8 9 grudnia 2008, Katowice Kurcząca się Europa - demograficzne i społeczne uwarunkowania rozwoju miast europejskich Andrzej Zborowski Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński
POJĘCIE KURCZĄCEGO SIĘ MIASTA Kurczące się miasto moŝna rozpatrywać wielopłaszczyznowo, w aspektach: demograficznym: ubytek ludności, odpływ ludności z miasta ekonomicznym: deindustrializacja, bezrobocie przestrzennym: degradacja, opuszczenie terenu przez uŝytkowników, pustki mieszkaniowe
KURCZĄCE SIĘ MIASTA ŚWIATA 1950-2000 W ostatnich 50 latach wystąpił na świecie ubytek liczby ludności (ponad 10%) w ok. 370 miastach liczących powyŝej 100 tys. mieszkańców. Proces ten wystąpił głównie w państwach uprzemysłowionych: USA (59 miast), Niemcy (26), Włochy (23), Japonia (12 ). Źródło: Genske D., Ruff A., 2006 Od 1990 obecny równieŝ w byłych państwach socjalistycznych: Ukraina (22), Rosja (13), Kazachstan (13)
MIASTA EUROPY PRZYROST I UBYTEK LUDNOŚCI Europa Środkowo Wschodnia (150 miast) Od 1995 lub 2000 ubytek ludności w 72% miast Źródło: Turok I. Mykhnenko V., 2007
KURCZĄCE SIĘ MIASTA W NIEMCZECH miasta z przyrostem ludności miasta z ubytkiem ludności Źródło: Genske D., Ruff A., 2006 Źródło: BBR Bonn, 2003; Friesecke F., 2007
Dynamika liczby ludności miast Polski w latach 1988-2002 Miasta o liczbie ludności* (tys.) powyŝej 500 100-500 50-100 20-50 10-20 5-10 Dynamika liczby ludności (%) -8-4 -2 0 2 4 8 16 0 75 km Źródło: M. Płaziak, 2005
Źródło: opracowanie własne KURCZĄCE SIĘ MIASTA EUROPY UWARUNKOWANIA ROZWOJU DEMOGRAFICZNEGO I SPOŁECZNEGO
Uwarunkowania historyczno-regionalne
Liczba miast Europy pow. 10 tys. mieszkańców według wybranych krajów w latach 1500-1800 Państwa 1500 1550 1600 1650 1700 1750 1800 Austria 2 2 2 2 3 4 6 Belgia 12 12 12 14 15 15 20 Czechy 1 1 1 1 1 2 2 Dania 0 0 0 1 1 1 1 Francja 32 34 43 44 55 55 78 Hiszpania 20 27 37 24 22 24 34 Holandia 11 12 19 19 20 18 19 Irlandia 0 0 0 1 3 3 8 Niemcy 20 23 26 20 27 31 49 Norwegia 0 0 0 0 0 2 2 Polska 5 7 8 7 7 8 8 Portugalia 1 4 5 5 5 5 5 Szwajcaria 1 1 2 2 3 4 4 Szwecja 0 0 0 2 2 3 3 Wielka Brytania 6 5 7 9 13 26 52 Włochy 44 46 59 50 51 65 74 Europa 154 173 220 197 224 261 364 Źródło: Vries de 1984; Bogucka, Samsonowicz 1986.
Typologia przemian struktur społecznych w Europie po II wojnie światowej PRZEMIANY SPOŁECZNO-LUDNOŚCIOWE Miasta O zachowanych w większości tych samych strukturach społecznych i etnicznych O ciągłości etnicznej, ale nie społecznej O częściowym braku ciągłości etnicznej i całkowitym społecznej O braku ciągłości etnicznej i społecznej P R Z E M I A N Y O S A D N I C Z E Miasta o zachowanej tkance osadniczej i pełnym cyklu urbanizacji Miasta o zachowanej tkance osadniczej i niepełnym cyklu urbanizacji Miasta zburzone z pełnym cyklem urbanizacji Miasta zburzone o niepełnym cyklu urbanizacji Wiedeń, Amsterdam, Londyn, Bruksela, ParyŜ, Kopenhaga, Madryt, Sztokholm, Rzym, Ateny, Barcelona, Mediolan Lizbona, Istambuł, Moskwa, Petersburg, Kijów * Leeds, Sheffield Hamburg, Frankfurt, Kolonia, Hannover Rotterdam, Berlincześć zachodnia, Wołgograd Kraków, Belgrad, Poznań, Zagrzeb, Praga, Sofia, Budapeszt, Bukareszt, Bratysława Warszawa, Drezno, Berlinczęść wschodnia Łódź, Wilno, Ryga Lwów Wrocław, Gdańsk miasta o bardzo wysokim udziale obcokrajowców -miasta przemysłów schyłkowych Źródło: Zborowski, 2005
Gęstość zaludnienia w obszarach zabudowanych w wybranych metropoliach Świata Źródło: Osoby/hektar
Profil gęstości zaludnienia regionów miejskich: Moskwy i ParyŜa Źródło: Ingram G. K., 1998
Profil gęstości zaludnienia Regionu Miejskiego Krakowa w latach 1950-1998 Rewitalizacja Strefy Regionu Miejskiego I centrum I II centrum II III obrzeŝe centrum IV wielkich osiedli mieszkaniowych V przedmiejska VI podmiejska VII dojazdów do pracy Źródło: opracowanie własne
ZMIANY LICZBY LUDNOŚCI W MIASTACH EUROPA ŚRODKOWO-WSCHODNIA I ZACHODNIA, 1960-2005 Źródło: Turok I. Mykhnenko V., 2007 Ubytek ludności zjawiskiem o tendencjach sekularnych. Zahamowanie tendencji spadkowej po 1995.
Transformacja demograficzna
Drugie przejście demograficzne wg D. van de Kaa Źródło: D. van de Kaa, Europe and its population: the long view, w: D. van de Kaa, H. Leridon, G. Gesano, M. Okólski European Populations: Unity in Diversity, Kluwer Academic Publishers, Dordrecht-Boston-London
II PRZEJŚCIE DEMOGRAFICZNE (R. Lesthaeghe, D. van de Kaa, 1986) małŝeńskości zmiany w sferze rozrodczości wzrost odsetka osób Ŝyjących w związkach konsensualnych i typu LAT (living-apart-together) opóźnienie typowego wieku zawarcia małŝeństwa wzrost liczby rozwodów i rodzin niepełnych zmiana modelu rodziny rodzina nuklearna zmniejszenie średniej liczby dzieci w rodzinie opóźnienie typowego wieku prokreacji (wzrost przeciętnego wieku kobiety w momencie urodzenia dziecka obniŝenie dzietności poniŝej prostej reprodukcji ludności wsp. dzietności poniŝej 2,1 Wsp. dzietności przeciętna liczba dzieci na kobietę w wieku 15-49 lat Źródło: opracowanie własne.
Współczynnik dzietności w Europie w 2003 r. Źródło: Recent demographic developmentin Europe, 2004. Council of Europe Publishing
Przyrost naturalny ludności Europy w 2003 r. Źródło: Recent demographic developmentin Europe, 2004. Council of Europe Publishing
PRZYROST NATURALNY LUDNOŚCI (NA 1000 MIESZKAŃCÓW) W MIASTACH EUROPY 1990-2000 DZIETNOŚĆ KOBIET W MIASTACH EUROPY 1900-2000 Źródło: Haase D., 2005
Ranga Kraj Liczba ludności (mln) 2005 2050 mln RóŜnica % 1. Ukraina 46,5 26,4-20,1-43,2 2. Bułgaria 7,7 5,1-2,7-34,4 3. Białoruś 9,8 7,0-2,7-28,1 4. Łotwa 2,3 1,7-0,6-27,3 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. Litwa Rumunia Rosja Mołdawia Chorwacja Bośnia i Hercegowina Węgry Republika Czeska POLSKA Słowenia Estonia Słowacja Japonia Włochy 3,4 21,7 143,2 4,2 4,6 3,9 10,1 10,2 38,5 2,0 1,3 5,4 128,1 58,1 2,6 16,8 111,8 3,3 3,7 3,2 8,3 8,5 31,9 1,6 1,1 4,6 112,2 50,9-0,9-5,0-31,4-0,9-0,9-0,7-1,8-1,8-6,6-0,3-0,2-0,8-15,9-7,1-25,3-22,8-22,0-21,3-19,0-18,9-18,2-17,3-17,2-17,1-15,8-14,6-12,4-12,4 KRAJE LEPIEJ ROZWINIĘTE O PROGNOZOWANYM SPADKU LICZBY LUDNOŚCI W LATACH 2005-2050 (wariant średniej płodności) 19. Serbia i Czarnogóra 10,5 9,4-1,1-10,3 20. Macedonia 2,0 1,9-0,1-7,4 21. Niemcy 827 78,8-3,9-4,7 22. 23. 24. 25. Grecja Austria Hiszpania Belgia 11,1 8,2 43,1 10,4 10,7 8,1 42,5 10,3-0,3-0,1-0,5-0,1-3,4-1,4-1,2-1,1 Źródło: United Nations, 2005, World Population Prospects: The 2004 Revision Population Database
Odsetek osób w wieku poprodukcyjnym w wybranych miastach Polski 60 % 50 40 30 20 10 Miasto Śródmieście 0 Biała Podlaska Będzin Tarnowskie Góry Bełchatów Płock Rzeszów Częstochowa Źródło: opracowanie własne na podstawie LPR dla porównywanych miast.
2003 2013 Śródmieście Bloki PIRAMIDY WIEKU I PŁCI LUDNOŚCI KRAKOWA W LATACH 2003-2023 Śródmieście Bloki Akademiki 2023 Bloki Bloki Apartamentowce Suburbia Źródło: A. Zborowski, 2003, Prognoza demograficzna dla Krakowa w latach 2003-2023, UM Krakowa, Kraków. Apartamentowce Bloki
Średnia wielkość gospodarstw domowych A) w regionie miejskim Krakowa w 2000r. B) w duŝych miastach Francji w latach 1901-1990 3,5 3,0 2,5 2,0 I. Centrum I II. Centrum II III. ObrzeŜa Centrum III a. Centrum Nowej Huty IV. Wielkie osiedla mieszkaniowe IV a. Osiedla "krakowskie" IV b. Osiedla "nowohuckie" IV c. Apartamentowce V. Przedmiejska VI. Suburbia VII. Podmiejska VIII. Dojazdów do pracy Region Miejski Krakowa - Ogółem Liczba osób na gospodarstwo domowe liczba osób na gospodarstwo dom. A B Źródło: Zborowski, 2005. Źródło: P.E. Ogden, R. Hall, 2000.
PRZEMIANY TYPÓW GOSPODARSTW DOMOWYCH W NIEMCZECH 1990-2020 GOSPODARSTWA DOMOWE Emeryci Wdowy/wdowcy Rodziny pełne Rodziny młode Źródło: Kabisch S., Haase A., Haase D., 2006 Wzrost małych gospodarstw domowych 1-2 osobowych (emerytów, wdów i wdowców); dalszy spadek gospodarstw tworzonych przez rodziny pełne
Migracje ludności
Saldo migracji ludności w Europie w 2003 r. Źródło: Recent demographic developmentin Europe, 2004. Council of Europe Publishing
Udział emigrantów w ogólnej ich liczbie na pobyt stały z Polski (A) i dynamika emigracji w układzie województw (B) w latach 2004-2006 A 33 2006 rok 2004 20 10 (%) B Źródło: Zborowski A., Gałka J. 2008 200 400 600 (%)
Miasta europejskie na tle metropolii Świata z najwyŝszym udziałem urodzonych za granicą (około 2000r.) 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 Azja Europa Ameryka Północna Australia Dubaj Miami Amsterdam Toronto Muskat Vancouver Auckland Genewa Mekka Haga Los Angeles Tel Aviv Kijów Medyna Nowy Jork San Francisco Al-Rijad Perth Sydney Jerozolima Melbourne Frankfurt Tbilisi Londyn Bruksela Źródło: L. Benton-Short, M.D. Price, S. Friedman, 2005.
Afrykanie Chińczycy Hindusi Etniczni Anglicy Londyn - 2001 Źródło: Guardian Raport, 2003.
Imigranci w Brukseli, 1999 Udział w % <6 6-10 10-15 15-27 > 27 Źródło: C. Kesteloot, S. Luyten Territorial Strategies for the Integration of Foreigners in Brussels, 2003.
Miedzynarodowi migranci w Kijowie w 2003 r. Vynohradar Syrets Nyvky Nyvky Luk ianivka Luk ianivka Sviatoshyn Borshchahivka Vidradnyl Shuliavka Obolon Podil Vyh. Troieshchyna Voskresenskyi Lisovyi Darnytsya In percent Chokolivka Stalinka Pechers k Source: Blair A. Ruble Kyiv s Troeshchyna: An Emerging International Migrant Neighborhood, 2003.
Rozmieszczenie imigrantów w Warszawie Ukraińcy, Wietnamczycy Ukraińcy Wietnamczycy Źródło: A. Piekut, 2004.
Cykl miejski procesy urbanizacji
MODEL CYKLU MIEJSKIEGO WG FAZ URBANIZACJI (OPARTY NA ZMIANACH LICZBY LUDNOŚCI W UKŁADZIE RDZEŃ OBRZEśA) Źródło: Berg van den L. i inni, 1982
KURCZĄCE SIĘ MIASTA CENTRALNE EUROPY ŚRODKOWO-WSCHODNIEJ PRAGA Ubytek ludności w śródmieściach oraz wielkich osiedlach mieszkaniowych Źródło: Banzhaf E., Kindler A., Haase D., 2006; Sykora L., Ourednicek M., 2005 Przyrost ludności w strefie suburbialnej będące następstwem procesów suburbanizacji
Dynamika zmian ludności Warszawy, Krakowa i Łodzi Warszawa 2000-2003 Kraków 1988-1997 Rok Łódź 1960-2001 Liczba mieszkańców Śródmieścia Liczba mieszkańców miasta Odsetek mieszkańców Śródmieścia w liczbie ludności Łodzi 1960 163 499 717 100 22,8 1970 124 803 762 700 16,4 1995 93 964 823 215 11,4 2001 86 240 786 526 10,9 RóŜnica -77 259 769 426 -
Procesy suburbanizacji w Niemczech w latach 1993-1995 Źródło: J.S. Dangschat, G. Herfert, 1997
Saldo migracji w Polsce w 2003 r. Granice regionów miejskich Źródło: Śleszyński P. 2006
PROCESU SUBURBANIZACJI I REURBANIZACJI W BARCELONIE (SALDO MIGRACJI NA 1000 MIESZKAŃCÓW) I poł. Lat 90. z duŝym ubytkiem ludności w mieście centralnym i rozwinięte procesy suburbanizacji w strefie podmiejskiej II poł. Lat 90. dodatnie saldo migracji w mieście centralnym znamionujące początek procesu reurbanizacji Źródło: Fullaondo A., Roca J., 2006
Funkcje miast
ZRÓśNICOWANE TRAJEKTORIE ROZWOJU LUDNOŚCIOWEGO MIAST EUROPY STOLICE vs POZOSTAŁE MIASTA Źródło: Turok I. Mykhnenko V., 2007
Zmiany w hierarchii miast Europy Środkowej według liczby mieszkańców w latach 1860-2020 rangi 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980 2000 2020 Berlin Warszawa Budapeszt Wiedeń Praga Kraków Łódź Wrocław Poznań Bratysława Gdańsk Lipsk Drezno Źródło: opracowanie własne. Kurczące się miasta
Napływ, odpływ, saldo migracji dla Warszawy: 2005 Źródło: Raźniak P. 2007
Napływ, odpływ i saldo migracji dla Konurbacji Katowickiej: 2005 Źródło: Raźniak P. 2007
Przejście społeczne i segregacja
NOWA SPOŁECZNA MORFOLOGIA MIASTA Mieszkanie Praca Konsumpcja A -Mieszkańcy TAK TAK/NIE TAK B -DojeŜdŜający NIE TAK (TAK) C -UŜytkownicy miasta NIE NIE TAK D -Metropolitalni biznesmeni NIE/TAK TAK TAK Źródło: G. Martinotti, 1996.
Klasa metropolitalna w Londynie, 2001 Źródło: Mayor of London, 2003.
Ludność z wykształceniem wyŝszym Warszawa (opr. G. Węcławowicz) 1970 1988 2002 Łódź (opr. E. Szafrańska) 1978 1988 2002
Konkluzje Kurczenie się miast naleŝy postrzegać w kontekście rozwoju ludności danego kraju i regionu Przemiany ludnościowe dotyczą: ruchu naturalnego ludności, wynikającego ze spadku płodności, procesów starzenia się ludności, zmian modelu rodziny migracji międzynarodowych Następuje zróŝnicowanie przemian ludnościowych w obrębie obszarów metropolitalnych depopulacja miast centralnych, natomiast rozwój stref suburbialnych Postępujące róŝnicowanie sięścieŝek rozwoju demograficznego miedzy miastami uzaleŝnione od: pełnionych funkcji stolice, pozostałe miasta stare ośrodki poprzemysłowe vs. miasta podlegające reindustrializacji
Dziękuję za uwagę