Wstęp 16 października 1918 r. ostatni cesarz Austro-Węgier Karol I ogłosił manifest zapowiadający przekształcenie monarchii w federację. Jednak poszczególne narody nie były zainteresowane takim rozwiązaniem; w rezultacie 11 listopada 1918 r. Austro-Węgry upadły, a na ich miejscu powstały samodzielne państwa: Austria, Węgry i Czechosłowacja. Inne prowincje byłej monarchii zostały przyłączone do Serbii (Chorwacja, Bośnia i Hercegowina oraz Słowenia), tworząc Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców SHS (od 1929 r. Jugosławia) oraz do odrodzonej Polski (Galicja). Najwięcej z klęski Austro-Węgier i Rosji carskiej skorzystała Rumunia. W latach 1918 1921 jej wojska zajęły Banat, Besarabię, Bukowinę, Siedmiogród, Południową Dobrudżę (pierwszy raz zdobytą w wyniku II wojny bałkańskiej w 1913 r.); w rezultacie obszar państwa wzrósł ponaddwukrotnie. Traktaty pokojowe z Austrią, Węgrami i Bułgarią z lat 1919 1920 potwierdziły rumuńskie zdobycze terytorialne, a Wiel ka Brytania, Francja i Włochy uznały aneksję Besarabii, ignorując protesty władz sowieckich 1. Do państw powstałych na gruzach monarchii, które straciły najwięcej, należały Austria i Węgry. Austria, początkowo rządzona przez socjaldemokratów, była małym krajem, w którym 30% ludności mieszkało w Wiedniu. Chociaż w państwie ogromną większość stanowili Niemcy, zwycięska Ententa nie zgodziła się na połączenie Austrii z Rzeszą Niemiecką. Austria przyjęła narzucony jej traktat pokojowy; jako państwo sukcesyjne odpowiadała za politykę Austro-Węgier i spłacała odszkodowania wojenne. Od końca lat dwudziestych o wpływy w Austrii (rozdzieranej sporami wewnętrznymi i dwoma zbrojnymi puczami) rywalizowały Włochy i Niemcy. Dramatyczne były też losy Republiki Węgierskiej, która wyłoniła się 31 października z rozpadających się Austro-Węgier. Ententa uznała, że Węgry, jako państwo sukcesyjne, także odpowiadają za wybuch wojny i muszą wyrazić zgo- 1 Zob. H. Wereszycki, Historia Austrii, Wrocław 1972, s. 311, 313 316.
20 Wstęp dę na oderwanie części swego terytorium na rzecz Czechosłowacji, Jugosławii i Rumunii. Rząd węgierski M. Károlyiego na znak protestu podał się do dymisji; władzę objęła lewica rewolucyjna, na czele której stanął Béla Kun, i w marcu 1919 r. proklamowała powstanie Węgierskiej Republiki Rad. Radykalne reformy komunistyczne w kraju podzieliły społeczeństwo węgierskie. W rezultacie, za zgodą Ententy, armia rumuńska zajęła Węgry. 1 sierpnia 1919 r. republika upadła, władzę zaś przejął były admirał floty austro-węgierskiej Miklós Horthy 2, od 1 marca 1920 r. pełniący funkcję regenta Królestwa Węgier. Nie uchroniło to państwa przed rozbiorem; w wyniku podpisania traktatu w Trianon Węgry straciły dwie trzecie swego terytorium, a liczba mieszkańców zmniejszyła się z 21 mln do 8 mln; najwięcej Węgrów pozostało w zajętym przez Rumunię Siedmiogrodzie. Spowodowało to w społeczeństwie węgierskim wzrost nacjonalizmu i tendencji odwetowych, które w okresie międzywojennym rządy Horthyego starały się jednak ograniczać. Kolejnym państwem, które poniosło znaczne straty ludnościowe i terytorialne, była Bułgaria. Od 1912 do 1918 r. brała ona udział w wojnach bałkańskich oraz uczestniczyła w I wojnie światowej po stronie państw centralnych. Car Ferdynand 3 października 1918 r. abdykował, a Bułgarski Ludowy Związek Chłopski, kierowany przez Aleksandyra Stambolijskiego, proklamował republikę, następnie zaś zwyciężył w wyborach do Parlamentu. Na mocy traktatu z Neuilly, podpisanego 27 listopada 1919 r., Bułgaria musiała zgodzić się na pozostawienie Południowej Dobrudży w granicach Rumunii, stratę Zachodniej Tracji przyznanej Grecji i kilku mniejszych okręgów przyłączonych do Jugosławii 3. Ponadto zobowiązano ją do spłaty reparacji wojennych i ograniczenia liczebności armii do 20 tys. żołnierzy. Drastyczne pogorszenie położenia ludności bułgarskiej spowodowało m.in. wzrost poparcia dla prawicowego Bloku Konstytucyjnego, który pod przywództwem Aleksandyra Cankowa 4 dokonał w maju 1923 r. zamachu stanu zakończonego śmiercią Stambolijskiego i wprowadzeniem dyktatury. W latach następnych w Bułgarii sytuacja wewnętrzna ustabilizowała się, w dużym stopniu dzięki polityce króla Borysa III 5, ale Bułgarzy nadal mieli nadzieję na odzyskanie utraconych terenów, głównie Dobrudży 6. Państwo rumuńskie, do 1913 r. składające się tylko z Mołdawii i Wołoszczyzny, rozciągało się na obszarze 140 tys. km² i liczyło około 8 milionów mieszkańców, w tym około 7% stanowiły mniejsz ości narodowe. W rezultacie przyłączenia nowych terenów państwo rumuńskie wzrosło do ok. 300 tys. km². Według spisu 2 Zob. J. Kochanowski, Węgry, Warszawa 1997, s. 59 60 i nast.; por. W. Felczak, Historia Węgier, Wrocław 1983, s. 309 312, 318 319. 3 T. Czekalski, Bułgaria, Warszawa 2010, s. 92, 106 i nast. 4 Ibidem, s.127 130. 5 Ibidem, s. 105, 115. 6 A. Czubiński, Europa XX wieku. Zarys historii politycznej, Poznań 2002, s. 62 i nast.
Wstęp 21 ludności z 1930 r. wśród około 18 milionów mieszkańców kraju Rumuni stanowili 71,9% (około 12,9 miliona), mniejszości narodowe zaś 28,1% (5,1 miliona), w tym Węgrzy stanowili 7,9 % ogółu ludności (1,4 miliona) 7. Jeszcze w listopadzie 1918 r., gdy rozpoczął się konflikt między Polakami i Ukraińcami galicyjskimi, rząd polski nawiązał kontakt z Rumunią. Polsce chodziło przede wszystkim o stworzenie wspólnego frontu przeciw Ukrainie sowieckiej i bolszewickiej Rosji. Na razie jednak, dzięki mediacji Francji, 24 maja 1919 r. wojska rumuńskie wkroczyły na teren Galicji Wschodniej i bez walki zajęły Pokucie, odciążając w ten sposób wojska polskie opuszczenie tego terenu przez Rumunów wymagało jednak dwumiesięcznych pertraktacji 8. Natomiast w okresie wojny polsko-sowieckiej Rumunia zachowała faktyczną neutralność. Kiedy 19 lutego 1921 r. została podpisana umowa polityczna i tajna konwencja wojskowa między Polską a Francją, Rumunia zgodziła się na zawarcie (3 marca 1921 r.) konwencji w sprawie przymierza obronnego z Polską wraz z tajną konwencją wojskową 9. Francja, przez kilka lat powojennych traktowana jako najsilniejsze mocarstwo na kontynencie europejskim, odgrywała w regionie naddunajskim 10 decydującą rolę. W 1920 r., w trakcie wojny polsko-bolszewickiej, wysunęła koncepcję stworzenia konfederacji naddunajskiej (z udziałem Węgier i Austrii), która miała za cel przeciwstawienie się ekspansji Rosji sowieckiej. Jednak z inicjatywy Czechosłowacji państwa sukcesyjne, obawiając się utraty swych austro-węgierskich zdobyczy terytorialnych, postanowiły utworzyć tzw. Małą Ententę. Pierwszym etapem było porozumienie czechosłowacko-jugosłowiańskie podpisane 14 sierpnia 1920 r., do którego dołączyć miała Rumunia. Ta jednak (popierana przez Francję) uznała, że zabezpieczenie sygnatariuszy przed Węgrami, Rosją 7 L. Wasilewski, Skład narodowościowy państw europejskich, Warszawa 1933, s. 78 82; J. Albin, Liczba i rozmieszczenie Polaków w Rumunii, [w:] Liczba i rozmieszczenie Polaków na świecie, cz. I, red. W. Wrzesiński, Wrocław 1981, s. 199 200; por. M. Willaume, Rumunia, Warszawa 2005, s. 98, 118. 8 F. Anghel, O dilemă teritorială şi un debut diplomatic. Ocuparea Pocuţiei de către armata române ( 24 mai inceputul luni august 1919) şi debutul relaţiilor româno polone, Revista Istorică 1995, nr 9 10, s. 761 772; zob. H. Walczak, Sojusz z Rumunią w polskiej polityce zagranicznej w latach 1918 1931, Szczecin 2008, s. 62 63. 9 P. Łossowski, Kształtowanie się państwa polskiego i walka o granice ( listopad 1918 czerwiec 1921), [w:] Historia dyplomacji polskiej, tom IV: 1918 1939, red. P. Łossowski, Warszawa 1995, s. 99, 166 169; H. Bułhak, Polska a Rumunia 1918 1939, [w:] Przyjaźnie i antagonizmy. Stosunki Polski z państwami sąsiednimi w latach 1918 1939, red. J. Żarnowski, Warszawa 1977, s. 310 311; id., Rumunia a Polska w latach 1918 1921, [w:] Przełomy w historii. XVI Powszechny Zjazd Historyków Polskich, Wrocław 15 18 września 1999 r. Pamiętnik, t. II, cz. II, Toruń 2000, s. 209 222; zob. także H.Walczak, op. cit., s. 125 139; D. Hrenciuc, România şi Polonia 1918 1931: relaţii politice, diplomatice şi militare, Botoşani 2002. 10 W okresie międzywojennym do państw bałkańskich zaliczano Turcję, Grecję, Bułgarię, Jugosławię i Rumunię, natomiast określenie państwa naddunajskie stosowano wobec niektórych państw bałkańskich (Jugosławii i Rumunii) oraz Austrii, Węgier i Czechosłowacji.
22 Wstęp i Bułgarią wymaga uczestnictwa w Małej Entencie Polski i Grecji. Ostatecznie zwyciężyła koncepcja czechosłowacka; ani Grecja, ani Polska do tego ugrupowania nie wstąpiły. Francja uznała jednak, że Mała Ententa będzie w aktualnej sytuacji oparciem dla jej przyszłej ekspansji politycznej i gospodarczej na terenach Europy Południowej i Środkowej 11. Konkurencją dla Francji na tym obszarze były Włochy, które od 1923 r., czyli od zdobycia władzy przez partię Narodowo-Faszystowską na czele z Benito Mussolinim 12, uzyskały znaczne wpływy na Węgrzech, a zwłaszcza w Austrii. Jeszcze większym zagrożeniem dla wpływów słabnącej Francji stały się Niemcy, które dzięki kredytom Wielkiej Brytanii i USA szybko odbudowały swą gospodarkę, a po konferencji w Locarno w 1925 r. zostały uznane za mocarstwo i przyjęte do Ligi Narodów. Polityka Polski wobec państw naddunajskich i bałkańskich była ostrożna; dyplomacja polska odrzucała udział w Małej Entencie, ale też nie dawała nadziei Węgrom na zawarcie sojuszu politycznego i wojskowego. Sojusz z Rumunią miał być podstawą polityki Polski w tym regionie; chodziło o to, aby rządy tego kraju osłabiły konflikt z Węgrami i czynnie zaangażowały się w polską politykę wschodnią 13. Po maju 1926 r. dyplomacja polska kontynuowała swą politykę wobec Rumunii, starając się dodatkowo ostrzec ją przed niebezpieczeństwem ze strony Niemiec. Wcześniej, w marcu 1926 r., odnowiono sojusz polityczny i wojskowy (kolejne odnowienia miały miejsce w latach 1931 i 1936). Znaczny procent mniejszości narodowych, rolniczy charakter kraju i słabość inteligencji wszystko to sprawiało, że kolejne rządy w Rumunii nie potrafiły doprowadzić do stabilizacji kraju. Powrót w 1930 r. króla Karola II 14 i jego walka ze zwolennikami rządów parlamentarnych nie uzdrowiły sytuacji. Natomiast względnie stabilna była polityka zagraniczna Rumunii; jej podstawą była Mała Ententa, sojusz z Polską, a przede wszystkim bliskie kontakty z Francją. Wraz z objęciem teki ministra spraw zagranicznych przez Nicolae Titulescu 15, przeciwnika ekspansji niemieckiej, początkowo nastąpiło ożywienie stosunków polsko-rumuńskich. Faktycznie jednak Rumunia za swego najgroźniejszego przeciwnika nadal uznawała Węgry. Dla Polski najważniejszą płaszczyzną stosunków z Rumunią była współpraca wojskowa, ale polskie sfery go- 11 W. Stępniak, Dyplomacja polska na Bałkanach (1918 1926), Warszawa 1998, s. 94 i nast. 12 W. Borejsza, Mussolini był pierwszy..., Warszawa 1989. 13 P. Łossowski, Stabilizacja pozycji międzynarodowej Polski ( czerwiec 1921 marzec 1923), [w:] Historia dyplomacji polskiej, tom IV: 1918 1939, red. P. Łossowski, Warszawa 1995, s. 192 193; por. H. Bułhak, Rumunia a Polska w latach 1918 1921...; H.Walczak, op. cit., s. 148 160. 14 Zob. M. Bărbulescu, D. Deletant, K. Hitchins, Ş. Papacostea, P. Teodor, Istoria României, Bucureşti 1998, s. 429; M. Willaume, op.cit., s. 123. 15 Spośród wielu prac o wybitnym rumuńskim polityku zob. Titulescu si strategia pacii, red. Gh. Buzatu, Iaşi 1982; A. Dubicki, Nicolae Titulescu portret polityka i dyplomaty, Łomianki 2010.
Wstęp 23 spodarcze zamierzały nawiązać bliższe kontakty w sferze gospodarki. W rezultacie w czerwcu 1930 r. podpisano polsko-rumuńską konwencję handlową i nawigacyjną; jej realizację utrudnił światowy kryzys gospodarczy. W tej sytuacji z inicjatywy Polski w sierpniu 1930 r. powstał tzw. Blok Agrarny, do którego wstąpiły obok Polski kraje nadbałtyckie i naddunajskie; inicjatywa ta zakończyła się jednak niepowodzeniem 16. Osłabiona kryzysem Francja próbowała poprawić swą pozycję, zawierając w 1932 r. układ o nieagresji z ZSRR, poparła też wysunięty przez Mussoliniego projekt paktu czterech mocarstw ( Francji, Niemiec, Wielkiej Brytanii i Włoch). Wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów w październiku 1933 r. sprawiło, że pakt ten nie wszedł w życie. W tej sytuacji wiosną 1934 r. premier Francji Barthou 17 wystąpił z ideą paktu wschodniego, do którego miałyby wstąpić także Czechosłowacja, Niemcy i Polska. Inicjatywa ta upadła, m.in. z powodu sprzeciwu Niemiec i Polski 18. Kryzys gospodarczy spowodował także osłabienie kontaktów gospodarczych polsko-rumuńskich. W tej sytuacji naciski Polski na Rumunię, aby uregulowała swe stosunki z ZSRR, w tym problem Besarabii, oziębiły stosunki polsko-rumuńskie. Dalsze ich pogorszenie nastąpiło po podpisaniu polsko-sowieckiego traktatu o nieagresji w 1932 r. Rumunia dopiero w 1934 r. zdecydowała się na nawiązanie stosunków dyplomatycznych z ZSRR 19. Od 1935 r. Polska w swej polityce wobec państw naddunajskich napotykała na coraz większe przeszkody, wynikające z gospodarczej ekspansji Niemiec. Ponadto wobec sankcji gospodarczych nałożonych na Włochy przez Ligę Narodów (z powodu agresji na Abisynię) i zahamowania eksportu państw naddunajskich i bałkańskich do Włoch duże zamówienia niemieckie poratowały ich gospodarki. Włochy natomiast, w zamian za pomoc niemiecką dla swego słabnącego przemysłu zbrojeniowego, 25 października 1936 r. zawarły z Niemcami układ sojuszniczy, tworzący oś Berlin Rzym. W miesiąc później podpisano pakt antykominternowski (układ o wspólnym zwalczaniu komunizmu) Niemiec 16 Więcej na temat konferencji rolnych państw Europy Środkowej i Wschodniej w okresie międzywojennym patrz: Archiwum Akt Nowych (dalej: AAN), Ambasada RP w Bukareszcie, sygn. 304 306. 17 S. Berstein, P. Milza, Histoire de la France au XX e siècle, 1930 1945, Paris 1991, s. 225 226; J.B. Duroselle, Politique étrangère de la France. La décadance 1932 1939, Paris 1979, s. 103 10. 18 A. Skrzypek, Zwiększenie samodzielności i stabilizującej roli polityki polskiej w Europie (listopad 1932 kwiecień 1935), [w:] Historia dyplomacji polskiej, tom IV: 1918 1939, red. P. Łossowski, Warszawa 1995, s. 477 i nast. Zob. J. B. Duroselle, op. cit,. s.112. 19 M. Leczyk, Lata polokarneńskie ( maj 1926 listopad 1932), [w:] Historia dyplomacji polskiej, tom IV: 1918 1939, s. 379 386; M. Bărbulescu, D. Deletant, K. Hitchins, Ş. Papacostea, P. Teodor, Istoria României.., s. 445 446. Por. D. Hrenciuc, România şi Polonia 1932 1939: relaţii politice şi diplomatice, Suceava 2005.
24 Wstęp z Japonią, do którego 6 listopada 1937 r. przystąpiły Włochy (opuszczając następnie Ligę Narodów). Zaniepokojona Czechosłowacja, w ślad za Francją, nawiązała bliższe stosunki z ZSRR. Układ handlowy czechosłowacko-sowiecki z maja 1936 r. pociągnął za sobą konsultacje w sprawie obrony Czechosłowacji przed agresją Niemiec. Wobec odmowy Polski przepuszczenia Armii Czerwonej przez swoje terytorium, ZSRR zwrócił się w tej sprawie do Rumunii. Polska przypomniała, że obowiązuje alians polsko-rumuński, który faktycznie ma ostrze antysowieckie. W tej sytuacji, z inicjatywy rumuńskich kół wojskowych i gospodarczych, rząd rumuński odrzucił propozycję ZSRR zawarcia sowiecko-rumuńskiego sojuszu wojskowego. Także w latach następnych Polska usiłowała odciągnąć Rumunię od dołączenia do sojuszu ZSRR Czechosłowacja. W samej Rumunii zachodziły niekorzystne zmiany: w 1936 r. został odwołany minister spraw zagranicznych Titulescu 20, a coraz silniejsze pozycje zdobywali zwolennicy rządów autorytarnych. W rezultacie zmieniono konstytucję i rozwiązano wszystkie istniejące partie polityczne. Układ monachijski, przyznający Sudety Niemcom, nadał traktatową formę idei porozumienia czterech zachodnioeuropejskich mocarstw i postawił Polskę w trudnej sytuacji politycznej. Niemcy zgodziły się na zajęcie przez Polskę Zaolzia, ale już 24 października 1938 r. przedstawiły jej propozycję przyłączenia się do paktu antykominternowskiego. Podobne naciski zastosowano wobec Rumunii. Zajęcie Czech i Moraw przez wojska niemieckie (w marcu 1939 r.) oznaczało załamanie się polityki appeasementu. W tej sytuacji rząd brytyjski dał Polsce 6 kwietnia 1939 r. jednostronne gwarancje; 13 kwietnia podobne gwarancje przyznano Rumunii. Tymczasem, wbrew intencjom polskiej dyplomacji, zajęcie Ukrainy Zakarpackiej przez Węgry spowodowało stan napięcia między Węgrami a Rumunią; ta ostatnia usiłowała namówić Polskę do zastosowania konwencji wojskowej polsko-rumuńskiej w razie agresji Węgier na Rumunię. Odmowa polskiej dyplomacji osłabiła i ten praktycznie jedyny alians Polski 21. * * * Ministerstwo Spraw Zagranicznych było jedynym centralnym urzędem polskim, który zatrudniał w Warszawie znacznie mniej pracowników niż w swych rozsianych na świecie placówkach dyplomatycznych (poselstwach, ambasadach, 20 Zob. A. Dubicki, op. cit., s. 173 174. Por. informacje dyplomatów polskich o dymisji Titulescu w: Polskie dokumenty dyplomatyczne 1936, red. S. Żerko, Warszawa 2011, dokumenty: nr 168, s. 354; nr 308, s. 599. 21 A. Skrzypek, W obliczu wojny (październik1938 sierpień 1939), [w:] Historia dyplomacji polskiej, t. IV: 1918 1939, s. 576 595.
Wstęp 25 delegacjach) i konsularnych (konsulatach generalnych, konsulatach, wicekonsulatach i agencjach konsularnych). Podstawą działania resortu było informowanie ministerstwa przez podlegle placówki o sytuacji za granicą oraz informowanie placówek o sytuacji w Polsce, a także w innych krajach. Niekiedy jednak placówki dyplomatyczne przesyłały kopie swych raportów do innych placówek dyplomatycznych, zainteresowanych niektórymi problemami. Centrala MSZ, obok instrukcji dla przedstawicieli dyplomatycznych i ważniejszych konsulatów, opracowywała różnego rodzaju biuletyny (najczęściej poufne lub tajne) naświetlające ważniejsze wydarzenia polityczne i gospodarcze; służyły one także do informowania poszczególnych komórek w centrali. W sprawach wymagających szybkich decyzji korzystano z zaszyfrowanych telegramów, ale z konieczności tak przekazywane informacje musiały być enigmatyczne. W sierpniu 1919 r. Sekcja Informacyjna MSZ postanowiła rozpocząć wydawanie codziennego, 1 2-stronicowego ściśle poufnego biuletynu Wiadomości Różne. Biuletyn, oparty na raportach polskich placówek zagranicznych, przeznaczony był w zasadzie dla poszczególnych komórek centrali. Jednocześnie sekcja czyniła przygotowania do wydawania Raportu Miesięcznego Polityki Zagranicznej, przeznaczonego dla placówek polskich za granicą. Natomiast Wydział Relacji Polityki Zagranicznej do Wewnętrznej w tym samym czasie wydawał Sprawozdanie dla Placówek Zagranicznych, a następnie Przegląd Tygodniowy Polityki Wewnętrznej 22. Instrukcja MSZ z 17 listopada 1920 r. w sprawie informowania placówek zalecała m.in.: Co drugi dzień odbywa się pod przewodnictwem dyrektora Departamentu Spraw Politycznych konferencja naczelników wydziałów Ogólnego, Zachodniego, Północnego, Środkowo-Europejskiego, Wschodniego i Ekonomicznego [...]. Z konferencji spisywany jest stenograficzny protokół [...]. Na podstawie tych protokołów oraz innych posiadanych przez siebie materiałów naczelnicy wydziałów sporządzają tygodniowe sprawozdania, które rozsyłane są wszystkim bez wyjątku placówkom Ministerstwa Spraw Zagranicznych. Materiały te wydawano w formie tajnego powielanego biuletynu Protokóły z Konferencji Naczelników Wydziałów Politycznych MSZ 23. Od jesieni 1921 r. Sekretariat Departamentu Dyplomatycznego MSZ rozpoczął wydawanie ściśle tajnego tygodniowego biuletynu Sytuacja Międzynarodowa. Biuletyn wysyłano do poszczególnych komórek w centrali MSZ, do wszystkich placówek dyplomatycznych RP i niektórych konsulatów oraz do Prezydium Rady Ministrów. Tematyka tego biuletynu obejmowała położenie wewnętrzne 22 AAN, Poselstwo RP w Atenach. Korespondencja i biuletyny z lat 1919 1921, sygn. 322 324. 23 AAN, Konsulat Generalny RP w Monachium, t. 96, s. 1 2; Ambasada RP w Berlinie, sygn. 2812, s. 3; Pismo Poselstwa RP w Berlinie z 8 III 1921 r. w sprawie nieterminowego przesyłania protokółów z konferencji naczelników wydziałów politycznych MSZ.
26 Wstęp i politykę zagraniczną poszczególnych państw oraz zawierała informacje o międzynarodowych konferencjach, konwencjach itp. Jednocześnie Sekretariat rozpoczął wydawanie drugiego tajnego tygodniowego biuletynu (dla tych samych odbiorców) Biuletyn Informacyjny Polska a Zagranica. Tutaj jednak głównym tematem była polityka zagraniczna Polski 24.W okólniku MSZ z 31stycznia 1923 r., w związku z podejrzeniem o udostępnienie biuletynu Polska a Zagranica osobom nieuprawnionym, nakazano wzmóc środki ostrożności; m.in. polecono komisyjne niszczenie przedawnionych numerów 25. Placówki zagraniczne, głównie w Niemczech, zobowiązane były nawet do przesyłania do centrali nieaktualnych numerów wszystkich tajnych biuletynów w celu ich zniszczenia. Tak np. Konsulat Generalny RP w Monachium w 1927 r. przesłał do centrali egzemplarze biuletynów: Polska a Zagranica, Sytuacja Międzynarodowa, Biuletyn Informacyjny o Rosji i Ukrainie Sowieckiej i Przegląd Ekonomiczny 26. Na początku kwietnia 1929 r. Ministerstwo Spraw Zagranicznych zrezygnowało z wydawania niektórych biuletynów i postanowiło zreorganizować Przegląd Informacyjny Polska a Zagranica. W okólniku MSZ z 22 kwietnia czytamy m.in.: Reorganizacja iść będzie w kierunku stworzenia z przeglądu właściwego syntetycznego organu informacyjnego, dającego z reguły co tydzień ogólny obraz całokształtu działalności MSZ wraz z jego urzędami zagranicznymi w zakresie aktualnych zagadnień polskiej polityki zagranicznej. Regularne zapoznawanie się z tekstem Polski a Zagranicy Ministerstwo Spraw Zagranicznych poczytywać będzie za obowiązek, ciążący na kierownikach poszczególnych placówek. Zważywszy na ściśle poufny charakter, jaki szczególnie obecnie nadany zostanie Polsce a Zagranicy, poleca się, pod odpowiedzialnością kierowników placówek, jak najściślejsze przestrzeganie tajności i trzymanie egzemplarzy w kasach pancernych 27. Na apel MSZ o przysyłanie uwag i propozycji zmian poseł RP w Londynie Konstanty Skirmunt w piśmie z 23 lipca 1929 r. stwierdził m.in.: [...] Po dłuższym śledzeniu»przeglądu Informacyjnego Polska a Zagranica«dochodzę do wniosku, że o ile chodzi o potrzeby informacyjne tutejszej placówki, zaspakaja je w zupełności, tak iż nie mam powodu do wystawienia wniosków o jakiekolwiek zmiany 28. Mimo że Instrukcja o postępowaniu z aktami w urzędach RP za granicą uznawała, iż biuletyn jako materiał kategorii B należy niszczyć po 2 latach 29, wielu kierowników placówek termin ten przedłużało, gdyż biuletyny, nawet przeterminowane, były doskonałym źródłem do bieżącej pracy. Tak 24 AAN, Poselstwo RP w Atenach, t. 323. Okólnik MSZ nr DD.483 21 z 1921 r. 25 AAN, Ministerstwo Spraw Zagranicznych (MSZ), sygn. 1485, s. 1. Okólnik ministra A. Skrzyńskiego z 31 I 1923 r. 26 AAN, Konsulat Generalny RP w Monachium, sygn. 99. Korespondencja z 1927 r. 27 AAN, Konsulat Generalny RP w Monachium, sygn. 99, s. 6. 28 AAN, Ambasada RP w Londynie, sygn. 1168, s. 3. 29 Instrukcja o postępowaniu z aktami w urzędach RP za granicą, Warszawa 1937.
Wstęp 27 np. było w odniesieniu do Ambasady RP w Londynie i Poselstwa RP w Meksyku, gdzie zachowało się wiele egzemplarzy z lat trzydziestych. Od połowy 1934 r. biuletyn ten wychodził co dwa tygodnie, a potem raz w miesiącu. Jednocześnie redakcja biuletynu, zamiast zamieszczać krótkie notatki na różne tematy, przeważnie oparte na raportach politycznych, coraz częściej tworzyła numery jednotematyczne o większej objętości. Niekiedy też w biuletynie zamieszczano instrukcje przeznaczone tylko dla kierowników placówek. Nakład biuletynu nie zmienił się (wynosił ok. 65 egzemplarzy) i nadal trafiał prawie w całości do wyższych urzędników resortu MSZ zatrudnionych w centrali w Warszawie bądź przebywających na placówkach zagranicznych. Od 1 maja 1934 r. wychodził tajny Biuletyn Gospodarczy Polska a Zagranica ; redagował go radca ekonomiczny podległy dyrektorowi Departamentu Polityczno-Ekonomicznego. Biuletyn ukazywał się raz w miesiącu w liczbie ponad 100 numerowanych egzemplarzy. W biuletynie zajmowano się charakterystyką stosunków gospodarczych i handlowych Polski z poszczególnymi państwami; jednak na początku 1936 r. przestał wychodzić. W przechowywanych w Archiwum Akt Nowych zespołach akt centrali i placówek zagranicznych zachowało się wiele egzemplarzy tajnych biuletynów. Nigdzie jednak nie są one kompletne, szczególnie jeśli chodzi o lata dwudzieste. Treść tajnych biuletynów dotyczyła praktycznie całego świata, ale najwięcej miejsca poświęcano sytuacji wewnętrznej i polityce zagranicznej państw szczególnie interesujących polską dyplomację, w tym graniczących z Polską (Niemcom, ZSRR, Litwie, Czechosłowacji i Rumunii) oraz mocarstwom europejskim, które w czasie I wojny światowej tworzyły Ententę. Zwrócić należy uwagę na różnice między tajnymi biuletynami MSZ, zawierającymi bieżące informacje polityczne i ekonomiczne, opartymi z reguły na raportach politycznych polskich placówek dyplomatycznych, a materiałami ze zjazdów konsulów polskich w poszczególnych krajach. Te ostatnie odbywały się co kilka lat, a referaty tam wygłaszane przez przedstawicieli konsulatów i wysłanników centrali MSZ w zasadzie nie dotyczyły polityki zagranicznej (dominowały problemy sytuacji wewnętrznej w kraju urzędowania, opieki nad obywatelami i emigrantami polskimi, sprawy popierania eksportu towarów z Polski, polityki wizowej itp.) 30. Wydaje się, iż wypisy z tajnych biuletynów polskiego MSZ aczkolwiek niekompletne a dotyczące głównie stosunków II Rzeczypospolitej z Rumunią oraz z innymi państwami Europy Środkowej w latach międzywojennych, okażą się przydatne dla zrozumienia licznych zawiłości dyplomatycznych we wzajemnych relacjach 31. 30 Por. Zjazdy i konferencje konsulów polskich w Rumunii w okresie międzywojennym. Protokóły i referaty, oprac. H. Chałupczak, E. Kołodziej, M. Willaume, Wyd. UMCS, Lublin 2010. 31 Dokumenty dyplomatyczne opublikowane w ostatnich latach wnoszą wiele cennych infor-
28 Wstęp * * * W publikowanych materiałach pisownię, ze względu na chwiejność reguł w nich stosowanych, postanowiono zmodernizować; zachowano jednak ówczesny, kwiecisty styl niektórych przekazów, o ile nie utrudniał zrozumienia tekstu. Poprawiono także błędne litery i składnię większe zmiany sygnalizowano w nawiasach kwadratowych. Skróty konwencjonalne rozwiązywano bez zaznaczania, inne wyjaśniano w tekście bądź w przypisach. Przypisy rzeczowe zawierają wyjaśnienia niektórych zagadnień wspomnianych w tekście i biogramy osób w nim występujących; nie obejmują one wstępu. Niestety, nie udało się opracować biogramów wszystkich osób wspomnianych w dokumentach. macji w tej materii, zob. Polskie dokumenty dyplomatyczne 1931, red. M. Wołos, Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, Warszawa 2008, s. 232, 354, 508, 546, 560, 599.