich podstawie można stwierdzić, że badana grupa wykazała się dużą świadomością zagrożeń jakie niosą ze sobą brudne ręce. Badanie było dobrowolne, zatem zgoda na udział w badaniu lub jej brak może świadczyć o posiadaniu uprzedzeń do tego typu akcji, świadomości znaczenia badań lub obaw związanych z higieną osobistą. Najliczniejszą grupę wiekową (36%) stanowiły osoby młode, pomiędzy 8 i 5 rokiem życia, które razem z kolejną grupą osób pomiędzy 6 i 30 rokiem życia (8%) stanowiły ponad połowę (54%) wszystkich badanych. Może to świadczyć o większej świadomości i wiedzy osób młodych w zakresie higieny rąk i jej znaczenia dla zdrowia oraz o docenianiu znaczenia prowadzonych badań. Najmniej liczną grupą były osoby po 60 roku życia, które stanowiły zaledwie 6% wszystkich badanych. Chęć uczestniczenia w badaniach najczęściej deklarowały osoby z wykształceniem wyższym (43%) i średnim (3%). Najmniej liczną grupę stanowiły osoby z wykształceniem podstawowym. Wyniki ankiet wskazują, że 90% pytanych odpowiedziało, że zawsze myje ręce po skorzystaniu z toalety, 67% przed przygotowywaniem posiłku, 60% zawsze myje ręce po powrocie do domu. Nieco mniej osób deklarowało, że myje ręce po kontakcie ze zwierzętami (łącznie 83% pytanych odpowiedziało, że robi to zawsze i często) i po kontakcie z osobą chorą (łącznie 84% pytanych odpowiedziało zawsze i często ). Żadna z badanych osób na zadane pytania nie udzieliła odpowiedzi nigdy. Kobiety częściej odpowiadały, że myją ręce we wszystkich sytuacjach, o które były pytane w ankiecie. Jest to zgodne z wynikami badań, które były przeprowadzane w innych krajach (Wielka Brytania, USA) i które wykazały, że kobiety bardziej niż mężczyźni dbają o higienę rąk. 8

9 WYNIKI BADAŃ I ICH OMÓWIENIE

WYNIKI ANKIETY W badaniach ankietowych wzięły udział 65 osoby, w tym 370 kobiet i 8 mężczyzn. Dane demograficzne badanej populacji przedstawiono w Tabeli oraz na wykresach,, 3, 4. Tabela. Dane demograficzne populacji biorącej udział w badaniu. Dane demograficzne Liczba badanych % badanych Płeć Kobiety Mężczyźni Wiek (lata) 8-5 6-30 3-40 4-50 5-60 6-70 >70 Wykształcenie Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe Miejsce zamieszkania Wieś Miasto do 50 tys. Miasto od 50 do 00 tys. Miasto od 00 do 500 tys. Miasto > 500 tys. Warszawa 370 57% 8 43% 35 36% 7 8% 7 8% 73 % 7 % 0 3% 9 3% 38 6% 9% 3% 8 43% 0 5,5% 0 5,5% 59 9% 6 4% 6 4% 339 5% Wyniki badań ankietowych dostarczyły ważnych informacji dotyczących zachowań higienicznych Polaków w odniesieniu do płci, wykształcenia, wieku i miejsca zamieszkania osób badanych. Badanie było dobrowolne, zatem wyrażenie zgody lub jej niewyrażenie na uczestniczenie w badaniu może świadczyć o posiadaniu uprzedzeń do tego typu akcji, świadomości znaczenia badań lub obaw związanych z higieną osobistą. Nie było istotnych różnic w liczbie badanych kobiet (43%) i mężczyzn (57%). 0

Wykres. Płeć osób biorących udział w badaniu. Najliczniejszą grupę wiekową (36%) stanowiły osoby młode, pomiędzy 8 i 5 rokiem życia, które razem z kolejną grupą osób pomiędzy 6 i 30 rokiem życia (8%) stanowiły ponad połowę (54%) wszystkich badanych. Może to świadczyć o większej świadomości i wiedzy osób młodych w zakresie higieny rąk i jej znaczenia dla zdrowia oraz o docenianiu znaczenia prowadzonych badań. Najmniej liczną grupą były osoby po 60 roku życia, które stanowiły zaledwie 6% wszystkich badanych. Wykres. Wiek osób biorących udział w badaniu. Zaobserwowano istotne różnice, związane z wykształceniem osób badanych. Chęć uczestniczenia w badaniach najczęściej deklarowały osoby z wykształceniem wyższym (43%) i średnim (3%). Najmniej liczną grupę stanowiły osoby z wykształceniem podstawowym, ale jak wykazały wyniki ankiet, niechęć do udziału w badaniach nie wynikała u nich z braku wiedzy, czy świadomości zagrożeń, ponieważ na zadawane w ankietach pytania odpowiadały niemal identycznie, jak osoby z wyższym wykształceniem.

Wykres 3. Wykształcenie osób biorących udział w badaniu. Wykres 4. Miejsce zamieszkania osób biorących udział w badaniu.

Wyniki ankiety dotyczące nawyków higienicznych osób biorących udział w badaniu przedstawiono w Tabeli. Tabela. Nawyki higieniczne osób biorących udział w badaniu. Nawyki higieniczne Liczba badanych % badanych Mycie rąk po skorzystaniu z toalety Mycie rąk przed przygotowywaniem posiłku Mycie rąk po powrocie do domu (np. z pracy) Mycie rąk po kontakcie ze zwierzęciem Mycie rąk po kontakcie z osobą chorą (po wizycie w szpitalu) Zawsze Często Rzadko Nigdy Zawsze Często Rzadko Nigdy Zawsze Często Rzadko Nigdy Zawsze Często Rzadko Nigdy Zawsze Często Rzadko Nigdy 585 90% 58 9% 9 % 0 0% 440 67% 8 8% 9 4,5% 0,5% 393 60% 08 3% 45 7% 6 % 349 54% 9 9% 9 4% 0 3% 394 60% 56 4% 85 3% 7 3% Pytani o nawyki higieniczne Polacy odpowiedzieli w ogromniej większości, że myją ręce po skorzystaniu z toalety (90% pytanych odpowiedziało zawsze ), przed przygotowywaniem posiłku (67% pytanych odpowiedziało zawsze i 8% często ), po powrocie do domu (60% pytanych odpowiedziało zawsze i 3% często ); nieco mniej deklarowało, że myje ręce po kontakcie ze zwierzętami (łącznie 83% pytanych odpowiedziało zawsze i często ) i po kontakcie z osobą chorą (łącznie 84% pytanych odpowiedziało zawsze i często ). Żadna z badanych osób na zadane pytania nie udzieliła odpowiedzi nigdy. 3

W Tabeli 3 oraz na wykresie 5 przedstawiono analizę porównawczą wyników ankiety dotyczącej deklarowanych nawyków higienicznych kobiet i mężczyzn biorących udział w badaniu. Tabela 3. Porównanie nawyków higienicznych w zależności od płci. Kobiety (370) Mężczyźni (8) Płeć Po wizycie w toalecie Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą Po wizycie w toalecie Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą Deklaracja częstości mycia rąk zawsze często rzadko nigdy 94% (349) 78% (90) 7% (66) 63% (34) 70% (59) zawsze 83% (36) 53% (50) 45% (7) 4% (5) 48% (35) 5% (9) 0% (73) 3% (86) 6% (97) 8% (66) często 4% (39) 38% (08) 43% () 34% (95) 3% (90) % () % (7) 4% (7) 8% (30) % (4) rzadko 3% (7) 8% () 0% (8) % (6) 6% (44) 0 0 <% () % (9) % (4) nigdy 0 % () % (5) 4% () 4% (3) Kobiety częściej odpowiadały, że myją ręce we wszystkich sytuacjach, o które były pytane w ankiecie. Jest to zgodne z wynikami badań, które były przeprowadzane w innych krajach (Wielka Brytania, USA) i które wykazały, że kobiety bardziej niż mężczyźni dbają o higienę rąk. Nawyki higieniczne osób mieszkających na wsi lub w mieście nie różniły się. 4

Porównanie nawyków higienicznych w zależności od płci Wykres 5. Porównanie nawyków higienicznych w zależności od płci. 5

Kolejna analiza przedstawia porównanie nawyków higienicznych w zależności od wykształcenia (Tabela 4). Tabela 4. Porównanie nawyków higienicznych w zależności od wykształcenia osób badanych. Podstawowe (38) Zawodowe () Średnie () Wyższe (8) Wykształcenie Po wizycie w toalecie Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą Po wizycie w toalecie Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą Po wizycie w toalecie Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą Po wizycie w toalecie Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą zawsze często rzadko nigdy 79% (30) 53% (0) 47% (8) 40% (5) 56% () zawsze 9% (0) 7% (86) 60% (73) 54% (65) 6% (74) zawsze 85% (80) 57% () 53% () 47% (00) 55% (5) zawsze 94% (65) 76% (3) 68% (9) 60% (69) 66% (85) Deklaracja częstości mycia rąk 6% (6) 34% (3) 37% (4) 3% () % (8) często 8% (0) 6% (3) 34% (4) 33% (40) 8% (34) często 3% (6) 35% (75) 35% (74) 3% (67) 6% (56) często 5% (6) % (6) 8% (79) 6% (73) % (58) 5% () % (4) 4% (5) 6% (0) % (8) rzadko % () 3% (4) 5% (6) 0% () 8% (0) rzadko % (5) 7% (4) % (3) 8% (37) 6% (34) rzadko <% () 5% (7) 3% () % (3) % (3) 0 % () % () % () % () nigdy 0 0 % () 3% (4) 3% (3) nigdy 0 <% () % (3) 3% (7) 3% (6) nigdy 0 0 <% () 3% (8) % (7) Poziom wykształcenia nie różnicował, lecz raczej łączył wszystkie badane osoby w jedną dużą grupę pond 90% osób z wyższym i tyle samo z zawodowym wykształceniem deklarowało, że po skorzystaniu z toalety myje ręce. Osoby z wykształceniem podstawowym rzadziej pamiętały o myciu rąk po kontakcie z osobą chorą lub po wizycie w szpitalu. 6

Analiza porównawcza nawyków higienicznych w zależności od miejsca zamieszkania nie wykazała różnic między mieszkańcami wsi, małych czy dużych miast (Tabela 5). Tabela 5. Porównanie nawyków higienicznych w zależności od miejsca zamieszkania. Wieś (0) Miejsce zamieszkania Po wizycie w toalecie Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą Miasto Po wizycie w toalecie do 50 tys (60) Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą Miasto Po wizycie w toalecie 50-500 tys (85) Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą Miasto > 500 tys. Po wizycie w toalecie i Warszawa (365) Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą 87% (88) 59% (60) 55% (56) 57% (58) 49% (50) zawsze 90% (9) 60% (6) 53% (54) 44% (45) 56% (57) zawsze 88% (75) 80% (68) 6% (5) 58% (49) 67% (57) zawsze 9% (33) 69% (5) 63% (3) 54% (97) 63% (30) Deklaracja częstości mycia rąk zawsze często rzadko nigdy 0% (0) 34% (34) 38% (38) 3% (3) 3% (3) często 0% (0) 35% (35) 37% (37) 36% (36) 30% (30) często % (9) 8% (5) 9% (5) 0% (7) 7% (4) często 8% (9) 6% (97) 9% (08) 7% (99) % (80) 3% (3) 6% (6) 7% (7) 0% (0) 7% (7) rzadko 0 4% (4) 8% (8) 7% (7) 3% (3) rzadko % () % () 8% (7) 0% (7) 4% () rzadko % (5) 5% (7) 7% (3) 5% (55) % (43) 0 % () 0 % () % () nigdy 0 % () % () 3% (3) % () nigdy 0 0 % () % () % () nigdy 0 0 % (3) 4% (4) 3% () 7

Wiek osób badanych nie miał większego wpływu na poprawność zachowań higienicznych (Tabela 6). Nieznacznie więcej osób w grupie wiekowej 3 60 lat deklarowało, że zawsze myje ręce przed posiłkiem i po kontakcie ze zwierzętami. Deklarację, że zawsze myją ręce po skorzystaniu z toalety złożyło 9% młodzieży i 90% dorosłych. Natomiast wśród osób starszych tylko 74% zadeklarowało, że zawsze myje ręce po skorzystaniu z toalety. Tabela 6. Porównanie nawyków higienicznych w zależności od wieku. Wiek 8-30 lat Po wizycie w toalecie (35) Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą 3-60 lat Po wizycie w toalecie (6) Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą 6->70 lat Po wizycie w toalecie (39) Przed posiłkiem Po powrocie do domu Po kontakcie ze zwierzęciem Po kontakcie z osobą chorą 9% (30) 63% (4) 5% (80) 49% (73) 5% (83) zawsze 90% (36) 7% (89) 70% (84) 60% (54) 70% (83) zawsze 74% (9) 69% (7) 74% (9) 56% () 7% (8) Deklaracja częstości mycia rąk zawsze często rzadko nigdy 8% (8) 3% () 40% (40) 33% (3) 8% (00) często 8% () 4% (63) 4% (6) 6% (69) 0% (5) często 3% (9) 5% (6) 5% (6) 6% (0) 3% (5) % (4) 5% (6) 8% (8) 6% (58) 7% (59) rzadko % (4) 3% (9) 5% (3) 0% (8) 7% (8) rzadko 3% () 3% (5) % (4) 3% (5) % (4) 0 0 % (4) % (8) 3% (0) nigdy 0 % () % () 4% (0) % (5) nigdy 0 3% () 0 5% () 5% () 8

Podsumowanie wyników badań ankietowych Informacje, dotyczące nawyków higienicznych Polaków uzyskane zostały na podstawie badań ankietowych, w związku z czym nie można wykluczyć, że odbiegają nieco od rzeczywistości. Niemniej wskazują one na dużą wiedzę i świadomość Polaków w zakresie higieny rąk i sytuacji, w których mycie rąk może zapobiec zakażeniom. DROBNOUSTROJE OBECNE NA RĘKACH KOBIET I MĘŻCZYZN Badania mikrobiologiczne wymazów z rąk wykazały, że na rękach mężczyzn i kobiet obecne były podobne rodzaje drobnoustrojów. Drobnoustroje wyizolowane z wymazów z rąk kobiet przedstawiono w tabeli 7 oraz na wykresie 5, a z rąk mężczyzn w tabeli 8 oraz na rycinie 6. Z posiewów wymazów z rąk pobieranych od kobiet otrzymano łącznie 636 izolatów należących do 7 różnych rodzajów drobnoustrojów. Natomiast z posiewów wymazów z rąk pobieranych od mężczyzn otrzymano łącznie 550 izolatów należących do 4 różnych rodzajów drobnoustrojów. W przeważającej liczbie (80-84%) na rękach kobiet i mężczyzn obecne były drobnoustroje zaliczane do mikroflory fizjologicznej skóry (np. Staphylococcus koagulazo-ujemny, Micrococcus psp., Streptococcus viridans) lub bakterii bytujących w środowisku naturalnym (np. Bacillus spp., Acinetobacter spp.). W obu grupach sporadycznie wykrywany był potencjalnie chorobotwórczy gronkowiec złocisty, Staphylococcus aureus (5% kobiet, 6,7% mężczyzn). Gronkowiec złocisty może być obecny na rękach osób, które są tzw. nosicielami tego drobnoustroju (tzn. że bakteria ta stałe lub okresowo kolonizuje ich błony śluzowe nosa i/lub gardła). Jeżeli zostanie on przeniesiony poprzez ręce na żywność, która przez kilka godzin jest przechowywana w temperaturze pokojowej, to może się namnożyć i spowodować zatrucie pokarmowe. Objawy mogą wystąpić już po - godzinach po spożyciu skażonego pokarmu. Zatrucie przebiega z silnymi wymiotami, gdyż gronkowiec wytwarza entrotoksynę, która pobudza ośrodek wymiotny w rdzeniu przedłużonym. Na rękach kobiet wykryty został gronkowiec złocisty oporny na penicyliny i inne antybiotyki beta-laktamowe. W terminologii mikrobiologicznej określany jest jako MRSA (methicillin resistant Staphylococcus aureus) i traktowany jest jako drobnoustrój alarmowy, niebezpieczny epidemiologicznie, gdyż łatwo przenosi się pomiędzy osobami i długo pozostaje żywy na różnych powierzchniach oraz powoduje groźne, trudne do leczenia zakażenia 9

(np. czyraki, zakażenia ran, zapalenie płuc, zapalenie kości). MRSA wykryto jedynie u (0,5%) osób, i stanowił on jedynie 0,3% wszystkich wyizolowanych drobnoustrojów. Na rękach wykrywano również w niewielkiej ilości bakterie flory kałowej (Escherichia coli, Enterococcus spp., Klebsiella spp., Enterobacter spp.). Paciorkowce kałowe, czyli Enterococcus sp. częściej izolowane były u mężczyzn (7,4%) niż u kobiet (7,3%). Natomiast pałeczki jelitowe z rodziny Enterobacteriaceae (Escherichia coli i inne) występowały z podobną częstością u obu płci (kobiety 9,%, mężczyźni 9,9%). Obecność flory kałowej może świadczyć o tym, że dana osoba nie umyła rąk po wyjściu z toalety lub że ręce zetknęły się z powierzchnią zanieczyszczoną tymi drobnoustrojami. Są to ręce brudne w aspekcie mikrobiologicznym i mogą się na nich znajdować także inne drobnoustroje, które nie są rutynowo wykrywane w badaniach środowiskowych, na przykład wirusy odpowiedzialne za biegunki (rotawirusy, norowirusy). Na rękach mężczyzn i kobiet z podobną częstością wykrywane były grzyby drożdżopodobne (Candida) i grzyby pleśniowe (Aspergillus). Dla osób z dobrze funkcjonującym układem odpornościowym nie stanowią one większego zagrożenia. Natomiast mogą powodować zakażenia błon śluzowych, zapalenie płuc i inne, uogólnione zakażenia u osób z obniżona odpornością. Candida jest przyczyną zakażenia (kandydozy) błony śluzowej jamy ustnej u noworodków i niemowląt, która często określana jest jako pleśniawki. Tabela 7. Drobnoustroje izolowane z wymazów z rąk kobiet biorących udział w badaniu. Drobnoustrój Staphylococcus koagulazo-ujemny Staphylococcus aureus Streptococcus viridans Enterococcus spp. Micrococcus spp. Bacillus spp. Neisseria psp./moraxella spp. Escherichia coli Klebsiella spp. Enterobacter spp. Pantoea agglomerans Serratia spp. Citrobacter spp. Kluyvera spp. Acinetobacter spp. Grzyby drożdżopodobne Grzyby pleśniowe Razem Liczba uzyskanych izolacji 33 9 5 7 5 84 0 6 6 9 63 5 636 Częstość występowania (% kobiet, u których stwierdzono dany drobnoustrój) 85% 5,% 4,% 7,3% 3,8%,7%,7%,6% 4,3%,4% 0,5% 0,5% 0,3% 0,3% 7% 4,% 0,5% 30

Wykres 6. Znaczenie kliniczne drobnoustrojów izolowanych z rąk kobiet biorących udział w badaniu. Tabela 8. Drobnoustroje izolowane z wymazów z rąk mężczyzn biorących udział w badaniu. Drobnoustrój Staphylococcus koagulazo-ujemny Staphylococcus aureus Streptococcus viridans Enterococcus psp. Micrococcus spp. Bacillus spp. Neisseria psp. Escherichia coli Klebsiella spp. Enterobacter psp. Pantoea agglomerans Acinetobacter spp. Grzyby drożdżopodobne Grzyby pleśniowe Razem Liczba uzyskanych izolacji 36 9 9 49 43 6 4 9 8 4 77 9 550 Częstość występowania (% mężczyzn, u których stwierdzono dany drobnoustrój) 83,7% 6,7% 6,7% 7,4% 5,%,6%,4% 0,4% 6,7%,8%,4% 7,3% 3,% 0,4% Wykres 7. Znaczenie kliniczne drobnoustrojów izolowanych z rąk mężczyzn biorących udział w badaniu. 3

DROBNOUSTROJE W NASZYM OTOCZENIU Drobnoustroje w środkach komunikacji miejskiej Z wymazów pobranych w środkach transportu miejskiego (autobusy, tramwaje, metro) wyhodowano przede wszystkim drobnoustroje środowiskowe. Z autobusów (poręcze, uchwyty, kasowniki, klamki) pobrano 3 wymazy, z których wyhodowano różnych rodzajów drobnoustrojów. Tylko w próbce wykryto obecność gronkowca złocistego i w 3 próbkach pałeczki kałowe, Enterobacter spp. (Tabela 9). Gronkowiec złocisty wykryty został na poręczy, na której obecne były także pałeczki Enterobacter. Pałeczki dodatkowo wykryto na przycisku stop. Tabela 9. Drobnoustroje wykryte na powierzchniach w autobusach miejskich. Drobnoustrój Liczba uzyskanych izolacji Częstość występowania (%) Staphylococcus koagulazo-ujemny Staphylococcus aureus Micrococcus spp. Streptococcus viridans Bacillus spp. Neisseria spp. Enterobacter spp. Acinetobacter spp. Sphingomonas paucimobilis Flavobacterium indologenes Grzyby drożdżopodobne (Candida spp.) Razem 0 5 8 4 3 6 3 43 43,5% 4,3%,7% 4,3% 34,8% 7,4% 3% 6,% 4,3% 4,3% 3% Zróżnych miejsc w tramwajach (poręcze, uchwyty, kasowniki, siedzenia) pobrano 7 próbek, w których wykryto 45 drobnoustrojów, należących do rodzajów. Były wśród nich, w bardzo niewielkiej ilości, drobnoustroje flory kałowej: z próbek wyizolowano Enterococcus spp., a z pojedynczych próbek pałeczki Klebsiella spp. i Enterobacter spp. (Tabela 0). 3

Tabela 0. Drobnoustroje wykryte na powierzchniach w tramwajach. Drobnoustrój Liczba uzyskanych izolacji Częstość występowania (%) Staphylococcus koagulazo-ujemny Enterococcus spp. Streptococcus viridans Micrococcus spp. Bacillus spp. Klebsiella spp. Enterobacter spp. Acinetobacter spp. Flavobacterium indologenes Sphingomonas paucimobilis Grzyby pleśniowe (Aspergillus niger) Razem 9 4 4 4 4 3 45 33,3% 7,4% 3,7% 7,4% 4,8% 3,7% 3,7% 5,9% 4,8% 4,8%,% W pociągach (poręcze, uchwyty, przyciski, klamki, siedzenia, dozowniki mydła) pobrano 45 wymazów, z których wyhodowano 4 różnych rodzajów drobnoustrojów. Tylko z jednej próbki z powierzchni ławki-siedziska wyizolowano gronkowca złocistego. Bakterie flory kałowej (Escherichia coli, Enterobacter spp., Klebsiella spp.) wykrywane były przede wszystkim w materiałach pobranych w toaletach pociągu. Paciorkowce kałowe (Enterococcus spp.) wyhodowano z wymazów pobranych z poręczy i uchwytów w wagonach. (Tabela ). Tabela. Drobnoustroje wykryte na powierzchniach w pociągach. Drobnoustrój Liczba uzyskanych izolacji Częstość występowania (%) Staphylococcus koagulazo-ujemny Staphylococcus aureus Micrococcus spp. Enterococcus spp. Bacillus spp. Neisseria spp. Escherichia coli Enterobacter spp. Klebsiella spp. Acinetobacter spp. Flavobacterium indologenes Pseudomonas putida Grzyby drożdżopodobne (Rodotorula) Grzyby pleśniowe Razem 7 3 9 7 68 37,8%,% 4,4% 4,4% 8,9%,%,%,% 4,4% 0% 5,6%,%,%,% 33

Z metra (poręcze, uchwyty, siedzenia) pobrano 0 wymazów, z których wyhodowano 8 różnych rodzajów drobnoustrojów. Z wymazów, pobranych z siedzisk wyhodowano gronkowce złociste. Na żadnej z badanych powierzchni nie wykryto obecności bakterii flory kałowej (Tabela ). Tabela. Drobnoustroje wykryte na powierzchniach w metrze. Drobnoustrój Liczba uzyskanych izolacji Częstość występowania (%) Staphylococcus koagulazo-ujemny Staphylococcus aureus Micrococcus spp. Bacillus spp. Neisseria spp. Pantoea agglomerans Acinetobacter spp. Sphingomonas paucimobilis Razem 4 6 6 33 70% 0% 30% 0% 30% 5% 5% 5% W podsumowaniu wyników badań, wykonanych w środkach transportu można stwierdzić, że drobnoustroje potencjalnie patogenne (S. aureus) i należące do flory kałowej sporadycznie zanieczyszczały powierzchnie, z którymi kontaktują się pasażerowie, co dobrze świadczy o czystości w tych miejscach. Uzyskanie nieco gorszych wyników w pociągach mogło być związane z korzystaniem przez pasażerów z toalet i nie umyciem rąk. Nie zawsze możliwe jest zadbanie w pociągu o higienę rąk, ponieważ niejednokrotnie w toaletach brakuje wody i/lub mydła. 34

Drobnoustroje wykrywane na dworcach kolejowych i w centrach handlowych W podobnym stopniu zanieczyszczone bakteriami i grzybami były powierzchnie na dworcach kolejowych i w centrach handlowych, czyli w miejscach, w których przebywa i przemieszcza się duża liczba osób. Na dworcach pobrano 8 próbek (poręcze schody, klamki, uchwyty, okienko kasowe), z których wyhodowano 4 drobnoustrojów, należących do różnych rodzajów. Blisko 5% stanowiły bakterie flory kałowej (Enterobacter spp., Klebsiella spp., Enterococcus spp.) (Tabela 3). Tabela 3. Drobnoustroje wykrywane na dworcach kolejowych. Drobnoustrój Liczba uzyskanych izolacji Częstość występowania (%) Staphylococcus koagulazo-ujemny Enterococcus spp. Micrococcus spp. Bacillus spp. Enterobacter spp. Klebsiella spp. Pantoea agglomerans Acinetobacter spp. Pseudomonas putida Flavobacterium indologenes Grzyby drożdżopodobne (Candida sp.) Razem 4 7 3 6 4 4,3% 3,6% 7,% 5% 0,7% 7,% 3,6% 57,% 7,% 3,6% 7,% 35

W centrach handlowych pobrano 5 próbek (klamki, poręcze, wózki), z których wyhodowano różnych rodzajów drobnoustrojów. Bakterie flory kałowej wykrywane były z podobną częstością, jak na dworcach kolejowych. Ponadto w miejscach wykryto obecność gronkowca złocistego (Tabela 4). Tabela 4. Drobnoustroje wyizolowane z powierzchni w Centrach Handlowych. Drobnoustrój Liczba uzyskanych izolacji Częstość występowania (%) Staphylococcus koagulazo-ujemny Staphylococcus aureus Micrococcus spp. Streptococcus viridans Enterococcus spp. Bacillus spp. Escherichia coli Klebsiella spp. Acinetobacter spp. Flavobacterium indologenes Pseudomonas putida Razem 3 6 3 6 3 3 5 5% 8% 4% 4% 8% 4% % 4% 64% % % Ponieważ na różnych powierzchniach w centrach handlowych i na dworcach kolejowych stwierdzana była obecność bakterii flory kałowej i gronkowców złocistych to istnieje dość duże ryzyko, że można w tych miejscach zetknąć się ze skażoną powierzchnią i przenieść na skórę rąk potencjalnie niebezpieczne drobnoustroje. Dlatego po powrocie do domu z tego typu miejsc wskazane jest dokładne umycie rąk. 36

Drobnoustroje na banknotach, monetach i bankomatach Z powierzchni banknotów, monet oraz klawiatury bankomatów pobrano 3 posiewy. Stwierdzono dużą różnorodność drobnoustrojów, wśród których były bakterie należące zarówno do flory skórnej, środowiskowej, jak również do flory kałowej (Tabela 5, wykres 8). Na klawiaturach bankomatów izolowano bakterie skórne i środowiskowe. Flora kałowa obecna była głównie na banknotach, które nieustannie przekazywane są z rąk do rąk. Tabela 5. Drobnoustroje wyizolowane z bankomatów oraz banknotów i monet podsumowanie. Drobnoustrój Liczba uzyskanych izolacji Częstość występowania (%) Staphylococcus koagulazo-ujemny Micrococcus spp. Streptococcus viridans Enterococcus spp. Bacillus spp. Neisseria spp. Escherichia coli Enterobacter spp. Acinetobacter spp. Flavobacterium indologenes Aeromonas spp. Pseudomonas alcaligenes Grzyby pleśniowe Razem 3 9 7 8 4 5 05 96,7% 37,5% 6,3% 8,% 84,4% 6,3% 6,3% 3,% 5%,5% 3,% 3,% 5,6% Bakterie i grzyby wyhodowane z posiewu pieniędzy 37

Wykres 8. Drobnoustroje izolowane z bankomatów oraz banknotów i monet znaczenie kliniczne. Legenda do wykresu: Drobnoustroje środowiskowe i fizjologiczne (mikroflora skóry): Staphylococcus koagulazo-ujemny Micrococcus spp. Streptococcus viridans Bacillus spp. Neisseria psp Acinetobacter psp. Flavobacterium indologenes Aeromonas spp. Pseudomonas alcaligenes Drobnoustroje potencjalnie chorobotwórcze (zdolne do wywołania zakażeń lub świadczące o zanieczyszczeniu florą jelitową): Enterococcus spp. Escherichia coli Enterobacter spp. Grzyby pleśniowe: Aspergillus 38