KODEKS RODZINNY I OPIEKUŃCZY MAŁŻEŃSTWO

KODEKS RODZINNY I OPIEKUŃCZY MAŁŻEŃSTWO KOMENTARZ DO ART. 1 61⁶ Grzegorz Jędrejek Warszawa 2013

Stan prawny na 1 stycznia 2013 r. Wydawca Magdalena Stojek-Siwińska Redaktor prowadzący Joanna Maź Opracowanie redakcyjne JustLuk Łamanie JustLuk Łukasz Drzewiecki, Justyna Szumieł, Stanisław Drzewiecki Copyright by Wolters Kluwer Polska SA, 2013 ISBN: 978-83-264-4080-9 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska SA Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Spis treści SPIS TREŚCI Wykaz skrótów 7 Wykaz komentarzy i podręczników 13 Wprowadzenie do pierwszego wydania 15 Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy 17 Tytuł I MAŁŻEŃSTWO 19 Dział I Zawarcie małżeństwa 19 Dział II Prawa i obowiązki małżonków 111 Dział III Małżeńskie ustroje majątkowe 140 Rozdział I. Ustawowy ustrój majątkowy 140 Rozdział II. Umowne ustroje majątkowe 330 Oddział 1. Przepisy ogólne 330 Oddział 2. Wspólność majątkowa 341 Oddział 3. Rozdzielność majątkowa 346 Oddział 4. Rozdzielność majątkowa z wyrównaniem dorobków 349 Rozdział III. Przymusowy ustrój majątkowy 355 5

Spis treści Dział IV Ustanie małżeństwa 374 Dział V Separacja 485 6

Wykaz skrótów WYKAZ SKRÓTÓW Źródła prawa EKPC europejska Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r., zmieniona następnie Protokołami nr 3, 5 i 8 oraz uzupełniona Protokołem nr 2 (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.), a następnie zmieniona i uzupełniona Protokołem nr 14 zmieniającym system kontroli Konwencji (Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 587) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.c.kp Kodeks cywilny Królestwa Polskiego (Dziennik Praw Królestwa Polskiego z 1825 r. Nr 5, poz. 1 z późn. zm.), utracił moc dnia 1 stycznia 1947 r. na podstawie art. 13 1 dekretu z dnia 12 listopada 1946 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz. U. Nr 67, poz. 369) k.h. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) KN kodeks Napoleona z 1804 r. (K.N. z 1808 r. Nr 1, poz. 1), wszedł w życie we Francji dnia 21 marca 1804 r., na zie- 7

Wykaz skrótów miach polskich wszedł w życie w Księstwie Warszawskim na mocy Konstytucji Księstwa Warszawskiego oraz rozporządzenia Księcia Warszawskiego dnia 1 maja 1808 r., utracił moc dnia 1 stycznia 1947 r. na podstawie art. 13 1 dekretu z dnia 12 listopada 1946 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego (Dz. U. Nr 67, poz. 369) Konwencja z 1962 r. Konwencja w sprawie zgody na zawarcie małżeństwa, najniższego wieku małżeńskiego i rejestracji małżeństw otwarta do podpisu w Nowym Jorku dnia 10 grudnia 1962 r. (Dz. U. z 1965 r. Nr 9, poz. 53) k.p. ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.) k.p.a. ustawa z dnia 14 czerwca 1960 r. Kodeks postępowania administracyjnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2000 r. Nr 98, poz. 1071 z późn. zm.) k.p.c. ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.kan. Kodeks prawa kanonicznego z dnia 25 stycznia 1983 r. k.r. ustawa z dnia 27 czerwca 1950 r. Kodeks rodzinny (Dz. U. Nr 34, poz. 308 z późn. zm.) k.r.o. ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788) k.s.h. ustawa z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek hand lowych (Dz. U. Nr 94, poz. 1037 z późn. zm.) nowelizacja k.r.o. ustawa z dnia 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy z dnia 17 czerwca Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych 2004 r. ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691) o.p. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 749 z późn. zm.) p.a.s.c. ustawa z dnia 29 września 1986 r. Prawo o aktach stanu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2011 r. Nr 212, poz. 1264 z późn. zm.) pr. bank. ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. Prawo bankowe (tekst jedn.: Dz. U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665 z późn. zm.) 8

Wykaz skrótów pr. not. pr. sp. r.z.s.a.s. u.k.s.c. u.k.w.h. u.o.p.l. u.p.e.a. u.p.o.u.a. u.p.p.m. u.p.s. u.p.u.n. ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie (tekst jedn.: Dz. U. z 2008 r. Nr 189, poz. 1158 z późn. zm.) ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 188, poz. 1848 z późn. zm.) rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 26 października 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad sporządzania aktów stanu cywilnego, sposobu prowadzenia ksiąg stanu cywilnego, ich kontroli, przechowywania i zabezpieczenia oraz wzorów aktów stanu cywilnego, ich odpisów, zaświadczeń i protokołów (Dz. U. Nr 136, poz. 884 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 90, poz. 594 z późn. zm.) ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn.: Dz. U. z 2001 r. Nr 124, poz. 1361 z późn. zm.) ustawa z dnia 21 czerwca 2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego (tekst jedn.: Dz. U. z 2005 r. Nr 31, poz. 266 z późn. zm.) ustawa z dnia 17 czerwca 2006 r. o postępowaniu egzekucyjnym w administracji (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1015) ustawa z dnia 7 września 2007 r. o pomocy osobom uprawnionym do alimentów (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 1, poz. 7 z późn. zm.) ustawa z dnia 4 lutego 2011 r. Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432) ustawa z dnia 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (tekst jedn.: Dz. U. z 2009 r. Nr 175, poz. 1362 z późn. zm.) ustawa z dnia 28 lutego 2003 r. Prawo upadłościowe i naprawcze (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 1112) 9

Wykaz skrótów u.s.d.g. u.s.m. ustawa z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (tekst jedn.: Dz. U. z 2010 r. Nr 220, poz. 1447 z późn. zm.) ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 z późn. zm.) Organy orzekające NSA SA SN TK WSA Naczelny Sąd Administracyjny Sąd Apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny wojewódzki sąd administracyjny Czasopisma, publikatory i inne AUL Fol. Iur. Acta Universitatis Lodziensis Folia Iuridica AUWr. Acta Universitatis Wratislaviensis Biul. SN Biuletyn Sądu Najwyższego DPP Demokratyczny Przegląd Prawniczy Dz. U. Dziennik Ustaw EP Edukacja Prawnicza GSP Gdańskie Studia Prawnicze GSP-Prz. Orz. Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa KPP Kwartalnik Prawa Prywatnego KSP Krakowskie Studia Prawnicze M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo NPN Nowy Przegląd Notarialny OSN Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNC Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Pracy OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa 10

Wykaz skrótów OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Wydawnictwo Prokuratury Generalnej OSP Orzecznictwo Sądów Polskich (od 1990 r.) OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych (1957 1989) PAK Prawo Administracja Kościół PiP Państwo i Prawo PN Przegląd Notarialny PPC Polski Proces Cywilny PPH Przegląd Prawa Handlowego Pr. Bank Prawo Bankowe Probl. Praw. Problemy Praworządności Probl. Rodz. Problemy Rodziny Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Pr. Sp. Prawo Spółek PS Przegląd Sądowy PWS Problemy Wymiaru Sprawiedliwości RiPr Rodzina i Prawo RNP KUL Roczniki Nauk Prawnych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego RPEiS Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Rzesz. Zesz. Nauk. Rzeszowskie Zeszyty Naukowe SC Studia Cywilistyczne SI Studia Iuridica SPP Studia Prawa Prywatnego SPW Studia z Prawa Wyznaniowego ST Samorząd Terytorialny St. Iur. Torun. Studia Iuridica Toruniensis St. Praw. Studia Prawnicze St. Pr.-Ek. Studia Prawno -Ekonomiczne USC Urząd Stanu Cywilnego WPP Wojskowy Przegląd Prawniczy ZN IBPS Zeszyty Naukowe Instytutu Badania Prawa Sądowego ZNUJ Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego ZN UMK Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika ZN USz Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego 11

Wykaz skrótów ZPA MS ZP UKSW Zeszyty Problemowo-Analityczne Ministerstwa Sprawiedliwości Zeszyty Prawnicze Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego 12

Wykaz skrótów WYKAZ KOMENTARZY I PODRĘCZNIKÓW Komentarze i opracowania systemowe Gajda J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Akty stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 2002 Gudowski J., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Orzecznictwo, Kraków 1998 Gromek K., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2004 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2010 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Grudziński, J. Ignatowicz, Warszawa 1966 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. B. Dobrzański, J. Ignatowicz, Warszawa 1975 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2006 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Piasecki, Warszawa 2009 Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2010 Kodeks rodzinny i opiekuńczy z komentarzem, red. J. Pietrzykowski, Warszawa 1993 Lech -Chełmińska M., Przybyła V., Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Praktyczny komentarz z orzecznictwem, Warszawa 2006 System Prawa Prywatnego, t. 1, Prawo cywilne część ogólna, red. M. Safjan, Warszawa 2007 System Prawa Prywatnego, t. 2, Prawo cywilne część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2002 13

Wykaz skrótów System Prawa Prywatnego, t. 3, Prawo rzeczowe, red. T. Dybowski, Warszawa 2003 System Prawa Prywatnego, t. 4, Prawo rzeczowe, red. Z. Radwański, Warszawa 2007 System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2009 System Prawa Prywatnego, t. 12, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2003 System prawa rodzinnego i opiekuńczego, red. J.S. Piątowski, Ossolineum 1985 Podręczniki Andrzejewski M., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2006 Grzybowski S., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1980 Ignatowicz J., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Warszawa 1996 Ignatowicz J., Nazar M., Prawo rodzinne, Warszawa 2005 Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2005 Smyczyński T., Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza i wykładnia, Warszawa 2001 Sokołowski T., Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Poznań 2008 Szer S., Prawo rodzinne, Warszawa 1966 Walaszek B., Zarys prawa rodzinnego i opiekuńczego, Warszawa 1971 Winiarz J., Prawo rodzinne, Warszawa 1993 Winiarz J., Prawo rodzinne, Warszawa 1994 Winiarz J., Gajda J., Prawo rodzinne, Warszawa 1999 Zieliński A., Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, Warszawa 2011 14

Wprowadzenie do pierwszego wydania WPROWADZENIE DO PIERWSZEGO WYDANIA Celem niniejszego opracowania jest komentarz do przepisów tytułu I kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, który reguluje instytucję małżeństwa. Rozważania szczegółowe poprzedzone zostały przedstawieniem bibliografii dotyczącej poszczególnych działów k.r.o. Komentarz ma charakter praktyczny. Dlatego też w szerokim zakresie wykorzystano orzecznictwo przedmiotu, pomijając, w większości przypadków, spory w doktrynie dotyczące poszczególnych instytucji prawnych. Małżeństwo potraktowane zostało jako stosunek prawny o charakterze osobistym, z którym związany jest ustrojowy stosunek majątkowy małżonków. Jednym z założeń komentarza było połączenie zagadnień materialnoprawnych z procesowymi. Prawo rodzinne należy do tych działów prawa cywilnego, w których związek pomiędzy powyższymi jest najbardziej widoczny. Autor, licząc na życzliwe przyjęcie publikacji, oczekuje na uwagi, które pozwolą ulepszyć opracowanie. dr hab. Grzegorz Jędrejek, prof. UKSW Warszawa, grudzień 2012 r. 15

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn.: Dz. U. z 2012 r. poz. 788)

Dział I. Zawarcie małżeństwa Literatura Tytuł I MAŁŻEŃSTWO Dział I ZAWARCIE MAŁŻEŃSTWA Literatura dotycząca pojęcia małżeństwa i rodziny oraz zawarcia małżeństwa: F. Adamski, Modele małżeństwa i rodziny a kultura masowa, Warszawa 1970; tenże, Socjologia małżeństwa i rodziny. Wprowadzenie, Warszawa 1984; M. Albiniak, A. Czajkowska, Prawo o aktach stanu cywilnego z objaśnieniami, Toruń 1995; J. Balicki, Problemy kolizyjne prawa małżeńskiego, Warszawa 1957; M. Balwicka- Szczyrba, Zasady biegu 5-dniowego terminu z art. 8 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (w:) Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011; E. Budna, Stan cywilny przysposobionego anonimowo, PiP 1994, z. 3; J. Cagara, Sąd jako władza opiekuńcza a małżeństwo małoletnich, NP 1957, nr 1; tenże, Postępowanie nieprocesowe w sprawach dotyczących zawarcia małżeństwa z obywatelem polskim, NP 1979, nr 2; Z. Celmer, Małżeństwo, Warszawa 1989; M. Chajda, Zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika (w:) Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011; A. Czajkowska, E. Pachniewska, Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz. Orzecznictwo. Wzory dokumentów i pism, Warszawa 2009; W. Chrzanowski, Problem ochrony trwałości małżeństwa w polskim prawie rodzinnym (w:) Kościelne Prawo Procesowe. Materiały i Studia, t. 1, Lublin Sandomierz 1999; A. Cisek, J. Mazurkiewicz, J. Strzebińczyk, O zmiany w prawie rodzinnym w celu wzmocnienia ochrony dobra dziecka, NP 1990, nr 10 12; J. Ciszewski, Zakazy i ograniczenia małżeństw z cudzoziemcami a klauzula porządku publicznego, PiP 1984, z. 3; tenże, Zakaz zawierania małżeństw z cudzoziemcami i wymóg uzyskania zezwolenia na zawarcie ta- 19

Literatura Tytuł I. Małżeństwo kich małżeństw a klauzula porządku publicznego, Warszawa 1987; tenże, W kwestii zawierania małżeństw przed polskim konsulem w Austrii, PS 1992, nr 3; B. Czech, Kodeks rodzinny i opiekuńczy ze schematami. Prawo o aktach stanu cywilnego, Warszawa 2010; B. Dobrzański, Interwencja uboczna w sprawach o prawa stanu, SC 1970, t. 15; tenże, Na marginesie projektu kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, NP 1963, nr 3; tenże, Kodeks rodzinny i opiekuńczy a kodeks cywilny, SC 1966, t. 7; P. Daniluk, glosa do wyroku SA w Katowicach z dnia 30 kwietnia 2004 r., I ACa 276/04, Palestra 2006, nr 7 8; H. Dolecki, glosa do wyroku NSA z dnia 14 stycznia 1986 r., SA/Wr 880/85, OSPiKA 1988, z. 1, poz. 22; R.A. Domański, Konstytutywny czy deklaratywny charakter sporządzenia aktu małżeństwa w USC w przypadku małżeństwa konkordatowego, PiP 2006, z. 3; E. Drozd, Uzyskanie pełnoletniości przez zawarcie małżeństwa, NP 1969, nr 7 8; S. Dulko, K. Imieliński, W. Czernikiewicz, Prawne aspekty małżeństwa transseksualistów. Analiza niezwykłego przypadku, NP 1983, nr 6; L. Dyczewski, Rodzina polska i kierunki jej przemian, Warszawa 1981; A. Dyoniak, Pojęcie i ważność małżeńskiej umowy majątkowej, St. Praw. 1983, nr 4; A. Dzięga, Prawny wymiar małżeńskiej wspólnoty osób (w:) Kościelne Prawo Procesowe. Materiały i studia, t. 4, Prawo rodzinne, red. A. Dzięga, M. Greszata, P. Telusiewicz, Lublin Sandomierz 2007; A. Dzięga, Z. Jancewicz, P. Telusiewicz, M. Greszata -Telusiewicz, Prawo rodzinne. Kanoniczne prawo małżeńskie (w:) Prawo polskie. Próba syntezy, red. T. Guz, J. Głuchowski, M.R. Pałubska, Warszawa 2009; M. Filar, Transseksualizm jako problem prawny, PS 1996, nr 1; J. Gajda, Zgoda matki na uznanie dziecka poczętego, PS 1994, nr 5; Z. Gawrońska -Wasilkowska, Małżeństwo. Istota, trwałość, rozwód, Warszawa 1966; J. Godlewski, Problem laicyzacji osobowego prawa małżeńskiego w Polsce międzywojennej, PiP 1967, z. 11; A. Góra- Błaszczykowska, Postępowanie dowodowe w sprawach o ustalenie nieistnienia małżeństwa (w:) Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011; W. Góralski, Separacja małżeńska jako instytucja chroniąca dobro małżonków i ich dzieci oraz trwałość małżeństwa w prawie kanonicznym i w prawie świeckim (w:) Zagadnienia praw rodziny. XII Dni Praw Człowieka w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim 1994, red. J. Rebeta, Lublin 1997; tenże, Studia nad małżeństwem i rodziną, Warszawa 2007; tenże, Zawarcie małżeństwa konkordatowego w Polsce, Warszawa 1998; J. Górecki, Unieważnienie małżeństwa, Kraków 1958; C. Gromadzki, Poczucie przynależności do danej płci jako kryterium przy zmianie oznaczenia płci w akcie urodzenia transseksualistów, PS 1997, nr 10; S. Grzybowski, glosa do postanowienia SN z dnia 4 lutego 1998 r., I CKU 204/97, OSP 1999, z. 1, poz. 4; tenże, Z problematyki usytuowania prawa rodzinnego w systemie prawa cywilnego (zagadnienia przepisów części ogólnej oraz oświadczeń o wstąpieniu w związek małżeński) (w:) Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci prof. T. Dybowskiego, SI 1994, t. 21; A. Gulczyński, Stan cywilny i jego rejestracja na ziemiach polskich pod zaborem austriackim, Czasopismo Prawno -Historyczne 1993, nr 1 2; M. Gurdek, 20

Dział I. Zawarcie małżeństwa Literatura Status prawny kierownika urzędu stanu cywilnego, ST 2008, nr 7 8; T. Guz, Materialistyczna lub komunistyczna koncepcja małżeństwa i rodziny wg Karola Marksa i Fryderyka Engelsa (w:) Kościelne Prawo Procesowe. Materiały i Studia, t. 4, Prawo rodzinne, red. A. Dzięga, M. Greszata, P. Telusiewicz, Lublin Sandomierz 2007; J. Gwiazdomorski, Uwagi do projektu kodeksu rodzinnego i opiekuńczego PRL, NP 1963, nr 7 8; tenże, Zawarcie małżeństwa, PiP 1949, z. 4; H. Haak, Nowelizacja polskiego prawa rodzinnego, M. Praw. 1999, nr 3; E. Holewińska -Łapińska, Społeczne aspekty zastosowania zasady integralności wyroku rozwodowego, ZP UKSW 2005, nr 5.2; taż, Unieważnienie małżeństwa w praktyce sądowej w 2010 r., Studia i Analizy Sądu Najwyższego 2012, t. 6; taż, Uwagi na temat przedstawionego w Zielonej Księdze usytuowania prawa rodzinnego w przyszłej kodyfikacji (w:) Finis legis Christus. Księga pamiątkowa dedykowana księdzu profesorowi Wojciechowi Góralskiemu z okazji siedemdziesiątej rocznicy urodzin, t. 2, red. ks. J. Wroceński, ks. J. Krajczyński, Warszawa 2009; J. Ignatowicz, Doniosłe zmiany w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym, NP 1976, nr 4; tenże, glosa do uchwały SN z dnia 22 września 1995 r., III CZP 118/95, OSP 1996, z. 4, poz. 78; tenże, Interwencja uboczna w sprawach o prawa stanu, NP 1959, nr 1; tenże, Kilka uwag o przyszłych zmianach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (w:) Prace cywilistyczne. Profesorowi Janowi J. Winiarzowi, Warszawa 1990; tenże, Nowa forma zawierania małżeństw (art. 10 Konkordatu), PS 1994, nr 2; tenże, Orzeczenie w procesie rozwodowym o małżeńskich sprawach majątkowych w świetle orzecznictwa, SC 1982, t. 32; tenże, Stan cywilny i jego ochrona, Annales UMCS, sectio G, 1963, vol. X; tenże, Uregulowanie stosunków prawno- -rodzinnych i prawno-osobowych w nowym prawie o aktach stanu cywilnego z 1986 r., PiP 1987, z. 2; P. Iwanejko, Przyczynek do zawierania małżeństw z cudzoziemcami, Palestra 1971, nr 12; J. Iwulski, T. Wołek, Unieważnienie małżeństwa z powodu niedorozwoju umysłowego jednego z małżonków, NP 1978, nr 2; Z. Jancewicz, Przestępstwo z art. 206 k.k. na tle wybranych zagadnień związanych z małżeństwem bigamicznym (w:) Kościelne Prawo Procesowe. Materiały i studia, t. 4, Prawo rodzinne, red. A. Dzięga, M. Greszata, P. Telusiewicz, Lublin Sandomierz 2007; G. Jędrejek, Ograniczenia środków zaskarżenia od wyroków rozwodowych (w:) W trosce o rodzinę. Księga Pamiątkowa ku czci Profesor Wandy Stojanowskiej, red. M. Kosek, J. Słyk, Warszawa 2008; tenże, Publikacje Romana Longchamps de Bérier z zakresu prawa rodzinnego (w:) Nauki prawne pomiędzy tradycją a współczesnością. Prace dedykowane Profesorowi Romanowi Longchamps de Bérier w 70. rocznicę śmierci, red. A. Dębiński, M. Pyter, B. Czech -Jezierska, Lublin 2011; tenże, Regulacja instytucji małżeństwa w prawie kanonicznym i świeckim, RPEiS 2008, z. 2; S. Kaleta, Kształtowanie się poglądów na temat pozycji prawa rodzinnego w systemie prawa w polskiej literaturze prawniczej w okresie dwudziestolecia (1944 1956), AUWr. Prawo 1969, t. 107; tenże, Prawo rodzinne w systemie prawa polskiego, SC 1961, t. 1; tenże, Teoretyczne i praktyczne znaczenie sporu o miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa, SC 1969, t. 13 14; tenże, Więzi normatywne między przepisami kodeksu ro- 21

Literatura Tytuł I. Małżeństwo dzinnego i opiekuńczego a przepisami kodeksu cywilnego, AUWr. Prawo 1990, t. 186; P. Kasprzyk, Kilka uwag o potrzebie instytucjonalizacji homoseksualnych związków partnerskich i małżeńskich w polskim prawie rodzinnym (w:) Księga Jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, red. M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. Schulz, Toruń 2008; Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, t. 1, Warszawa 2011; K. Korzan, Charakter i skutki wyroków wydanych w sprawach małżeńskich, SC 1975, t. 25 26; tenże, Postępowanie w sprawach małżeńskich, Rejent 2005, nr 1; R. Krajewski, Przyrzeczenie zawarcia małżeństwa (zaręczyny) w świetle obowiązujących przepisów prawa, Jurysta 2007, nr 10; G. Kowalski, Ochrona dziecka w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (w:) Ochrona dziecka w prawie publicznym, red. M. Bartnik, M. Bielecki, J. Parchomiuk, B. Ulijasz, Tomaszów Lubelski Lublin 2008; A. Kozaczka, Wady oświadczenia konsensu z art. 1 kodeksu rodzinnego a nieważność małżeństwa, NP 1957, nr 9; Z. Krzemiński, Wyrok w sprawach małżeńskich, Palestra 1973, nr 3; F. Kuglarz, E. Skowrońska, F. Zoll, Małżeństwo konkordatowe. Analiza prawnoporównawcza zawarcia małżeństwa w prawie kanonicznym i w prawie polskim. Rozważania na tle konkordatu z 28.VII.1993 r., Kraków 1994; K. Lipiński, Odszkodowanie za niedotrzymanie przyrzeczenia małżeństwa, NP 1954, nr 7 8; tenże, Treść prawna zwolnienia przez sąd przyszłych małżonków od przedstawienia urzędnikowi stanu cywilnego wymaganych przez prawo dokumentów, PiP 1949, z. 9 10; tenże, W kwestii wykładni art. 3 kodeksu rodzinnego, PiP 1951, z. 9 10; tenże, Zezwolenie na zawarcie małżeństwa przez osobę małoletnią, NP 1953, nr 4; T. Liszcz, Polityka prorodzinna państwa. Aspekty prawne, Ateneum Kapłańskie 1995, t. 124, nr 2; J. Litwin, Nabycie i zmiana nazwiska w świetle kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, NP 1964, nr 10; tenże, Prawo o aktach stanu cywilnego. Komentarz, Warszawa 1961; P. Majer, Małżeństwo jako przedmiot zainteresowania Kościoła i Państwa prawo kanoniczne a małżeństwo cywilne (w:) Prawo wyznaniowe w systemie prawa polskiego, red. A. Mezglewski, Lublin 2004; M. Mazur, Konkubinat w orzecznictwie Sądu Najwyższego, Palestra 1997, nr 1 2; A. Mączyński, Konkordatowa forma zawarcia małżeństwa, Rejent 2003, nr 10; tenże, Polskie prawo małżeńskie a Konkordat między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską z 28 lipca 1993 r. (w:) Czy potrzebna jest w Polsce zmiana prawa rodzinnego i opiekuńczego, red. B. Czech, Katowice 1997; A. Mezglewski, Katalog przesłanek koniecznych zawarcia małżeństwa cywilnego w formie wyznaniowej (w:) Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011; A. Mezglewski, A. Tunia, Wyznaniowa forma zawarcia małżeństwa cywilnego, Warszawa 2007; M. Michalik, O etycznych aspektach problemu rodziny (w:) Rodzina w świetle prawa i polityki społecznej, red. T. Smyczyński, Poznań 1990; W. Michalski, Prawo jako instrument ochrony i umocnienia rodziny, Prace Instytutu Profilaktyki Społecznej i Resocjalizacji Uniwersytetu Warszawskiego 1983, t. 8; W. Michalski, K. Krzekotowska, J. Kubiak, Ogólne zasady prawnej ochrony rodziny, ZN IBPS 1980, nr 13; L. Mościcka, 22

Dział I. Zawarcie małżeństwa Literatura Diagnoza i prognoza trwałości małżeństw zawieranych za zgodą sądu (w świetle badań psychologicznych we Wrocławiu i w Krakowie w latach 1976 1980), Wrocław 1982; M. Nazar, Cywilnoprawne zagadnienia konkubinatu de lege ferenda, PiP 1989, z. 12; tenże, Konkubinat a małżeństwo wybrane zagadnienia (w:) Księga Jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, red. M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. Schulz, Toruń 2008; tenże, Niektóre zagadnienia małżeństwa i rodziny w świetle unormowań Konstytucji RP z dnia 2 kwietnia 1997 r., Rejent 1997; tenże, Rozliczenia majątkowe konkubentów, Lublin 1993; tenże, Rozliczenia majątkowe konkubentów, Palestra 1988, nr 10; tenże, Cywilnoprawne zagadnienia konkubinatu de lege ferenda, PiP 1989, z. 12; tenże, Zawarcie małżeństwa według prawa polskiego z uwzględnieniem postanowień podpisanego 28 lipca 1993 r. Konkordatu między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską, KPP 1996, z. 3; M. Nesterowicz, Błąd co do osoby jako przyczyna unieważnienia małżeństwa (uwagi de lege ferenda), PiP 2009, z. 4; J. Niesiołowski, Leges imperfectae w prawie rodzinnym, NP 1988, nr 2 3; A. Olszewska -Ładyga, Rodzina, Warszawa 1964; K. Pałecki, Społeczne wyznaczniki skutecznego oddziaływania przy pomocy prawa na stosunki rodzinne, Kraków 1977; M. Pazdan, Materialne wymogi ważności małżeństwa w bilateralnych konwencjach zawartych przez Polskę w latach 1949 1962 (w:) Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej Kazimierza Przybyłowskiego, Kraków 1964; S. Paździor, Konkubinat w prawie kanonicznym oraz w polskim prawie cywilnym, RNP KUL 2007, nr 2; J.S. Piątowski, Zmiany w prawie rodzinnym, PiP 1976, z. 4; W. Piechocki, Zawarcie małżeństwa, Warszawa 1983; M. Pietrzak, Nowy konkordat polski, PiP 1994, z. 1; tenże, Zmiany w ustawodawstwie jako konsekwencja instytucji konkordatu, PiP 1994, z. 7 8; K. Pietrzykowski, Zawarcie małżeństwa i przesłanki jego ważności w prawie międzynarodowym prywatnym, Warszawa 1985; tenże, Wpływ wad oświadczenia woli nupturientów na ważność małżeństwa, St. Praw. 1980, nr 3; W. Piotrowski, Pojęcie rodziny niepełnej oraz charakterystyka przyczyn niepełności rodzin, Praca i Zabezpieczenie Społeczne 1981, nr 1 2; A. Policiński, Roszczenia konkubiny z tytułu pracy świadczonej w gospodarstwie rolnym, NP 1970, nr 4; J. Preussner -Zamorska, Matrimonium non existens oraz podlegające unieważnieniu małżeństwo, SC 1981, t. 31; taż, Wady oświadczenia woli na gruncie prawa rodzinnego (ocena aktualnego stanu prawnego i wnioski de lege ferenda) (w:) Problemy kodyfikacji prawa cywilnego (studia i rozprawy). Księga pamiątkowa ku czci Profesora Zbigniewa Radwańskiego, Poznań 1990; K. Przybyłowski, Znaczenie prawa obowiązującego w miejscu zawarcia małżeństwa przy ocenie materialnych wymogów jego ważności, Lwów 1932; Z. Radwański, Konstytucyjna ochrona małżeństwa, macierzyństwa i rodziny (w:) Prace cywilistyczne. Księga pamiątkowa dla uczczenia 40-lecia pracy naukowej profesora Jana J. Winiarza, red. S. Wójcik, Warszawa 1990; tenże, Miejsce prawa rodzinnego w systemie prawa (w:) Księga jubileuszowa prof. dr hab. Tadeusza Smyczyńskiego, red. M. Andrzejewski, L. Kociucki, M. Łączkowska, A. Schulz, Toruń 2008; tenże, Prawo cywilne część ogólna, Warszawa 2005; tenże, 23

Literatura Tytuł I. Małżeństwo Problemy kodyfikacji prawa rodzinnego (w:) Rozprawy z prawa cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, red. J. Błeszyński, J. Rajski, Warszawa 1985; tenże, Uwagi ogólne o zasadzie równości płci w świetle prawa polskiego, St. Praw. 1978, nr 3; tenże, Zmiany Konstytucji PRL dotyczące rodziny, RPEiS 1977, z. 2; J. Rajski, O zawarciu małżeństwa w prawie rodzinnym, NP 1958, nr 9; B. Rakoczy, glosa do wyroku SN z dnia 17 listopada 2000 r., V CKN 1364/00, PiP 2002, z. 1; J. Rezler, Dopuszczalność udzielenia zezwoleń na zawarcie małżeństwa ex post, NP 1962, nr 9; W. Robaczyński, Z problematyki rozliczeń majątkowych między byłymi konkubentami, AUL Fol. Iur. 1993, nr 57; Rodzina. Etyka. Ekonomia, red. R. Horodeński, E. Ozorowski, Białystok 2005; S. Rosmarin, Pośrednictwo przy zawieraniu małżeństw. Konkubinat, Kraków 1938; T. Rowiński, Powództwo o ustalenie istnienia albo nieistnienia małżeństwa, NP 1965, nr 11; S. Rudnicki, O niektórych małżeństwach nie istniejących, Palestra 1966, nr 6; M. Rybicki, Projekt kodeksu rodzinnego i opiekuńczego na forum Sejmu, PiP 1963, z. 8 9; M. Safjan, W sprawie lekarskich badań przedślubnych, PiP 1974, z. 11; J. Sauk, Ze studiów nad genezą instytucji małżeństwa cywilnego, ZN UMK Prawo, t. 8; C. Sawicz, Analiza orzecznictwa sądów w sprawach o zwolnienie cudzoziemców od przedstawienia dowodu zdolności do zawarcia małżeństwa, Warszawa 1985; tenże, Zwolnienie cudzoziemców od przedstawienia dowodu zdolności do zawarcia małżeństwa (w świetle orzecznictwa), ZN IBPS 1985, nr 24; M. Skwarzyński, Problem ograniczenia prawa do zawarcia małżeństwa przez osobę pozbawioną wolności (w:) Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa. Próba systematyzacji zagadnienia w aspekcie wymogów formy religijnej, red. A. Tunia, Lublin 2011; T. Smyczyński, Czy potrzebna jest regulacja prawna pożycia konkubenckiego (heteroseksualnego i homoseksualnego)? (w:) Prawo rodzinne w Polsce i w Europie, red. P. Kasprzyk, Lublin 2005; tenże, Integralność człowieka w świetle jego statusu rodzinnego, RPEiS 1988, z. 2; tenże, Kodeks cywilny a prawo rodzinne, M. Praw. 2007, nr 14; tenże, Małżeństwo konkordatowe a Konstytucja (O potrzebie i zakresie nowelizacji kodeksu rodzinnego i opiekuńczego), PiP 1997, z. 5; tenże, Nowelizacja prawa małżeńskiego, PiP 1999, z. 1; tenże, Ochrona rodziny w Konstytucji RP, PiP 1994, z. 2; tenże, Odpowiedzialność odszkodowawcza duchownego z powodu naruszenia prawa przy zawieraniu małżeństwa, RPEiS 2002, z. 2; tenże, Rodzina i prawo rodzinne w nowej Konstytucji, PiP 1997, z. 11 12; tenże, Prawo rodzinne i stosunki rodzinno-prawne, SPP 2007, nr 1; tenże, Rodzina w świetle badań interdyscyplinarnych (w:) Rodzina w świetle prawa i polityki społecznej, red. T. Smyczyński, Poznań 1990; R. Sobański, Zaświadczenie urzędu stanu cywilnego a przesłanki małżeństwa konkordatowego, PiP 2003, z. 5; T. Sokołowski, Rozkład pożycia a rozpad rodziny (w:) Rodzina w świetle prawa i polityki społecznej, red. T. Smyczyński, Poznań 1990; tenże, Stan cywilny i jego ochrona, ZN USz. Prawo 2007, nr 19; tenże, Zawarcie małżeństwa przez chorego na ciężką chorobę zakaźną, GSP 2003, t. 10; M. Sośniak, Zasada równorzędności płci w zakresie zawarcia, unieważnienia i rozwiązania małżeństwa w socjalistycznych systemach prawa między- 24

Dział I. Zawarcie małżeństwa Literatura narodowego prywatnego, ze szczególnym uwzględnieniem prawa polskiego, St. Praw. 1978, nr 3; L. Stecki, Ustanie ustawowej wspólności małżeńskiej majątkowej, Poznań 1968; A. Stelmachowski, O właściwe środki prawne w zakresie realizacji polityki rodzinnej, PiP 1976, z. 8 9; W. Stojanowska, Ochrona i umacnianie rodziny, PiP 1979, z. 7; W. Stojanowska, M. Safjan, Europejskie standardy prawne a polskie prawo rodzinne, Jurysta 1996, nr 4; J. Strzebińczyk, Na marginesie projektowanych zmian w prawie rodzinnym, Polityka Społeczna 1993, nr 1; tenże, Prawo rodzinne, Kraków 2002; tenże, Zawarcie małżeństwa wyznaniowego podlegającego prawu polskiemu, Rejent 1999, nr 4; A. Strzembosz, Polskie prawo rodzinne w świetle konwencji międzynarodowych oraz rezolucji i rekomendacji Rady Europy (w:) Zagadnienia praw rodziny, red. J. Rebeta, Lublin 1997; tenże, Polskie sądy rodzinne w świetle badań empirycznych, Warszawa 1983; C. Suchocki, Przeszkody małżeńskie w prawie kanonicznym i w polskim Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Poradnictwo rodzinne w aspekcie wymogów Konkordatu, Lublin Sandomierz 1997; A. Sylwestrzak, glosa do wyroku SN z dnia 21 marca 2006 r., V CSK 185/05, GSP-Prz. Orz. 2007, t. 2; S. Szer, Konkubinat, SC 1969, t. 13 15; tenże, Unifikacja i kodyfikacja prawa rodzinnego i cywilnego, NP 1954, nr 7 8; A. Szlęzak, Stosunki majątkowe między konkubentami. Zagadnienia wybrane, Poznań 1992; tenże, Wybrane zagadnienia prawnorodzinne konkubinatu, RPEiS 1992, z. 3; tenże, Zasada równej stopy życiowej w prawie rodzinnym, RPEiS 1985, z. 1; J. Szreniawski, J. Niczyporuk, glosa do wyroku NSA z dnia 3 listopada 1997 r., II SA/Wr 982/96, OSP 1999, z. 4, poz. 78; M. Szczyrba, Charakter prawny 5-dniowego terminu z art. 8 3 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, GSP 2003, t. 1; J. Sztombka, Zezwolenie na zawarcie związku małżeńskiego w praktyce sądowej, NP 1973, nr 12; W. Szuster, Kryteria kodeksowe orzekania zezwolenia na zawarcie małżeństwa osobom nieletnim w świetle analizy akt sądowych, Acta UWr. Prace Pedagogiczne 1981, nr 17; tenże, Sytuacja prawna i psychospołeczna kobiet w ciąży zawierających związek małżeński za zgodą sądu, Acta UWr. Prace Pedagogiczne 1982, nr 29; A. Ślusarski, Postępowanie w sprawach o udzielenie zezwolenia na zawarcie małżeństwa osobie, która nie osiągnęła przepisanego wieku, AUL Fol. Iur. 1986, t. 27; M. Świderska, Przemiany polskiego prawa rodzinnego w ostatnim dziesięcioleciu w świetle standardów międzynarodowych, St. Iur. Torun. 2002, nr 1; H. Trammer, Czy wada oświadczenia woli nupturienta jest przyczyną unieważnienia małżeństwa?, NP 1966, nr 1; A. Tunia, Podmiot urzędowy zawarcia małżeństwa cywilnego w formie wyznaniowej (w:) Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa, red. A. Tunia, Lublin 2011; A. Wach, Orzekanie w przedmiocie złej wiary małżonków, NP 1982, nr 5 6; tenże, Skutki unieważnienia małżeństwa, NP 1987, nr 9; B. Walaszek, Instytucja zawarcia małżeństwa przez pełnomocnika (w:) Księga pamiątkowa dla uczczenia pracy naukowej K. Stefki, Warszawa 1967; D. Walencik, Odmienność płci jako przesłanka konieczna zawarcia małżeństwa w prawie polskim i w prawie kanonicznym (w:) Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa, red. A. Tunia, Lublin 2011; Z. Wasilkowska, Model małżeństwa i rodziny 25

Art. 1 Tytuł I. Małżeństwo w orzecznictwie Sądu Najwyższego, PiP 1974, z. 5; taż, Problematyka prawna związana z rodziną zrekonstruowaną, Problemy Rodziny 1981, nr 4; K. Weitz, Uznanie ex lege zagranicznych orzeczeń a prawo o aktach stanu cywilnego (w:) Prawo rodzinne w dobie przemian, red. P. Kasprzyk, P. Wiśniewski, Lublin 2009; E. Wierzbowski, Normy kolizyjne prawa rodzinnego i spadkowego (w:) Prawo rodzinne i spadkowe europejskich państw socjalistycznych, Warszawa 1965; A. Wilk, Dostęp jednostki do dokumentów urzędowych potwierdzających jej stan cywilny, Opolskie Studia Administracyjno -Prawne 2008, t. 5; J. Winiarz, O potrzebie i kierunku reformy prawa rodzinnego RP (w:) Z zagadnień współczesnego prawa cywilnego. Księga pamiątkowa ku czci prof. T. Dybowskiego, SI 1994, t. 21; tenże, Kodyfikacja prawa rodzinnego i opiekuńczego PRL (w:) Rozprawy z prawa cywilnego. Księga Pamiątkowa ku czci Witolda Czachórskiego, red. J. Błeszyński, J. Rajski, Warszawa 1985; P. Winczorek, Komentarz do Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Warszawa 1997; Z. Wiszniewski, Sprawy o zezwolenie na wstąpienie w związek małżeński, DPP 1949, nr 10; C. Wiśniewski, Wybrane zagadnienia rozliczeń majątkowych między konkubentami, NP 1989, nr 4; E. Wiśniowska, Rodzina jako podmiot prawa rodzinnego i opiekuńczego, Acta UWr. Prawo 1987, nr 154; A. Zielonacki, E. Wiśniowska, Znaczenie wieku przy zawarciu małżeństwa według kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Wrocław 1986; A. Wojdyła, Ustanie i unieważnienie małżeństwa a powinowactwo, NP 1988, nr 10 12; P. Wypych, Charakter prawny transkrypcji aktu stanu cywilnego sporządzonego za granicą, KPP 2003, z. 1; J. Zabłocki, Małżeństwo konkordatowe, SI 2000, t. 37; P. Zakrzewski, Model zawarcia małżeństwa w prawie polskim a oświadczenia mężczyzny i kobiety jednoczesnego zawarcia małżeństwa w trybie art. 1 2 k.r.o. (w:) Przesłanki konieczne zawarcia małżeństwa, red. A. Tunia, Lublin 2011; M. Załucki, Krąg spadkobierców ustawowych de lege lata i de lege ferenda, PS 2008, nr 1; A. Zieliński, Jeszcze o rozliczeniach majątkowych między konkubentami, PS 1991, nr 1 2; tenże, glosa do wyroku SN z dnia 11 kwietnia 1989 r., II ARN 11/89, NP 1990, nr 7 9; tenże, Zarys instytucji konkubinatu, Palestra 1983, nr 12; T.J. Zieliński, Stosowanie wyznaniowej formy zawarcia małżeństwa cywilnego poza Kościołem katolickim, PiP 2011, z. 2; A. Zielonacki, glosa do uchwały SN z dnia 25 kwietnia 1983 r., III CZP 12/83, OSPiKA 1984, z. 6, poz. 117; tenże, Nazwisko a zawarcie małżeństwa, PiP 1983, z. 3; tenże, Zawarcie małżeństwa, Ossolineum 1982; Z. Ziembiński, Unormowania prawne a unormowania moralne w sferze prawa rodzinnego PRL, RPEiS 1977, z. 2; tenże, Podstawy nauki o moralności, Poznań 1981; M. Ziemska, Rodzina a osobowość, Warszawa 1975. Art. 1. 1. Małżeństwo zostaje zawarte, gdy mężczyzna i kobieta jednocześnie obecni złożą przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego oświadczenia, że wstępują ze sobą w związek małżeński. 26

Dział I. Zawarcie małżeństwa Art. 1 2. Małżeństwo zostaje również zawarte, gdy mężczyzna i kobieta zawierający związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu kościoła albo innego związku wyznaniowego w obecności duchownego oświadczą wolę jednoczesnego zawarcia małżeństwa podlegającego prawu polskiemu i kierownik urzędu stanu cywilnego następnie sporządzi akt małżeństwa. Gdy zostaną spełnione powyższe przesłanki, małżeństwo uważa się za zawarte w chwili złożenia oświadczenia woli w obecności duchownego. 3. Przepis paragrafu poprzedzającego stosuje się, jeżeli ratyfikowana umowa międzynarodowa lub ustawa regulująca stosunki między państwem a kościołem albo innym związkiem wyznaniowym przewiduje możliwość wywołania przez związek małżeński podlegający prawu wewnętrznemu tego kościoła albo innego związku wyznaniowego takich skutków, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa przed kierownikiem urzędu stanu cywilnego. 4. Mężczyzna i kobieta, będący obywatelami polskimi przebywającymi za granicą, mogą zawrzeć małżeństwo również przed polskim konsulem lub przed osobą wyznaczoną do wykonywania funkcji konsula. I. Małżeństwo 1. W doktrynie przeważa pogląd traktujący małżeństwo jako stosunek prawny, w skład którego wchodzą uprawnienia i obowiązki, zarówno niemajątkowe, jak i majątkowe (por. J. Strzebińczyk, Prawo rodzinne, Kraków 2002, s. 127 i n.). Według J. Winiarza związek małżeński jest to trwały stosunek prawny łączący zwykle dożywotnio mężczyznę i kobietę, którzy z zachowaniem konstytutywnych przesłanek przewidzianych w postanowieniach k.r.o. dokonali czynności prawnej zawarcia małżeństwa i w następstwie jej dokonania stali się równouprawnionymi podmiotami kompleksu praw i obowiązków małżeńskich dla optymalnej realizacji funkcji społecznych założonej przez ich związek rodziny (J. Winiarz, Prawo rodzinne, Warszawa 1994, s. 33 i n.). Z kolei J. Ignatowicz i M. Nazar definiują małżeństwo jako: powstały z woli małżonków, ale w sposób sformalizowany, trwały związek kobiety i mężczyzny, będący także stosunkiem prawnym o charakterze wzajemnym; związek 27

Art. 1 Tytuł I. Małżeństwo ten polega na maksymalnym zespoleniu małżonków w sferze ich stosunków osobistych oraz poważnym powiązaniu w sferze stosunków majątkowych; obydwoje partnerzy tego związku mają przy tym równorzędną pozycję (por. J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2005, s. 78). Kolejny z autorów, T. Smyczyński, podkreśla, że małżeństwo jest trwałym, ale nie nierozerwalnym, związkiem mężczyzny i kobiety, opartym na równorzędności stron, którego celem jest wspólne pożycie, realizacja dobra małżonków, dobra założonej rodziny i jej celów społecznych (zob. T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze. Analiza i wykładnia, Warszawa 2001, s. 38). Uprawnienia i obowiązki o charakterze majątkowym dzieli się natomiast na zależne i niezależne od ustroju majątkowego występującego między małżonkami (por. J. Strzebińczyk, Prawo rodzinne, s. 127 i n.). Należy zgodzić się z T. Smyczyńskim, iż ustawodawca, nie definiując małżeństwa, kształtuje prawny model małżeństwa obowiązujący w danym państwie (por. T. Smyczyński, Ochrona rodziny w Konstytucji RP, PiP 1994, z. 2, s. 7). Powyższy proces odbywa się przez określenie cech małżeństwa jako związku monogamicznego czy też związku mężczyzny i kobiety. Cechą małżeństwa jest ponadto maksymalne zespolenie małżonków w sferze ich stosunków osobistych oraz znaczne powiązanie w sferze stosunków majątkowych przy zachowaniu równorzędnej pozycji męża i żony (tamże). Zgodnie z tezą wyroku SN z dnia 17 stycznia 1997 r., II CKN 69/96, niepubl.: Prawne pojęcie małżeństwa ma sens jednoznaczny, zgodny z naturą rodzaju ludzkiego, potwierdzony w art. 1 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. 2. Uwzględniwszy powyższe uwagi, należy uznać małżeństwo za stosunek prawny, którego źródłem jest zawarcie małżeństwa. Nie budzi wątpliwości, że jest to stosunek kwalifikowany. Oznacza to, że podmiotami małżeństwa mogą być kobieta i mężczyzna posiadający zdolność do zawarcia małżeństwa. Wątpliwości mogą dotyczyć treści tego stosunku, tzn. czy jest to stosunek mieszany, o charakterze osobisto-majątkowym, czy też stosunek osobisty. Można, jak się wydaje, wyróżnić dwie koncepcje. Zgodnie z pierwszą z nich, którą nazwiemy koncepcją monistyczną, stosunek prawny małżeństwa obejmuje także stosunek majątkowy małżonków, którego źródłem jest ustawa, intercyza lub orzeczenie sądu. Zgodnie z powyższym stanowiskiem nie można mówić o samodzielnym stosun- 28

Dział I. Zawarcie małżeństwa Art. 1 ku majątkowym małżonków, którego źródłem byłaby ustawa w przypadku ustawowego ustroju majątkowego małżonków, umowa w przypadku ustroju umownego czy też orzeczenie sądu lub przepis prawa w przypadku ustroju przymusowego. Przedstawiona koncepcja zakłada, że nie można traktować małżeństwa jako dwóch stosunków prawnych, tj. pierwszego o charakterze osobistym i drugiego o charakterze majątkowym. Mamy do czynienia z jednym stosunkiem prawnym, tj. stosunkiem małżeństwa, w skład którego wchodzą elementy o charakterze osobistym, jak i majątkowym. Argumentu przemawiającego za koncepcją monistyczną może dostarczyć brzmienie przepisów regulujących skład majątków małżonków w ustroju ustawowym, tj. art. 31 i 33 k.r.o. W art. 31 1 k.r.o. ustawodawca, definiując majątek wspólny, podkreśla, iż obejmuje on przedmioty majątkowe nabyte w czasie trwania wspólności przez oboje lub też przez jednego małżonka. Majątek wspólny jest zatem określany według kryterium podmiotowego jak i przedmiotowego. Kryterium podmiotowe jest również widoczne w art. 31 2 k.r.o., w którym ustawodawca, wymieniając niektóre składniki majątku wspólnego, podkreśla, że zostały one nabyte przez każdego z małżonków. Podobnie brzmienie art. 33 k.r.o. wskazuje, że ustawodawca z reguły podkreśla, iż w skład majątku osobistego wchodzą przedmioty nabyte przez małżonka. Można sobie teoretycznie wyobrazić brzmienie art. 31 i 33 k.r.o., w których słowo małżonek w ogóle by nie występowało; np. ustawodawca mógłby wskazać, iż w skład majątku wspólnego wchodzą przedmioty nabyte po powstaniu wspólności. Zastosowana technika różni się np. od definicji przedmiotowej przedsiębiorstwa, zawartej w art. 55 1 k.c., w której, co podkreśla SN (zob. uzasadnienie wyroku SN z dnia 8 kwietnia 2003 r., IV CKN 51/01, LEX nr 78892), nastąpiło oderwanie przedsiębiorstwa od pojęcia podmiotu, do którego przedsiębiorstwo należy, czyli od przedsiębiorcy. Za koncepcją monistyczną może przemawiać systematyka k.r.o.; tytuł I Małżeństwo podzielony został na cztery działy: I Zawarcie małżeństwa, II Prawa i obowiązki małżonków, III Małżeńskie ustroje majątkowe, IV Ustanie małżeństwa. Jedynie w dziale I uregulowane zostały elementy osobowe małżeństwa, a w dziale III elementy majątkowe. Przepisy z działu II, jak i IV zawierają elementy osobowe oraz majątkowe. Niedopuszczalne jest zatem traktowanie elementów ma- 29