ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. XXXVT, (NR 1, S. 37 42, W ARSZAW A 1985 TADEUSZ WITEK POTENCJALNE MOŻLIWOŚCI PRODUKCYJNE GLEB UPRAWNYCH POLSKI Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach Powszechnie wiadomo, że wysokość produkcji rolniczej zależy od wielu czynników, w tym od warunków przyrodniczych, agrotechnicznych i społeczno-ekonomicznych. Czynniki przyrodnicze są na ogół niezależne od działalności człowieka lub zależą od niej tylko w niewielkim stopniu; są one jednocześnie czynnikami podstawowymi. Przy rozpatrywaniu warunków przyrodniczych pod kątem potrzeb rolnictwa bierzemy z reguły pod uwagę takie elementy środowiska, jak gleba, klimat, rzeźba oraz warunki wodne terenu. Jest rzeczą oczywistą, że wszystkie te czynniki działają kompleksowo, przy czym każdy z nich jest jednakowo ważny. Tym niemniej n a konkretnych obszarach poszczególne elementy środowiska mogą w różnym stopniu oddziaływać na produkcję rolniczą. Mówimy wówczas, że na tym obszarze jedne spośród wymienionych czynników są ważniejsze, gdy tymczasem inne mają mniejsze znaczenie. Na obszarze naszego kraju (poza terenami górskimi) największą zmienność wykazuje pokrywa glebowa. Dlatego przy określaniu wpływu warunków przyrodniczych na produkcję rolniczą najczęściej ograniczamy się do uwzględniania jakości gleby. Polska należy do nielicznej grupy krajów, które dysponują szczegółowym rozpoznaniem przestrzennym jakości i przydatności rolniczej gleb. Posiadamy bowiem ich pełną inw entaryzację pod względem bonitacyjnym oraz wieloskalowe mapy glebowo-rolnicze. Mniej dokładne jest rozpoznanie w zakresie możliwości produkcyjnych gleb w obrębie poszczególnych jednostek taksonomicznych. Próby oceny wpływu jakości gleb na plonowanie roślin uprawnych, a pośrednio ocenę ich możliwości produkcyjnych, podejmowane były przez wielu autorów. Dużą ilością wyników dotyczących plonowania ważniejszych gatunków roślin uprawnych na różnych glebach dysponuje IUNG. Dlatego większość uogólnień i wniosków sformułowano w oparciu
38 T. Witek Tabela 1 ś r e d n ie p lon y zbóż uzysk ane w d o św ia d c z e n ia c h o raz c lo a y a o ż liw e do o s ią g n ię c ia w p r o d u k cji Mean y i e l d s o f c e r e a l s o b ta in ed in th e e x p e r im e n ts and y ie ld s a tta in a b le in production Kompleksy p r z y d a tn o ś c i r o ln ic z e j brednie plony ziarn a uzyskane w doświadc z e n ia c h w t /h a Mean grain f ie ld s c.itain ed in the exper im e n t in t /h a Plony możliwe do o sią g n i ę c i a w p r o d u k cji w t /h a Y ie ld s a t t a in a b le Jn the production in t /h a A g r ic u lt u r a l u s a b i l i t y com plexe в p sz e n ic a ozim a w in te r wheat ż y to rye jęczm ie ń ja r y вилле r b a r le y o w ies o a t s razera zboża t o t a l fo r c e r e a l s w b l i ż s z e j p e r s p e k ty wie in the next p e r s p e c t i ve w d a ls z a j p e r s p e k ty wie in the fu r th e r p e r sp e ctiv e 1 - pozenny bardzo dobry v ery good» h e a tla n d coeiplex 2 - pszonny dobry good w h eatlan d com plex 3 - pszen n y wadliw y weak w h eatlan d 4 - ż y t n i bardzo dobry v ery good ry ela i:d com plex 5 - ż y t n i debry good r y e la n d com plex 6 - ż y t n i eła b y weak ryeland complex 7 - ż y tn i bardzo słaby v e r y weak ryeiind 8 - z b o ż o w o -p a st. nocny s t r i n g cs r e a l -р а з iu re 9 - zb ożow o-o.-ist. s ł iby weak c e r e a l-p a s t u r e 10 - pszenny górsk i m ountain w h eatland 11 - zbożowy g ó r s k i m ountain c e r e a l 12 - zbożow o -past. górsk i m ountain Ccreal-paature com plex 13 - o w s ia n o -p a s t. g ó r s k i m ountain o a t-p a s tu r e 5,21 4,82 5,02 4,48 5,04 5,0 0 6,50 4,96 4,46 4,80 4,43 4,79 4,80 6,30 4,08 3.33 3,76 2,86 3,71 3,80 5,00 4,19 4,21 4,23 3,87 4,20 4,20 5,30 3,22 3,85 3,56 3,35 3,57 3,60 4,5 0-2,9 4 2,5 4 2,5 6 2,7 1 о CO CJ 3,5 0 2,2 3 2,23 2,30 3,00 " 3, Q6 4,04 3,98 4,20 5,50 2,7 5 2,7 0 2,7 3 2,9 0 3,6 0 4,94 4,54 4,68 4,74 4,78 4,80 6,0 0 4,1 7 3,8 8 4,0 0 4,0 4 4,0 3 4,0 0 4,60 2,86 3,14 3,02 3,0 0 1,8 0 1,8 0 śred n io - mean 3,65 3,63 4,75 Ś r e d n ie p lon y w s z y s tk ic h /w a ż n ie j s z y c h / r o ś lin uprawnych V p r z e lic z e n iu na je d n o s tk i zbożow e: Mean y i e l d s o f a l l im porteint c r o p s to c o n v e r sio n to g r a in u n it s : a / n o ż li^ e do u z y sk a n ia na gru n ta ch ornych a t t a in a b le en a r a b le s o i l s b / m ożliw e do u z y sk a n ia na u ży tk a ch r o ln y ch a t t a in a b le on a g r ic u l t u r a l la n d e 4,4 5,6 4,1 5,3 o te wyniki К Zarówno z prac IUNG-u, jak i badań innych ośrodków w ynika jednoznacznie, że jakość gleb ma duży wpływ na wysokość uzyskiwanych plonów roślin uprawnych. Wprawdzie nie wszystkie rośliny w jednakowym stopniu reagują na jakość gleby, to jednak istotne róż- 1 Wykorzystano opublikowane w yniki ponad 6000 doświadczeń ścisłych ze zbożami oraz wynikli nie publikowane przeprowadzonych w latach 1977 1982 doświacłczeń założonych w 50 punktach kraju, które to puinkty zostały tak dobrane, że na jednym polu w ystępowały przynajmniej dwtie różne gleby.
Produkcyjne możliwości gleb uprawnych Polski 39 nice w plonach stwierdza się u znacznej większości gatunków. N ajbardziej wrażliwym i roślinami na w arunki glebowe są zboża. Uwzględniając jednocześnie fakt, że ta grupa roślin zajmuje w naszym kraju ponad 55% powierzchni w strukturze zasiewów, zboża uznano za rośliny wskaźnikowe jakości gleb. Poszukując odpowiedzi na pytanie, które z cech i właściwości gleb istotnie w pływ ają na plonowanie roślin, nie znaleziono jednoznacznej odpowiedzi (mimo stosowania różnych metod statystycznych). Można stw ierdzić, że w warunkach Polski o wartości i przydatności rolniczej gleby decydują następujące cechy i właściwości: skład granulom etryczny i jego zmienność w profilu, stosunki wodne, odczyn oraz stopień kultury. Mniej istotne okazały się cechy genetyczno-morfologiczne (poza nielicznymi wyjątkam i) oraz zasobność w przysw ajalny fosfor i potas. Stosunkowo małą współzależność pomiędzy cechami typologicznymi gleby a plonowaniem roślin stwierdza się przede wszystkim w odniesieniu do gleb bielicowo- i brunatno-ziemnych. Wynika to głównie z dwóch powodów: po pierwsze gleby uprawne pod wpływem działalności człowieka, niezależnie od pierwotnego zróżnicowania typologicznego w obrębie grup rodzajowych i gatunkowych, znacznie upodobniły się pod względem w łaściwości i produkcyjności; po drugie o właściwościach i produkcyjności gleby decyduje w dużym stopniu skład granulom etryczny i budowa profilu. A pod tym względem większość gleb Polski wykazuje w y jątkową zmienność. Liczne badania i obserwacje terenów dowodzą, że samo zróżnicowanie genetyczno-morfologiczne jest w znacznym stopniu warunkowane zmiennością składu granulometrycznego skały macierzystej. Fakt ten w zbyt małym stopniu jest uwzględniany w klasyfikacji genetycznej gleb Polski. Niestety i w literaturze gleboznawczej mało jest wyników, które pozwoliłyby na wyciągnięcie ogólniejszych wniosków w tym zakresie. Analizy statystyczne wyników badań nad plonowaniem roślin upraw nych na różnych glebach w ykazują dość ścisłą korelację między wysokością uzyskiwanego plonu a jednostką systematyczną gleby (według klasyfikacji PTG), z zastrzeżeniem jednak, że współczynnik korelacji jest tym większy, im szczegółowiej określona jest gleba. W większości przypadków istotną zależność stwierdza się przy uwzględnieniu nie tylko ty pu (podtypu), rodzaju i gatunku gleby, ale także jej odmiany. Oznacza to, że pełne określenie gleby według klasyfikacji PTG pozwala na wnioskowanie o jej wartości i przydatności rolniczej. Z uwagi jednak na fakt, że według klasyfikacji genetycznej jednostek podziałowych (typ, rodzaj, gatunek i odmiana) jest bardzo dużo, przydatność opracowań gleboznawczych opartych wyłącznie na tej klasyfikacji jest praktycznie ograniczona. Dlatego m.in. przy ocenie wartości i przydatności rolniczej gleb jednostki systematyczne wykorzystywane są pośrednio, tj. w ujęciu klas bonitacyjnych i kompleksów przydatności rolniczej.
40 T. Witek Klasa bonitacyjna inform uje o jakości gleby, czyli o jej zdolności produkcyjnej. Tym samym wyraża ona względną (porównawczą) wartość gleby. Tabela klas gruntów (opracowana w latach 1955 1956 głównie na podstawie wyników prac okresu międzywojennego) uwzględniała wpływ jakości gleby na plonowanie roślin w w arunkach niskiego poziom u rozwoju rolnictwa, kiedy to dużą rolę ogrywała tzw. naturalna żyzność gleb. Na wyższym etapie rozwoju rolnictwa (a taki reprezentują najnowsze wyniki badań) występuje zróżnicowanie przedziałów między poszczególnymi klasami. Ogólnie można stwierdzić, że na glebach lepszych (klasy I, II, Ilia) różnice wysokości plonów są niewielkie (0,2 0,31 z ha, tj. 4 6%). W przypadku gleb słabszych obniżeniu jakości o jedną klasę towarzyszy znacznie większy spadek plonu (0,5 0,6 t z ha, tj. 12 18%). Od 1965 roku sporządzane są wielko- i średnioskalowe mapy glebowo-rolnicze (na dzień 31.XII.1982 skartowano 98,5% powierzchni użytków rolnych). Kompleksy przydatności rolniczej gleb, które stanowią główny element treści tych map, zyskały sobie prawo obywatelstwa w literaturze gleboznawczej i ogólnorolniczej. Aktualnie dysponujemy też wystarczającymi wynikami badań nad plonowaniem ważniejszych gatunków roślin na glebach zaliczanych do poszczególnych kompleksów. Zestawione w tabeli wyniki wskazują, że zróżnicowanie plonów zbóż w zależności od komplesku przydatności rolniczej gleby jest istotne. Plony uzyskiwane na glebach kompleksów pszennych (1, 2, 10) są ponad 2,5-krotnie wyższe niż na glebach kompleksu żytniego bardzo słabego. Potwierdza się również przyjęte założenie, że takie kompleksy jak 1 i 4 są kompleksami uniwersalnymi, na których można uprawiać większość roślin, podczas gdy inne są bardziej odpowiednie dla jednych gatunków, a mniej dla drugich. Tak np. na glebach kompleksu 3 pszennego wadliwego, średnie plony żyta są o 0,76 t (19%), a owsa o 1,22 t (30%) z hektara niższe niż średnie plony pszenicy. Natomiast na glebach kompleksu żytniego dobrego średnie plony żyta są o 0,63 t (20%) z hektara wyższe od średnich plonów pszenicy. Analiza statystyczna uzyskanych wyników wykazała, że kompleksy przydatności rolniczej gleb dobrze charakteryzują ich wartość użytkową. Obliczony dla średnich plonów współczynnik zmienności jest stosunkowo niewielki; najczęściej waha się w granicach 8 12%. Jedynie na kompleksach wadliwych, tj. pszennym wadliwym, zbożowo-pastewnym mocnym i zbożowo-pastewnym słabym, wahania plonów są większe, a współczynnik zmienności kształtuje się około 20 25%. Na glebach zaliczanych do tych kompleksów, podobnie zresztą jak na glebach bardzo lekkich (kompleksy 6 i 7), wysokość plonów zależy w dużym stopniu od w arunków pogody, a szczególnie od ilości i rozkładu opadów. Przyjmując plony zbóż jako wskaźnik jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej przedstawiono w ostatnich kolumnach tabeli możliwości
Frodukcyjne możliwości gleb uprawnyah Polski 41 produkcyjne gleb Polski. Wprawdzie wyniki pochodzą z doświadczeń ścisłych, ale dysponujemy już licznymi wynikami z praktyki, gdzie w przodujących gospodarstwach rolnych (indywidualnych i państwowych) uzyskiwane są nie mniejsze plony. Podane więc w tej tabeli wielkości plonów mogą stanowić odpowiedź na zawarte w tytule referatu pytanie: jakie są możliwości produkcyjne gleb Polski. Pragniemy jedynie wyjaśnić, że średnie plony zbóż (3,68 t/ha) i odpowiednio wysokie plony innych roślin uprawnych są możliwe do osiągnięcia przy obecnym stanie postępu hodowlanego i przeciętnym poziomie agrotechniki, bez inwestycji ty pu nawodnień. Oczywiście, zgodnie z tym, co powiedziałem na wstępie, że plony roślin zależą od bardzo wielu czynników przyrodniczych i nieprzyrodniczych, te ostatnie powinny być tak kształtowane, aby umożliwiały pełne wykorzystanie przyrodniczego potencjału w produkcji rolniczej we wszystkich regionach kraju. Postęp hodowlany oraz agrotechniczny, jak również zapewnienie rolnictw u odpowiednich w arunków spoełczno-ekonomicznych może stworzyć realne możliwości wzrostu plonów do wysokości średnio około 4,7 t z ha zbóż i ponad 5,0 t z ha (jednostek zbożowych) plonów wszystkich roślin upraw nych (patrz ostatnia kolumna tabeli). т. ВИТЕК ПОТЕНЦИАЛЬНЫЕ ПРОИЗВОДСТВЕННЫЕ ВОЗМОЖНОСТИ КУЛЬТУРНЫХ ПОЧВ В ПОЛЬШЕ Институт агротехники, удобрения и почвоведения в Пулавах Резюме Почвы Польши характерищуются значительной изменчивостью. Они однако уже подробно изучены. Почти для всей страны были составлены крупномасштабные педологическо-земледельческие карты. На их основе были разработаны комплексы земледельческой пригодности почв для продукции культурных растений. Многочисленные полевые опыты, разработанные статистически, делают возможным установление средних урожаев культурных растений, которые можно получить на отдельных почвенных комплексах, а также величин урожаев возможных для достижения в ближайшей и дальнейшей перспективе (табл. I).
42 T. Witek,T. WITEK POTENTIAL PRODUCTION POSSIBILITIES OF CULTIVATED SOILS IN POLAND; Institute of Soiil Science and Cultivation of Plants at Puławy Summary Polish soils are characterized by a considerable variability. They are, however, thoroughly recognized. Large-scale pedologico-agricutural maps have been prepared, on the basis of which agricultural usability com plexes of soil for production otf particular crops have been worked out. Numerous field experiments elaborated statistically enable to establish average yields of crops, which can be obtained on particular soil complexes as w ell as the yield levels, which can be reached in the next and farther perspective (Table 1). P rof. d r T a d eu sz W ite k Osada Pałacow a IU N G 24-100 P uław y