Stowarzyszenie Zachodniopomorskie Tebeesy Stargard Szczeciński, Szczecin, 17 grudnia 2012 r. Opinia do projektu ustawy o pomocy państwa w nabyciu pierwszego mieszkania przez ludzi młodych. 1 Sporządzono na podstawie projektu przesłanego przez Ministerstwo Transportu, Budownictwa i Gospodarki Morskiej pismem przewodnim z dnia 29.11.2012 r. znak BS-2mtm-020-11/2012/. Poza tym, że niniejszy projekt zawiera rozwiązania mogące generować nieograniczone wydatki, opisane w nim rozwiązania są merytorycznie tożsame z propozycjami zawartymi w projekcie założeń projektu ustawy o pomocy państwa w nabyciu pierwszego mieszkania przez ludzi młodych, do którego opinię Stowarzyszenie Zachodniopomorskie Tebeesy przekazało w dniu 12.12.2012 r. W związku z tym także niniejsza opinia zawiera uwagi i zastrzeżenia zbliżone do już przekazanych, jednak w układzie i redakcji odnoszących się do konkretnych już zapisów projektu ustawy, jej artykułów itp. Projekt ustawy o pomocy państwa w nabyciu pierwszego mieszkania przez ludzi młodych jest cenną, ale nie pozbawiona wad inicjatywą. W szczególności należy zwrócić uwagę na to, że pomimo zapowiedzi w 2010 r. wdrożenia przez rząd zmian w segmencie społecznych mieszkań czynszowych i budownictwa własnościowego, w praktyce zmiany te sprowadzają się obecnie jedynie do wprowadzania nowych rozwiązań w budownictwie własnościowym. Opieranie polityki państwa na wspieraniu sektora mieszkań własnościowych, szczególnie za pomocą subsydium powiązanego z kredytem hipotecznym, oznacza konsekwentne pomijanie potrzeb uboższej części społeczeństwa, tj. osób i rodzin o dochodach, których wysokość w ocenie banków jest za niska, by można uznać ich zdolność kredytową. Tym samym te osoby i rodziny, które w całej Europie są głównymi adresatami rządowych programów mieszkaniowych, w Polsce pozostają poza zasięgiem pomocy władz publicznych. Poniżej przedstawiamy szczegółowe uwagi do proponowanych rozwiązań: I. Wsparcie dla osób młodych w nabywaniu własnego mieszkania po wygaszeniu programu Rodzina na Swoim dopłata pokrywająca część ceny nabycia własnego mieszkania ( Mieszkanie dla Młodych MdM) 1) art. 3 podstawowe finansowe wsparcie dofinansowanie do wkładu własnego Jak zakładają autorzy opiniowanego projektu, dofinansowanie do wkładu własnego może zostać udzielone nabywcy lokalu mieszkalnego w związku z nabyciem nowo 1 Niniejsza opinia jest opinią kompletną, która uzupełnia opinię z dnia 14.12.2012 r., wobec czego prosimy nie brać pod uwagę opinii wcześniejszej. 1
wybudowanego lokalu mieszkalnego i zaciągnięciem na ten cel kredytu w instytucji kredytującej. Krytycznie oceniamy rozwiązanie polegające na wyłączeniu możliwości uzyskania wsparcia w przypadku transakcji mieszkaniowych realizowanych na wtórnym rynku nieruchomości. Ten mechanizm oznaczałby w praktyce, że osoby zainteresowane udziałem w programie Mieszkanie dla Młodych nie mogłyby przy jego pomocy dążyć do zakupu mieszkań o umiarkowanym standardzie. Często bowiem bywa tak, że z przyczyn finansowych niektóre osoby decydują się na zakup mieszkania nie nowego, a dopiero po jego zakupie, poprzez dalsze gromadzenie środków finansowych i własną pracę przeprowadzają jego modernizację. W takiej sytuacji, proponowane ograniczenie możliwości finansowania kredytem preferencyjnym transakcji realizowanych na wtórnym rynku nieruchomości, a więc wyłącznie do mieszkań nowych (czyli droższych) powodowałoby w wielu przypadkach nieuzasadnioną rezygnację z udziału w programie Mieszkanie dla Młodych, którego głównym celem jest przecież pomoc w uzyskaniu własnego mieszkania, a niekoniecznie własnego-nowego mieszkania. Wg danych z oceny efektów Programu Rodzina na Swoim na koniec września br. wynika, że ponad połowa zawartych umów kredytowych na nabycie mieszkania dotyczy mieszkań z rynku wtórnego. Skierowanie Programu Mieszkanie dla Młodych tylko do mieszkań z rynku pierwotnego, ograniczy zatem dostęp ponad połowie jego potencjalnych beneficjentów. Wskazują na to także dane dotyczące średnich kosztów nabycia 1 m 2 p.u. Wg danych za trzy kwartały 2012 roku średni koszt nabycia 1 m 2 p.u. mieszkania z rynku wtórnego wynosi około 70% kosztu nabycia z rynku pierwotnego w miastach wojewódzkich oraz około 75% - w pozostałych miastach. Warto też zauważyć, że większość środków uzyskiwanych przy sprzedaży mieszkania kierowanych jest na zakup nowego lokalu czyli wspiera budownictwo. Zatem oczywistym jest, że pewna część środków wydatkowana na zakup lokali na rynku wtórnym i tak powraca na rynek pierwotny. Nie mając zatem wiedzy jaka część w taki sposób powraca, nieuzasadnionym wydaje się być ograniczanie wsparcia do nabywania lokali wyłącznie na rynku pierwotnym. Program ten w swoich założeniach nie obejmuje pomocą nowych mieszkań nabywanych przez młodych wybudowanych przez spółdzielnie mieszkaniowe. Pomocą państwa objęte zostaną tylko mieszkania nowe budowane przez deweloperów. Z uwagi na to, że w małych miastach, miasteczkach i miejscowościach deweloperzy nie prowadzą inwestycji mieszkaniowych wykluczeni z pomocy państwa zostaną młode osoby i rodziny, które chcą w nich mieszkać. Autorzy projektu zakładają, że warunkiem uzyskania wsparcia ma być współfinansowanie zakupu lokalu mieszkalnego przy wykorzystaniu kredytu. Powinno się jednak doprecyzować, że beneficjent, któremu udzielono tego kredytu nie miałby prawa do bezkosztowej przyspieszonej jego spłaty. 2
2) art. 4 warunki dotyczące beneficjentów Propozycja, aby z przedmiotowego programu mogły korzystać osoby lub małżeństwa w wieku do 35 lat jest rozwiązaniem błędnym. Nie znajdujemy uzasadnienia dla tego typu ograniczenia, albowiem proponowane rozwiązanie mogłoby niejednokrotnie pozbawiać możliwości uzyskania wsparcia przez osoby, które z różnych powodów dopiero po ukończeniu 35 lat są w stanie uzyskać zdolność kredytową pozwalającą na zaciągnięcie kredytu hipotecznego na zakup nowego lokalu. Ponadto, należałoby wprowadzić dla beneficjentów programu górne kryteria dochodowe. Nie ma powodu, aby subsydiować z publicznych środków nabycie własnego mieszkania przez osoby zamożne, które mogą je nabyć bez jakiejkolwiek pomocy. Jednocześnie też, aby spełnić wymogi związane z uzyskaniem kredytu, pomimo oferowanej przez państwo pomocy potrzebna będzie jeszcze zdolność kredytowa. Według danych z Ministerstwa Transportu Budownictwa i Gospodarki Morskiej, 10% osób nieposiadających mieszkania może liczyć na pomoc gminy w zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych, a 30% ma zdolność do uzyskania kredytu, nawet biorąc pod uwagę pomoc z programu Rodzina na Swoim. Oznacza to, że 60% osób predestynowana jest do społecznych mieszkań czynszowych. W ostatnich wypowiedziach minister ocenia, że grupa ta to 30-40% potrzebujących mieszkań. Nie znajdujemy uzasadnienia dla tak radykalnej zmiany oceny statusu finansowego polskich rodzin, ale i tak oznacza to zapotrzebowanie na co najmniej 240-360 tys. mieszkań czynszowych. 3) art. 5 warunki dotyczące lokalu mieszkalnego Zgodnie z założeniami projektu ustawy o pomocy państwa w nabyciu pierwszego mieszkania przez ludzi młodych, powierzchnia użytkowa lokalu mieszkalnego będącego przedmiotem wsparcia nie może przekroczyć 75 m 2. Uważamy, że powierzchnia ta powinna być zwiększona do 85 m 2, albowiem Polska posiada w swej strukturze wyjątkowo małe mieszkania, z których statystycznie na jedną osobę przypada 24 m 2, podczas gdy w Europie Zachodniej 40 m 2. Jako dobre rozwiązanie należy uznać ograniczenie ceny 1 m 2 powierzchni użytkowej mieszkania do wysokości równej średniej arytmetycznej dwóch ostatnio ogłoszonych wartości wskaźnika przeliczeniowego kosztu odtworzenia 1 m 2 powierzchni użytkowej budynków mieszkalnych, ogłaszanego przez poszczególnych wojewodów. Pozostaje jedynie w dalszym ciągu problem dostosowania do warunków rynkowych limitu cenowego w miejscowościach bezpośrednio przylegających do dużych miast wojewódzkich. I tak, wyżej wymieniony wskaźnik, ustalany na potrzeby limitu kosztów cenowych zakupu mieszkania, obowiązujący dla stolicy województwa powinien obowiązywać także w gminach położonych w powiatach ościennych stolicy danego województwa. 3
4) art. 7 wysokość podstawowego finansowego wsparcia Jak zakładają autorzy projektu, kwota dofinansowania będzie mogła zostać powiększona w przypadku osób/rodzin wychowujących w dniu złożenia wniosku o finansowe wsparcie dziecko/dzieci (także przysposobione). W takich przypadkach kwota wsparcia, bez względu na liczbę dzieci, miałaby być powiększona o dodatkowe 5% wartości odtworzeniowej, przy zachowaniu określonych zasad ustalenia wysokości dofinansowania pierwotnego w oparciu o powierzchnię użytkową nabywanego mieszkania. Uważamy jednak, że warunkiem uzyskania tego dodatkowego wsparcia powinno być wychowywanie przez beneficjentów w dniu złożenia wniosku o finansowe wsparcie przynajmniej 2 dzieci. 5) art. 15 rozliczenie finansowego wsparcia w przypadku zmiany przeznaczenia lub zbycia lokalu; art. 16 warunkowe zwolnienie z obowiązku rozliczenia finansowego wsparcia przy zbyciu lokalu Zgodnie z założeniami opiniowanego projektu, przez okres 5 lat od dnia zawarcia umowy ustanowienia/przeniesienia, beneficjent wsparcia nie będzie mógł zbyć prawa własności lokalu mieszkalnego objętego wsparciem, bez konieczności częściowego zwrotu uzyskanych środków. Od tej zasady przewiduje się odstępstwo polegające na tym, że obowiązek zwrotu do Funduszu Dopłat części dofinansowania pierwotnego nie będzie stosowany w przypadku, gdy beneficjent wsparcia dokona zbycia prawa własności lokalu mieszkalnego objętego wsparciem po upływie 3 lat od dnia otrzymania wsparcia, a środki pieniężne uzyskane z tego tytułu przeznaczy w okresie kolejnych 24 miesięcy na zakup innego lokalu mieszkalnego lub domu jednorodzinnego. Wprowadzenie wyżej wymienionego 3 letniego okresu karencji jest rozwiązaniem złym. Oznaczałoby to bowiem niczym nieuzasadnione związanie beneficjenta przez dość znaczny czas z lokalem objętym wsparciem, bez uwzględnienia jego różnych sytuacji życiowych, jak chociażby konieczności zmiany miejsca zamieszkania w związku ze zmianą pracy, zwiększeniem gospodarstwa domowego itp. Przy czym rozwiązanie polegające na wprowadzeniu 24 miesięcznego okresu, w ciągu którego beneficjent powinien uzyskane ze zbycia lokalu objętego wsparciem środki przekazać na zakup innego lokalu uważamy za dobre. Opiniowany projekt ustawy nie zawiera żadnych mechanizmów pozwalających na kontrolę skutków finansowych dla budżetu państwa. W związku z tym, podobnie jak ustawa wprowadzająca program Rodzina na swoim może powodować wygenerowanie nieprzewidywanych wcześniej znacznych zobowiązań finansowych budżetu państwa. Ryzyko to jest tym większe, że jak zawarto w powyższej opinii, zapisy ograniczające dostęp do świadczeń na podstawie opiniowanego projektu ustawy są bardzo ubogie. Tym samym projekt tej ustawy jest sprzeczny z art. 50 ust. 4 ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych. Nie proponuje się bowiem żadnych mechanizmów korygujących, o których mowa w art. 50 ust. 4 pkt 1-3, tj. brak w niej mechanizmów polegających na: 4
1) limitowaniu liczby udzielanych świadczeń w zależności od środków przeznaczonych na ten cel w ustawie budżetowej lub 2) uzależnieniu wypłat od kryterium dochodowego lub majątkowego albo zmianie kryterium dochodowego lub majątkowego uprawniającego do nabycia świadczeń finansowanych ze środków publicznych, lub 3) zmianie kosztów realizacji zadań publicznych wykonywanych na rzecz obywateli. Zwracając uwagę w naszej opinii na brak mechanizmów kontroli skutków finansowych dla budżetu państwa Programu Mieszkanie dla Młodych obawiamy się sytuacji wygenerowania znacznych zobowiązań finansowych, a konsekwencją tej sytuacji będzie brak środków finansowych na wsparcie Programu Społecznego Budownictwa Czynszowego, którego przyjęcie proponujemy w punkcie II poniżej jako od dawna oczekiwanego i pożądanego programu przez znaczną grupę obywateli potrzebujących mieszkania, w tym przede wszystkim osób i rodzin młodych. II. Likwidacja systemu zwrotu VAT na materiały budowlane źródło finansowania dopłat. Projektodawcy zakładają uchylenie ustawy z dnia 29 sierpnia 2005 r. o zwrocie osobom fizycznym niektórych wydatków związanych z budownictwem mieszkaniowym, w efekcie czego środki zaoszczędzone z tego tytułu przez państwo miałyby w całości sfinansować program Mieszkanie dla Młodych. Uważamy jednak, że zaoszczędzone z tego tytułu środki powinny być przeznaczone na sfinansowanie programu Mieszkanie dla Młodych i na sfinansowanie nowego, od dawna oczekiwanego i pożądanego programu budownictwa społecznych mieszkań czynszowych, zgodnie z wnioskiem przekazanym Ministrowi Piotrowi Styczniowi i posłom podczas posiedzenia Zachodniopomorskiego Zespołu Parlamentarnego w dniu 22.10.2012 r. Proponujemy zaplanowane środki (600-700 mln rocznie w początkowym okresie, 7,9 mld zł w latach 2014-2020), podzielić w ten sposób by średniorocznie realizować w tym okresie około 10.000 społecznych mieszkań czynszowych i około 13.000 mieszkań w Programie MdM. Obok wspierania sektora mieszkań własnościowych, państwo powinno także stworzyć skuteczny system wspierania społecznych mieszkań czynszowych, jako jednego z podstawowych elementów polityki mieszkaniowej państwa. Formułując powyższy wniosek przyjęto założenie, że polityka mieszkaniowa państwa stanowić powinna kompleksowy, spójny program uwzględniający specyfikę kryzysowej sytuacji. Za stworzeniem spójnej kompleksowej polityki mieszkaniowej państwa przemawiają przesłanki ogólne: deficyt mieszkań i luka remontowa powodująca niski standard zabudowy stawiająca Polskę cywilizacyjnie na peryferiach świata, niskie dochody ludności w relacji do kosztu budowy mieszkania, potrzeba wzrostu jakości przestrzeni, i okoliczności bieżące: 5
recesja gospodarcza i ostre rygory przy udzielaniu kredytów osobom fizycznym, likwidacja KFM i zmiana ustawy o BGK w ustawie z 2 kwietnia 2009 (weszła w życie 15.05.2009), zbliżający się nowy okres budżetowy UE. Brak spójnej polityki mieszkaniowej państwa usprawiedliwia, według niektórych, bardzo niskie zaangażowanie budżetu w problemy mieszkalnictwa. Polska należy do krajów o najniższym w Europie (nie tylko w UE) wsparciu finansowym mieszkalnictwa, tak w liczbach bezwzględnych, jak i co do udziału w PKB. Szczegółowe uzasadnienie potrzeby pilnego odtworzenia rządowego programu społecznych mieszkań czynszowych, Stowarzyszenie Zachodniopomorskie Tebeesy zawarło we wniosku przekazanym Ministrowi Piotrowi Styczniowi podczas posiedzenia Zachodniopomorskiego Zespołu Parlamentarnego w dniu 22.10.2012 r. Za zarząd Stowarzyszenia Zachodniopomorskich Tebeesów Piotr Mync Prezes zarządu Grażyna Szotkowska - Wiceprezes zarządu 6