EKONOMICZNA ANALIZA PRAWA Piotr Buława Karolina Szmit Warszawa 2012
Spis treści Wstęp... 11 Rozdział pierwszy Narzędzia ekonomisty... 13 1.1. Narzędzia matematyczne... 13 Funkcje i wykresy... 13 Wartości absolutne i względne zmiennej... 15 Wskaźniki (indeksy)... 15 Wartości nominalne i realne... 16 Wartość a czas... 16 Ryzyko a niepewność... 18 1.2. Narzędzia statystyczne... 19 Płaszczyzny analizy danych w badaniu statystycznym... 21 Statystyczny opis rozkładu cechy... 22 Miary położenia... 22 Miary dyspersji... 22 Asymetria rozkładu cechy... 23 Probabilistyczne podstawy wnioskowania statystycznego... 26 Statystyczna analiza współzależności cech statystycznych... 27 1.3. Narzędzia ekonometryczne... 28 Klasyfikacja modeli ekonometrycznych... 29 1.4. Pytania... 31 1.4.1. Narzędzia matematyczne... 31 1.4.2. Narzędzia statystyczne... 34 1.4.3. Narzędzia ekonometryczne... 39 Rozdział drugi Mikroekonomia... 42 2.1. Efektywność ekonomiczna... 42 2.2 Popyt... 42 2.2.1. Użyteczność... 43 2.2.2. Elastyczność cenowa... 44 2.2.3. Elastyczność dochodowa popytu... 44 2.3. Podaż i cena... 45 2.3.1. Cena... 46 2.3.2. Zmiana popytu i podaży... 46 5
2.4. Równowaga gospodarstwa indywidualnego... 48 2.5. Teoria produkcji... 50 2.6. Przedsiębiorstwo podaż i popyt... 53 2.6.1. Konkurencja... 54 2.6.2. Zakończenie produkcji... 56 2.7. Konkurencja niedoskonała... 56 2.7.1. Zróżnicowanie ceny... 57 2.7.2 Oligopol... 58 2.7.3. Konkurencja monopolistyczna... 58 2.8. Czynniki produkcji... 59 2.8.1. Monopson... 60 2.8.2. Ziemia... 61 2.8.3. Praca... 61 2.8.4. Kapitał... 63 2.9. System i dobra publiczne... 64 2.9.1. Niedoskonałości rynku... 65 2.9.2. Dobra publiczne i prywatne... 67 2.10. Pytania... 68 Rozdział trzeci Makroekonomia... 79 3.1. Rozwój gospodarczy... 79 3.2. Czynniki produkcji... 80 3.2.1. Ziemia i zasoby naturalne... 80 3.2.2. Kapitał... 81 3.2.3. Praca... 82 3.2.4. Postęp techniczny... 82 3.3. Ogólna równowaga krótkookresowa... 82 3.4. Teoria pieniądza... 85 3.5. Handel zagraniczny... 87 3.6. Pytania... 88 Rozdział czwarty Rozwój ekonomicznej analizy prawa... 93 4.1. Wstęp... 93 4.2. Prekursorzy ekonomicznej analizy prawa... 93 4.3. Główne szkoły ekonomicznej analizy prawa... 94 Szkoła chicagowska... 95 Szkoła New Haven... 95 Szkoła Virginii... 96 Instytucjonalne Law & Economics... 96 Nowe szkoły ekonomicznej analizy prawa... 96 4.4. Pytania... 97 6
Rozdział piąty Prawo rzeczowe... 100 5.1. Przetarg... 100 5.2. Koszty transakcji... 101 5.3. Ustanawianie własności... 103 5.4. Rozporządzenie własnością... 105 5.5. Ochrona własności... 105 5.6. Informacja... 107 5.6.1. Własność intelektualna... 107 5.6.2. Patent... 108 5.6.3. Prawo autorskie... 109 5.6.4. Znak towarowy...110 5.6.5. Organizacje...110 5.7. Pytania...111 Rozdział szósty Prawo umów...116 6.1. Przetargowa teoria kontraktu...116 6.2. Ekonomiczna teoria kontraktu... 117 6.3. Zaufanie... 120 6.4. Ryzyko i przepisy dyspozycyjne... 121 6.5. Przepisy bezwzględnie obowiązujące... 122 6.6. Umowy długoterminowe... 123 6.7. Naruszenie kontraktu... 125 6.7.1. Odszkodowanie... 125 6.7.2. Inne formy ochrony... 126 6.8. Pytania... 128 Rozdział siódmy Prawo deliktów... 135 7.1. Wstęp... 135 7.2. Tradycyjna teoria prawa deliktowego... 135 Szkoda i krzywda... 136 Związek przyczynowy... 137 Bezprawność... 138 Wina... 138 7.3. Ekonomiczna teoria deliktów... 138 7.3.1. Koszty szkody i zapobiegania szkodzie... 139 7.3.2. Odpowiedzialność...141 Odpowiedzialność na zasadzie winy...141 Odpowiedzialność na zasadzie ryzyka... 142 Odpowiedzialność za osoby trzecie... 143 7.3.3. Błąd... 143 Stały błąd... 143 Błąd losowy... 144 7
7.3.4. Koszty administracyjne... 145 Koszty ustalenia... 146 Koszty postępowania... 146 7.4. Ubezpieczenia... 147 7.5. Pytania... 147 Rozdział ósmy Prawo procesowe... 153 8.1. Decyzja o wniesieniu pozwu... 153 8.2. Przyczyny wnoszenia pozwów... 154 8.3. Podaż usług prawniczych... 155 Problem agencji w relacjach między prawnikiem a klientem... 155 8.4. Wymiana dowodów... 156 Przetargi w rokowaniach ugodowych... 157 Uciążliwość pozwu jako czynnik sprzyjający zawarciu ugody... 157 8.5. Rola aktywności sędziów w procesie... 157 Aktywność sędziego a aktywność prawnika... 158 8.6. Ponoszenie opłaty za uczestnictwo w procesie... 158 8.6.1. Procesy łączne a procesy cząstkowe... 159 8.6.2. Ciężar dowodu i standard dowodu... 159 8.6.3. Postępowanie odwoławcze (apelacja)... 159 8.7. Efektywność rynku postępowań sądowych (common law)... 159 8.8. Pytania... 160 Rozdział dziewiąty Prawo konstytucyjne... 162 9.1. Wstęp... 162 9.2. Ekonomiczna analiza struktury władzy państwowej... 163 9.3. Relacje władzy ustawodawczej i władzy wykonawczej... 164 9.4. Model przetargowy podziału władz... 164 9.5. Niezależność władzy sądowniczej... 166 9.6. Prawa konstytucyjne... 168 9.7. Miejsce ekonomii konstytucyjnej w teorii ekonomii... 169 9.8. Pytania... 169 Rozdział dziesiąty Prawo podatkowe... 173 10.1. Rodzaje podatków... 175 10.2. Podatki a sprawiedliwość... 175 Rozkład ciężaru opodatkowania... 176 10.3. Podatki a efektywność... 177 Krzywa Laffera... 177 10.4. Pytania... 178 8
Rozdział jedenasty Prawo karne... 182 11.1. Tradycyjna teoria prawa karnego... 182 11.2. Ekonomiczna teoria przestępczości i kary... 183 11.3. Korzyści i koszty prawa karnego... 186 11.4. Zmniejszona racjonalność... 187 11.5. Postawa obywatelska... 188 11.6. Kontratypy... 189 11.7. Kary... 190 11.7.1. Grzywna... 190 11.7.2. Pozbawienie wolności... 191 11.8. Przyczyny spadku przestępczości... 192 11.9. Pytania... 192 Odpowiedzi... 199 Źródła... 203 Indeks... 205
Wstęp Oddane do rąk Czytelnika repetytorium ma na celu przybliżenie problematyki ekonomicznej analizy prawa studentom oraz innym osobom zajmującym się prawem. Ze względu na to, że książka jest adresowana w szczególności do prawników, zawiera ona kompleksowy wstęp do ekonomii oraz narzędzi matematycznych, statystycznych i ekonometrycznych, które nie zawsze są dobrze znane prawnikom. Powyższa tematyka została przedstawiona w sposób bardzo przyjazny, tj. w formie wykresów, tabel, grafów oraz z podaniem najważniejszych definicji. Ponadto repetytorium zostało uzupełnione o pytania testowe, które mają na celu utrwalenie i sprawdzenie wiedzy zdobytej podczas studiowania ekonomicznej analizy prawa. Niniejsze repetytorium umożliwia w sposób prosty powtórzenie i utrwalenie wiadomości z zakresu ekonomicznej analizy prawa, która jest jedną z najszybciej rozwijających się w Polsce interdyscyplinarnych dziedzin nauk społecznych. Piotr Buława Katowice, kwiecień 2012
Rozdział pierwszy Narzędzia ekonomisty 1.1. Narzędzia matematyczne Funkcje i wykresy Funkcja jednoznaczne przyporządkowanie zmiennej zależnej (y) do zmiennej niezależnej (x); przedstawia zależność między tymi zmiennymi. Graficznie funkcje prezentowane są za pomocą wykresów. Funkcja (zależność) może mieć charakter liniowy lub nieliniowy. Funkcja liniowa ma postać algebraiczną y = a x + b, natomiast jej przykładową postać graficzną obrazuje poniższy wykres w układzie współrzędnych. Wykres 1. Funkcja liniowa 25 20 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 a.współczynnik kierunkowy funkcji, miara (tangens) kąta tworzonego przez prostą z osią odciętych (X). b.wyraz wolny, informujący o położeniu punktu, w którym prosta przecina oś rzędnych (Y) jest to punkt o współrzędnych [0, b]. W praktyce funkcja liniowa służy przedstawianiu prostych zależności. Często wykorzystywana jest w modelach upraszczających analizowane zjawisko. 13
Funkcja nieliniowa służy ukazaniu bardziej złożonych zależności. Jej wykres jest krzywą. Poniżej przykładowe funkcje nieliniowe. Wykres 2. Funkcja nieliniowa (przykład 1) 120 100 80 60 40 20 0 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Opracowanie własne. Wykres 3. Funkcja nieliniowa (przykład 2) 1,2 1 0,8 0,6 0,4 0,2 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Opracowanie własne. 14
Wartości absolutne i względne zmiennej Wartość absolutna zmiennej wartość wyrażona w konkretnych jednostkach miary, bezpośrednio informuje o poziomie danej zmiennej. Tabela 1. Wartość PKB Polski w latach 2001 2009 wyrażona w cenach bieżących Produkt krajowy brutto (ceny bieżące) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Wartość w mln zł 779 564 808 578 843 156 924 538 983 302 1 060 031 1 176 737 1 275 432 1 343 657 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl Wartość względna (relatywna) zmiennej informuje o stosunku zmiany wartości absolutnej tej zmiennej do poziomu wartości absolutnej z ustalonego dowolnie okresu bazowego. Okres bazowy oznacza okres, do którego odnosimy daną wartość. Wskaźniki (indeksy) Wskaźnik liczba pozostająca w takim stosunku do stu, jak zmienna z okresu, którego wskaźnik dotyczy, do zmiennej z ustalonego dowolnie okresu bazowego. Tabela 2. Wskaźniki cen towarów i usług konsumpcyjnych w latach 1999 2010 (1998 = 100, co oznacza, że rokiem bazowym jest rok 1998) Miesiące Lata I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII 1998 = 100 1999 103,5 104,1 105,1 106 106,7 106,9 106,5 107,1 108,7 109,9 110,9 111,9 2000 113,9 114,9 115,9 116,4 117,2 118,1 118,9 118,5 119,7 120,7 121,2 121,4 2001 122,4 122,5 123,1 124,1 125,5 125,4 125 124,6 125 125,5 125,6 125,9 2002 126,9 127 127,3 127,9 127,6 127,1 126,5 126 126,4 126,8 126,7 126,8 2003 127,3 127,4 127,8 128,1 128,1 128 127,5 127 127,6 128,4 128,8 129,1 2004 129,6 129,7 130,1 131,1 132,4 133,6 133,5 133 133,4 134,2 134,6 134,7 2005 134,8 134,7 134,8 135,3 135,7 135,4 135,1 135 135,5 136 135,7 135,4 2006 135,7 135,7 135,6 136,5 137,2 136,8 136,8 137,2 137,5 137,6 137,6 137,3 2007 137,8 138,2 138,9 139,6 140,3 140,3 139,9 139,3 140,4 141,2 142,2 142,6 2008 143,6 144,2 144,8 145,4 146,6 146,9 146,9 146,3 146,7 147,3 147,6 147,5 2009 148,2 149,5 150,5 151,6 152,4 152,7 152,9 152,3 152,3 152,5 153 153 2010 153,9 154,2 154,7 155,3 155,8 156,3 156 155,4 Źródło: Główny Urząd Statystyczny, www.stat.gov.pl 15