Praca nad reportażem/filmem dokumentalnym poradnik Przygotowania Dokumentacja Kiedy tylko określicie temat swojej pracy, rozpoczyna się etap dokumentacji. Polega ona na zebraniu jak najszerszych informacji dotyczących wybranego problemu. Zbiera się dosłownie wszystko, co się z tematem wiąże od konkretnych informacji, aż po luźne skojarzenia. Jeżeli waszym tematem jest np. środowisko graficiarzy, to trzeba porozmawiać nie tylko z samymi twórcami graffiti, ale również właścicielami pomalowanych domów, urzędnikami miejskimi, policjantami czy np. stróżem nocnym, który graficiarzy zwalcza. Każdy punkt widzenia może okazać się interesujący. Oprócz rozmów o luźnym, nieformalnym charakterze, zbiera się też inne materiały. Kontynuując nasz przykład trzeba zobaczyć graficiarzy przy pracy, przekonać się, w jaki sposób działają, gdzie się spotykają, jak się przygotowują itd. Tam, gdzie zajdzie potrzeba, można sięgnąć do archiwów, wydobyć historyczne zdjęcia itd. Scenariusz Na podstawie zebranej dokumentacji sporządza się scenariusz przyszłego filmu lub reportażu. Twórcy oceniają dokumentację i decydują: które osoby, spośród tych, z którymi rozmawialiśmy, będą ciekawymi rozmówcami dla naszego filmu? Kto będzie miał coś do powiedzenia, a kogo można pominąć? Co z rzeczy, które widzieliśmy, warto nakręcić, bo będą wnosić coś do filmu? Potem materiał trzeba uporządkować. Aby to ułatwić, zadajcie sobie następujące pytania: 1. od czego zacząć film? jak zaciekawić widza, a jednocześnie płynnie wprowadzić go w problem? 2. co mamy do powiedzenia o problemie? jakie stanowiska/różne punkty widzenia chcemy przedstawić? 3. czym zamknąć film? czy macie pomysł na puentę, pozostającą w pamięci widza? W ten sposób zbudujecie podstawową strukturę filmu: początek, rozwinięcie i zakończenie. Scenariusz należy spisać w dowolnej formie. Ważne jest tylko, aby możliwie jak najdokładniej opisać kolejne elementy, które chcemy, aby się znalazły w filmie.
Na gotowy scenariusz trzeba spojrzeć krytycznym okiem. Podstawowe pytanie brzmi zawsze: czy ten reportaż/film będzie ciekawy? Uwaga - nie chodzi o ciekawie postawiony problem, ale przede wszystkim o samo wykonanie filmu bo nawet najbardziej zajmujący temat można opowiedzieć w nudny sposób! Mam dla was dwie wskazówki. Pierwsza to koncentracja na człowieku film czy reportaż o człowieku jest zawsze dla widza bardziej interesujący niż ten o abstrakcyjnym problemie. Jeżeli robicie film/reportaż o sprawach ogólnych, musicie znaleźć ludzi, dla których w jakiś sposób stanowią one istotną część życia. Dla przykładu film o zeszpeceniu miasta przez napisy na murach zrobi się bardziej interesujący, kiedy zaplanujecie go jako film o człowieku, który takie napisy maluje i drugim, który je potem usuwa. Druga sprawa to różnorodność. Nic tak nie znudzi widza, jak ciąg gadających głów, opowiadających o jakiejś sprawie. Dbajcie, aby wasze prace składały się z różnych elementów. Wywiady i rozmowy są cenne, ale zaplanujcie też prowadzenie obserwacji kamerą: nakręćcie miejsca, ludzi, zdarzenia, które wiążą się z waszym tematem. Wywiad z bohaterem Przygotowanie Przed przystąpieniem do właściwego wywiadu, trzeba spotkać się z bohaterem nawet kilka dni wcześniej. Należy zapytać go o zgodę na rozmowę i poinformować, o czym będziecie chcieli rozmawiać. Dajcie mu czas, aby przespał się z tą myślą. Większość ludzi czuje dyskomfort przed kamerą. Warto porozmawiać z bohaterem dłużej: chodzi o to, aby ufał wam w podstawowym stopniu i czuł się bezpiecznie. Rozmowy prowadzone z zaskoczenia rzadko się udają, a jeszcze rzadziej mają sens w gotowym filmie. Miejsce i czas Miejsce, w którym będziecie prowadzić wywiad lub rozmowę nie powinno być przypadkowe. Dla komfortu waszego rozmówcy dobrze jest, aby rozmowa odbywała się w miejscu, w którym czuje się dobrze i pewnie np. w jego domu czy w miejscu pracy. Podczas przygotowań trzeba uzgodnić z nim lokalizację, która będzie odpowiadała zarówno wam jak i rozmówcy. Umawiając się na rozmowę lub wywiad zadbajcie, żebyście i wy i rozmówca mieli odpowiednio dużo czasu. Niedobrze jest, kiedy jedna ze stron się spieszy i dąży do jak najszybszego zakończenia rozmowy. Tło Postarajcie się zaaranżować rozmowę w taki sposób, aby przestrzeń widoczna w kadrze za bohaterem nie była przypadkowa. Dobrze jest, jeżeli w pewien sposób uzupełnia ona słowa bohatera np. jeżeli chcecie porozmawiać z urzędnikiem miejskim o pomyśle na zagospodarowanie nieużywanego pomieszczenia, spróbujcie zabrać go właśnie do tego pomieszczenia. Rozmowę z lekarzem warto spróbować nakręcić na szpitalnym korytarzu itd.
Jeżeli rozmowa ma bardziej osobisty charakter, dobrym wyjściem może być wizyta w domu bohatera. Będzie tam czuł się bezpiecznie, a przestrzeń widoczna wokół niego będzie dodatkowo opowiadała coś o samym człowieku. Neutralne tło Uwaga! najgorszym wyjściem, na jakie możecie się zdecydować jest nagrywanie rozmowy w tzw. neutralnym miejscu, czyli zazwyczaj w przypadkowo dobranej kawiarni lub gdzieś na ulicy. W takich miejscach panuje naturalny chaos, który utrudni techniczną rejestrację rozmowy oraz będzie rozbijał koncentrację bohatera a w późniejszym czasie również widza. Jeżeli zależy wam na neutralnym tle, trzeba je również z rozmysłem zaaranżować. Najczęściej bohatera sadza się na spokojnym, często jednobarwnym (np. czarnym) tle i oświetla się dyskretnym i łagodnym światłem wystarczy dobrze ustawiona lampa pokojowa. Tak zarejestrowana rozmowa pozwoli widzowi skupić się na słowach rozmówcy. Warunki techniczne Kilka dni przed nagraniem rozmowy warto przeprowadzić próbę techniczną aby móc ocenić jej efekty i wprowadzić poprawki. Sam bohater nie musi w niej uczestniczyć. Przyjdźcie w uzgodnione miejsce wywiadu i przetestujcie sprzęt kamerę czy aparat ten sam, którego będziecie używać do nagrania. Oceńcie, jaki daje obraz. Czy efekt jest estetyczny? Czy nie rzeba dodatkowo zaaranżować tego miejsca, przestawić jakichś akcesoriów czy mebli? Czy rozmówca będzie dobrze oświetlony? Zwróćcie uwagę na porę dnia, w której będzie odbywać się rozmowa czy przez okno będzie wpadało słońce? Może przydałoby się zapalić dodatkowe światło? Czasami zwykła lampka stołowa potrafi bardzo upiększyć kadr. Druga sprawa to test dźwięku rozmowa, w której nie słychać rozmówcy, traci cały sens. Wybrane miejsce powinno być dość ciche. Nie jest problemem, jeżeli z tła dobiegają naturalne dźwięki otoczenia, które tworzą realistyczną atmosferę. Nie mogą one jednak być głośne. To kolejny powód, dla którego nagrywanie w kawiarni czy na ulicy jest fatalnym wyborem przejeżdżająca ciężarówka albo kelner podzwaniający talerzami może zniszczyć całe nagranie! Nagrajcie różne próbki dźwięku, aby potem w spokoju je odsłuchać i ocenić. Ten etap jest ważny! kiedy przyjdzie do rozmowy z waszym bohaterem, musicie być przygotowani od strony technicznej do sprawnej pracy. Ewentualne kłopoty przełożą się na opóźnienia, te z kolei będą źle wpływały na nastrój i spokój rozmówcy oraz samych twórców w stresie rzadko powstają wartościowe rzeczy. Realizacja Osoba rozmawiająca z bohaterem czy prowadząca wywiad powinna mieć ściśle zaplanowane pytania, które chce zadać. Nie można jednak kurczowo trzymać się kartki. Trzeba uważnie słuchać bohatera, podążać za tokiem jego myśli. Wypowiedzi rozmówcy mogą pokierować rozmowę w nową stronę albo odkryć zupełnie inne aspekty. Trzeba
postarać się, aby rozmowa nie była tylko odklepaniem zaplanowanych punktów pozwólcie rozmówcy rozwinąć myśli, mówić swobodnie, popadać w dygresje. Nawet jeżeli to wywiad z urzędnikiem reprezentującym organ państwowy, można poprosić go o komentarz bardziej prywatny, od siebie. Postarajcie się nagrać rozmowę w różnych planach! Jeżeli macie do dyspozycji dwie kamery/aparaty użyjcie ich obu. Jedna powinna być ustawiona np. na zbliżenie czy półzbliżenie postaci, druga np. na plan pełny. Jeżeli macie tylko jedną kamerę, zmieniajcie plan w trakcie rozmowy, odsuwając i przybliżając kamerę albo używając funkcji zoom. Uwaga! plany najlepiej zmieniać w momencie, kiedy rozmówca nie mówi. Operator może poprosić o kilka sekund przed zadaniem kolejnego pytania i wtedy przestawić kamerę. Materiał nakręcony w różnych planach będzie ciekawszy do oglądania. Jeżeli jest taka możliwość, spróbujcie też nakręcić rozmówcę poza rozmową oczywiście za jego zgodą. Przykładowo kiedy prowadzicie wywiad z bibliotekarką w bibliotece, po zakończeniu rozmowy zostańcie chwilę dłużej i zarejestrujcie ją przy pracy przy półkach z książkami, podczas wypożyczania itd. Taki dodatkowy materiał może przydać się podczas montażu. Sonda Specyficzną formę wywiadów stanowi sonda czyli krótkie rozmowy z przypadkowo napotkanymi osobami. Nagrywane sytuacje są spontaniczne i niezaplanowane dlatego jeszcze większą rolę odgrywa przygotowanie: jeżeli nie nagracie czegoś za pierwszym razem, nie nagracie tego nigdy! Miejsce prowadzenia sondy powinno być dokładnie wybrane. Musicie też wiedzieć, jak zachowuje się używany przez was sprzęt np. czy w danych warunkach nagrywa dobry dźwięk. Rejestracja zdarzeń i miejsc Filmy dokumentalne i reportaże stają się bardziej atrakcyjne, jeżeli oprócz wypowiedzi różnych ludzi zawierają też rejestrację rzeczywistości: zdarzeń, miejsc czy zachowań ludzi. Zamiast tylko opowiadać o temacie słowami, pomyślcie, w jaki sposób go pokazać obrazem. Obserwacja Na podstawie zebranej dokumentacji powinniście wiedzieć, kiedy i gdzie można zaobserwować potrzebne wam sytuację, np. gdzie spotykają się ludzie związani z tematem waszego reportażu. Po uzyskaniu ich zgody możecie spróbować przeprowadzić obserwację takiej sytuacji za pomocą kamery. Twórca filmu ustawia kamerę w dogodnym miejscu, włącza ją i czeka co się zarejestruje. Wydarzenia przed obiektywem toczą się w swój naturalny, niezakłócony sposób.
Do obserwacji należy przygotować się tak samo, jak do wywiadu. Trzeba pojawić się w danym miejscu kilka dni wcześniej, wybrać najlepsze ustawienia dla kamery, sprawdzić sprzęt (jakość obrazu i dźwięku), upewnić się, czy miejsca nie trzeba dodatkowo oświetlić itd. Kamera powinna być ustawiona tak, aby zapewniać dobrą widoczność, ale jednocześnie nie może zakłócać naturalnego toku wydarzeń. Pamiętajcie o różnicowaniu planów i kątów widzenia kamery! Aby obraz nie był monotonny i nudny, trzeba kręcić w różnych planach kiedy trzeba, w zbliżeniach, w innych sytuacjach, w planie ogólnym czy pełnym. Warto też od czasu do czasu przestawić kamerę, poszukać innej perspektywy pasującej do tego, co dzieje się przed obiektywem. Uwaga, obserwacja to technika wymagająca cierpliwości i wytrwałości. W to samo miejsce przychodzi się zazwyczaj kilka razy, czasami trzeba spędzić sporo czasu z włączoną kamerą zanim zarejestruje się coś ciekawego. Ludzie, którzy wiedzą, że są obserwowani, zachowują się inaczej trzeba to przeczekać. Po pewnym czasie przyzwyczajają się do obecności kamery i wracają do naturalnych zachowań. Inscenizacja i prowokacja Twórcy mogą też uciec się do subtelnej inscenizacji czy prowokacji. Inscenizacja to technika, w której prosimy bohatera, aby zrobił coś specjalnie na potrzeby filmu, np. powoli powtórzył trudną czynność, której nie da się zobaczyć inaczej. Prowokacja to technika, kiedy jeden z bohaterów wykonuje umówioną czynność, ale pozostali nie są tego świadomi i reagują naturalnie. Możemy np. poprosić kolegę aby celowo śmiecił w miejscu publicznym i rejestrować reakcje innych ludzi. Uwaga, prowokacja wymaga dużo taktu ze strony twórców! Zarejestrowani ludzie muszą się dowiedzieć, że brali udział w prowokacji i mają prawo poprosić o usunięcie tego fragmentu z reportażu/filmu. Montaż Opis materiału Zaraz po zakończeniu zdjęć najlepiej tego samego dnia wieczorem trzeba jeszcze na gorąco opisać zebrany materiał. Realizatorzy oglądają z uwagą wszystko, co tego dnia nakręcili. Każdy fragment materiału ocenia się pod względem merytorycznym (czy materiał spełnia cel) i technicznym (czy obraz i dźwięk są czytelne). Wnioski zbiera się w tabeli, np. takiej jak poniższa. Czas Obraz Dźwięk Uwagi Kamera 1 Kaseta 1 00:00-01:30 Wywiad z Mikołajem Świętym. Półzbliżenie, na tle sań i reniferów. 01:30-01:45 C.d. Mikołaj przewraca się, wypada mu sztuczna szczęka. Szuka jej pod saniami. Kasia pyta o awanturę z elfami. Mikołaj jest wzburzony, ale twierdzi, że żadnej awantury nie było. Odgłosy, bez rozmowy. Bardzo dobre! Nie do użycia. Kiepski kadr, nic nie widać. Kamera 2 Wywiad z Mikołajem Świętym. Głośne szumy. Obraz ok., ale dźwięk nie do
Plik d123.avi 00:00-01:30 Plan pełny. Widać elfy skradające się od tyłu związujące M. sznurówki użycia. To bardzo ważny etap. Moment opisu to pierwsza samoocena waszej pracy. Możecie zdecydować, czy osiągnęliście zaplanowany efekt czy nie. Może coś nie wyszło? Czy coś trzeba powtórzyć? Czego jeszcze brakuje? Trzeba też za każdym razem zastanowić się, czy zarejestrowany materiał nie podpowiada nowych pomysłów. Może w wywiadzie rozmówca wskazał nowe, ciekawe osoby, z którymi można porozmawiać albo miejsca czy zdarzenia, które warto nakręcić? To moment, kiedy trzeba zdecydować, czy warto ściśle trzymać się pierwotnie zaplanowanego scenariusza. Montaż Dokładnie wykonany opis upraszcza ostatni etap pracy montaż. Z opisem w ręku materiał można łatwo przeszukiwać i znajdować potrzebne fragmenty zamiast tracić wiele minut na przeglądanie materiałów w przekonaniu, że ta scena gdzieś tu była, na pewno ją widziałem. Film czy reportaż początkowo montuje się wg pierwotnego scenariusza, ale podczas montażu również trzeba zachować otwartość. Zebrany materiał może zasugerować zupełnie inne rozwiązania. Może ktoś z bohaterów, pierwotnie przewidziany jako postać z drugiego planu okaże się na tyle silny i interesujący, że warto umieścić go na pierwszym planie? Może wszystko zostało nakręcone poprawnie, ale powstający film jest nudny? Sprawdźcie, czy nakręcony materiał jest interesujący, nie ma dłużyzn, jest różnorodny i po prostu dobrze się ogląda.